Ermeniler

The village of Germuş is an old settlement which is today registered as a neighborhood under the town of Haliliye in the city of Şanlıurfa. It was an Armenian village in the 1900s and it remained abandoned for a while after the Armenians immigrated to Mosul and Aleppo in 1915. After the establishment of the Turkish Republic, the village was donated by Atatürk to Iraqi Uceymi Sadun Pasha, who contributed greatly to the liberation of Urfa. The village of Germuş is important not only because of its archaeological sites, its church, and traditional house fabric but also for the continuity of the village life which is remarkable in terms of social sustainability. Germus Village has entered a period of rapid deterioration today. For this reason, it is of great importance to protect and sustain it and transfer it to future generations. The purpose of this article is to document the tangible and intangible cultural heritage values and conservation problems of the Germus Village, which has not undergone comprehensive conservation-documentation work, and to provide some suggestions for the protection and sustainability of the heritage of the village. The first step of this research was to document the history of the village from written and oral sources through observations and interviews. In the second stage, traditional buildings in the village were identified and documented, and conservation problems were determined. In the third stage, some solutions for the protection and sustainability of the historical rural fabric have been suggested. The results of this study will contribute to the documentation and sustainability of the cultural heritage and the plans for preservation of this heritage.

Ortaçağ’ın önemli bir gücü konumunda olan Moğollar, kısa sürede geniş coğrafyalara yayılarak birçok devlet ve milleti hâkimiyetleri altına almışlardır. Moğollar, hâkimiyetleri altına aldıkları milletlerin tarihlerinde önemli bir rol oynadıklarından, onlarla ilgili pek çok araştırma yapılmıştır, ancak bu araştırmalar ülkemizde genellikle onların Türk ve İslam dünyası ile olan münasebetleri üzerine yoğunlaşmıştır. Moğolların hâkimiyeti altına aldıkları, nüfusu az olan ve tarih sahnesinde fazla yer edinmemiş olan Gürcüler, Ermeniler, Kürtler ve Süryaniler gibi gayrimüslim halklarla münasebetleri ise göz ardı edilmiş, müstakil bir çalışma şeklinde ortaya konulmamıştır. İşte bu çalışmamızla Ermenilerle Moğolların bir asrı aşan ve şimdiye kadar ele alınmamış olan ilişkilerini ortaya koymayı amaçladık.
Ermeniler günümüze daha fazla yazılı kaynak bırakmaları nedeniyle, çalışmamızda daha ziyade Ermeni kaynaklarından yararlanılmıştır. Ancak Ermeni kaynaklarıyla çağdaş olup, bu dönem hakkında bilgiler veren Moğol, Süryani, Arap ve Fars kaynaklarının yanında, Batılı seyyah ve elçilik heyetlerinin eserleriyle de konumuz desteklenmeye çalışılmıştır. Ayrıca çalışmamızda günümüzde her iki millet üzerine yapılan araştırmalardan yararlanılarak konunun bütün yönleriyle ortaya konulmasına gayret sarf edilmiştir.
Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır: Girişte, Ermeni ve Moğolların ilk ilişkilerinin başladığı XIII. yüzyılın ilk çeyreğine kadarki her iki milletin tarihleri özetlenmiştir. Bir asırlık ilişkileri ise üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde, Moğol imparatorluğunun Kafkasya ve Anadolu hâkimiyetleri süresince Ermenilerle olan ilişkileri kronolojik sıra gözetilerek anlatılıp, analiz edilmiştir. İkinci bölümde yine ilk
ii
bölümdeki yöntemle Moğol imparatorluğunun devamı olan İlhanlıların, Irak ve Suriye’deki siyasi faaliyetleri süresince Ermenilerle ilişkileri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Moğollarla Ermenilerin idari, mali, askeri, dini, sosyal ve kültürel ilişkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Yapmış olduğumuz bu çalışma göstermiştir ki Moğollar ile Ermenilerin ilişkileri sadece kendilerini etkilememiş Kafkasya, Anadolu, Irak ve Suriye’de yaşayan diğer halkları ve devletleri de etkilemiştir. Çünkü Ermeniler, Moğolların bölgedeki en sadık müttefiklerinden birisi olarak bölge de uygulanan Moğol politikalarında aktif rol almışlar ve onlarla diğer halkları da etkileyen sıcak ilişki içerisinde olmuşlardır.
Anahtar Kelimeler: Anadolu’da Moğollar, Ermeni - Moğol İlişkileri, Ermenilerin İlhanlılarla İlişkileri, Dini ve Kültü

Bu çalışmada, Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra kurduğu ilk imparatorluk
olan Büyük Selçuklu Devleti döneminde, 1018-1092 tarihleri arasında gerçekleşen
Türk-Ermeni münasebetleri ele alınmıştır. Türklerle Ermenilerin ilk teması, Selçuklu
Devleti henüz kurulmadan önce, 1018’de Çağrı Bey’in Doğu Anadolu’ya yaptığı seferler
sırasında gerçekleşmiştir. Bu arada, Bizans Kralı II. Basileios’un, (976-1025) Doğu
Anadolu’yu doğrudan Bizans yönetimine bağladığı, buradaki Ermeni ahalinin ekserinin
zorla iç bölgelere nakledildiği görülür. Türk fetihleri arifesinde vukua gelen bu ilhak ve
tehcir harekâtı, Bizans’ın geleneksel asimilasyon siyasetinin ve sınır hattının
sağlamlaştırılması faaliyetinin bir ürünüdür. Ancak bu çabalar, Selçukluların yıpratma
ve fetih hareketleri sebebiyle istenilen neticeleri vermemiş, hatta Anadolu’nun fethini
kolaylaştırmıştır. Ermeniler üzerinde büyük şaşkınlık ve korku uyandıran Türk akınları,
Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşu ardından muntazam ordular eliyle, sıklaşarak
devam etmiştir. Türk ordularına karşı alınan mağlubiyetler sebebiyle Ermeni idareci,
asker ve din adamlarının maneviyatı derinden sarsılmıştır. Din adamları, bu
mağlubiyetleri Tanrı’ya karşı işlenen günahlara bağlarken, idareciler, bunu eski
kehanetlerle ilişkilendirip Türklere karşı muvaffak olunamayacağı şeklinde
yorumlamışlardır. Türk ordusu, Sultan Alparslan’ın komutasında 26 Ağustos 1071
tarihinde Türk tarihinin en muhteşem zaferlerinden birisine imza atmış, bu zaferin
akabinde ise kısa süre içerisinde İstanbul önlerine ulaşmıştır. Kutalmışoğlu
Süleymanşah’ın 1075’te İznik’te Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurması ise Türk fetih
harekâtını taçlandırmıştır. Bu gelişmelerden sonra Ermeniler, Bizans asker ve
idarecilerini korkaklıkla suçlamış, ancak Türkler sayesinde asimile olmaktan
kurtulduklarına da sevinmişlerdir. Çünkü Selçuklular, Ermenilerin dini inançlarına
müdahale etmedikleri gibi, onların özerk emirlik ve krallıkların idaresi altında
yaşamalarına müsaade etmiştir. Bu durumun, ele aldığımız Sultan Tuğrul, Alparslan ve
Melikşah dönemlerinde, devletin Türk-İslam devleti olma karakterine uygun olarak
aynen muhafaza edildiği anlaşılmaktadır.

TAM METİN * Berlin Konferansı sonrasında Avrupa’nın Büyük Güçlerinin de müdahalesi ile Ermeni olayları başa çıkılamaz bir hal aldı. Osmanlı Devleti Ermeni sorununu çözmek için reform yapmaya niyetlenmişken I. Dünya Savaşı başladı ve Ermeni komitacılar  düşman saflarda, mensubu oldukları Osmanlı Devletine karşı savaşmakta tereddüt etmedi. Mondros Mütarekesi Ermeni hülyalarının artık gerçekleşeceği inancını artırdığı sırada, Milli Mücadele başladı ve Önce Ermeniler daha sonra da Yunanlılar yenilerek Anadolu’dan ayrıldılar.
I. Dünya Savaşı öncesinde Taşnak, Hınçak mensubu Ermeni komitacılar mezalim işliyor ve suçu Türklere atıyordu. Mondros mütarekesi ile mevcut uygulama alışkanlık kazandı. Bunda en büyük pay misyonerlere aitti. Amiral Bristol belirtilen ortamda İstanbul’a atandı ve sonra Yüksek Komiser unvanını aldı. Görevi süresince kendisine gelen raporları mutlaka ikinci, mümkünse üçüncü kaynaktan teyit ettirdi ve böylece gerçeklerin Amerika’da propaganda yapıldığından çok farklı olduğunu gördü. Bu tespiti, kaçınılmaz olarak olayları tek taraflı olarak duyuran Ermeni komitacılar ve misyonerle çatışmasına neden oldu. Bu bildiride Amiral Bristol tarafından kaleme alınan ve ABD Kongre Kütüphanesi Arşivlerinde bulunan Savaş Günlüğü ve Raporlarında Milli Mücadele Dönemi’nde Ermenilerle ilgili kayıtlar ele alınacaktır.

Osmanlı Devleti vatandaşlarının haklarını korumak ve ülke güvenliğini sürdürmek maksadıyla bir Tabiiyet Kanunu çıkarmıştır. Bu Kanun kapsamında Ermenilerin Amerika’ya göç ederek ABD vatandaşı olmalarını kontrol altına almak maksadıyla Amerikan Hükümetiyle 1874 yılında bir Tabiiyet anlaşması imzalamaya çalışmıştır. Ancak bu çabası birçok sorunu da beraberinde getirmiş ve uzun yıllar ABD ile ilişkilerinde önemli bir anlaşmazlık konusu olarak gündeme gelmiştir.

Özet 1915 yılında çıkarılan Sevk ve İskan Kanunu (Tehcir Kanunu) ile bazı Ermenilerin nakledilmesi sırasında insani kayıplar yaşanmıştır. Yaşanan olaylar Türkler ve Ermeniler arasında cereyan etmiş bir hadise olarak görülse de bu sürece giden yolda başka devletlerin etkisi de söz konusudur. Bu makalede 1915 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğu ile Ermeniler arasındaki ilişkilere değinildikten sonra, Almanya'nın Tehcir Kanunu kararı alınması sürecinde ve daha sonrasındaki tutumu ve politikaları incelenecektir. Abstract During the transportation of Armenians according to the Dispatchment and Settlement Law (Tehcir Law) passed in 1915, lots of people lost their life. While it has seen as an issue between the Turks and Armenians, other states have effects on this process also. In this article firstly the relations between the Ottoman Empire and Armenians will be summarized then Germany's policies and attitudes will be analysed before and after the process of Tehcir Law.

Bu bildiride, daha çok Pasinler ya da Hasankale Savaşı olarak da bilinen Kapetru Savaşı’nın hemen öncesinde, kaynaklarda Artze veya Ardzın şeklinde kaydedilen şimdiki adıyla Karaz’a Selçuklu ordusu tarafından düzenlenen akın incelenmiştir. Ermenistan’ın mahvının başlangıcı olarak değerlendirilen bu olay, Ermenilerin ruhunda derin izler bırakmış
ve kaynaklarına elim bir olay şeklinde kaydedilmiştir. Hemen akabinde Selçuklu ordusu, Pasinler’de büyük bir zafer kazanmış ve Bizans ile Selçuklular arasındaki ilk diplomatik ilişki de bu zafer sonrasında vuku bulmuştur. 1049 yılına tarihlenen bu savaş, Selçuklu fetihleri
açısından büyük bir öneme sahip olmakla beraber aynı zamanda Bizans-Ermeni ilişkilerine dair de önemli ipuçları barındırmaktadır. Zira Ermeni yazarlar, Selçuklu akınlarının başarısında Ermeni tebaasını koruyamayan Bizans’ın yanlış siyasetini, acizliğini ve hatta ihanetini teşhis etmektedirler.

In the Ottoman period, kidnapping a girl for marriage was a rare case in Southeastern Anatolian cities as it is today. There is a similiar situation for non-Muslims whose marriage tradations and family life are similar to Muslims. In this respect, it becomes interesting to consider in detail thecase of a Muslim youth kidnapping a non-Muslim girl for marriage and the following conversion process in the Cibin village of Rumkale district. The conditions under which the conversion and marriage with muslim men took place in the social life of non-muslim girls in the region can be followed more easily thanks to these events. The subject of the study is the abduction of an Armenian girl by a Muslim youth from the same village in 1861 and the following events. The different dimensions of the event reflected in the archive records, were examined and its cause and and consequences were analyzed in detail. Naturally, the kidnapped girl converting and declaring her conversion to Islam brought the issue to a different stage. The Armenian family's inability to accept the conversion of the daughters and hope to return to their old former religion caused the issue to extending to Istanbul within the state hierarchy. In the study, it was seen that the pressures of church authorities and western states during the Tanzimat period forced Ottoman officials and statesmen to be more careful against converts. Both the functioning of the government offices in the countryside and their attitudes towards kidnapping and conversion were scrutinized through the incident. Conversion of Armenian and Yazidi girls in the Urfa region and the process of marriage with Muslim youths were presented within the framework of this event. The effects of families, religious authorities and established traditions on the social pressures and difficulties experienced by girls who decide on a new religion and social life were examined.

1913 yılında Başkan Woodrow Wilson tarafından büyükelçi olarak İstanbul’da görevlendirilen Henry Morgenthau, 1916 yılına kadar bu görevde kaldı. Morgenthau görev süresi içerisinde İttihat Terakki ileri gelenleri ile yakın ilişkide bulundu
. Bir  büyükelçinin yetkisini ve görev tanımını aşan pek çok olaya müdahil oldu. İstanbul’daki görevi esnasında Amerika ve Avrupa basınını kurgu iddialar ile yönlendirmekte sakınca görmedi. Görevi bittikten sonra ise yayınladığı hatıralarında pek çok mesnetsiz iddiayı gündeme getirdi. Türk ve Alman milletine hakaretlerde bulunmakta tereddüt etmedi. Morgenthau’nun iddialarına, kurgu hadise nakillerine muhataplarının bir kısmı cevap verebildi, bir kısmı ise bu şansa sahip olamadı. Dönemin diğer belge ve yazışmaları incelendiğinde Morgenthau’nun iddialarının çoğunun kurgu olduğu görüldü.

Paris Barış Konferansı görüşmeleri devam ederken, Türkiye’den kopartılacak topraklar üzerinde bir “Ermeni Devleti Kurulması Planları” da ele alınmaktaydı. Konferans’ta mağlupların topraklarında “güdüm” (manda) idarelerinin oluşturulması kararlaştırılmıştı ve Türkiye’nin parçalara ayrılarak güdüm idaresine verilmesi hususunda Bağlaşıklar hemfikirdi. Anlaşmaya varılamayan nokta hangi ülkenin Türkiye’nin hangi parçası üzerinde güdüm idaresi kuracağı üzerineydi. Mayıs ayı başlarındaki plana göre Barış antlaşması Türkiye’nin görüşü alınmadan yapılacak, “Türkler ve Sultan” Avrupa topraklarından tamamen kovulacaktı.
Bu görüşün bayraktarlığını Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Woodrow Wilson ile İngiltere Başbakanı Lloyd George yapmaktaydı. Wilson ayrıca Anadolu’da kurulacak bir Ermeni Devleti’nin hamiliğini yapmaya da gönüllüydü ve bu amaçla 1919 yılı Ağustos ayında saha incelemesi yapmak üzere General Harbord Başkanlığındaki 46 kişilik bir heyet Anadolu’ya gönderilmiştir.

XX. yüzyılın başında İran’ın taksimini içeren “1907 İngiliz-Rus Antlaşması” ile
Güney Azerbaycan, Rus nüfuz bölgesi ilan edildi. Bu tarihten sonra Ruslar, siyasi,
askeri ve iktisadi yönden bölgedeki faaliyetlerini artırdılar. Birinci Dünya Savaşı’nın
başlaması ile birlikte de İran Hükümeti tarafsızlığını ilan etmesine rağmen bölge Ruslar
tarafından işgal edilmeye başlandı. İşgal sırasında Rusların bölgedeki en büyük
destekçileri Ermeniler ve Nesturiler oldu. Ermeni ve Nesturilere silah ve para yardımı
yapan Ruslar, bölgedeki bilhassa Osmanlı yanlısı Müslüman halk üzerinde baskı kurup,
Osmanlı-İran sınırına yakın bölgelerde bazı Kürt aşiretlerini kullanarak asayiş
problemlerine sebep oldular. Osmanlı Devleti, Rusların bu faaliyetlerine son vermek
üzere harekete geçti. İlk etapta Cihad-ı Ekber ilan ederek bölgedeki Müslüman halkı
Ruslara karşı savaşa davet eden Osmanlı Devleti, daha sonra bölgeye müfrezeler sevk
etti. Bolşevik İhtilali’ne kadar bölgede Osmanlılar ile Ruslar arasında devam eden bu
mücadele, Bolşevik İhtilali ile son buldu. Rusların İhtilal ile bölgeden çekilmesi ile
ortaya çıkan otorite boşluğundan istifade etmek isteyen İngilizler, Ermeniler ve
Nesturiler bölgeye hâkim olmaya çalıştılar. Bölgedeki İngiliz, Ermeni ve Nesturi
faaliyetlerine set çekmek isteyen Osmanlı Devleti, tekrar bölgeye müfrezeler
göndermek zorunda kaldı. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasına kadar devam eden
bu mücadele, mütarekenin imzalanmasıyla son buldu.
vi
Anahtar kelimeler, İran Hükümeti, Güney Azerbaycan, Ruslar, Osmanlı
Devleti, Ermeni ve Nesturiler, Kürt aşiretler

The 19th century is an important historical period in the World in which political, economic, social and technological developments are experienced. In particular, the development of transport and communication technologies has brought societies closer. However, new ideas of thought that emerged after the French Revolution had affected societies and shaken the empires. In this period, though the societies and cultures became closer to each other, the boundaries between the countries became more apparent as a requirement of states' central authority empowerment policies. Passports and travel permits were being used more systematically to prevent people from traveling or migrating without a reason.
Western Anatolia, which is home to many important centers for Christians, is a very popular area for foreigners, both religiously, culturally and commercially. The notes that the travelers took, at that time, provide us with many important clues about the region where the people living there. In this context, the observations and thoughts written by the Western travelers about the Armenians, which are a long history of more than five hundred years in Western Anatolia, are very important both for Armenian and Western Anatolian histories.
For centuries, Armenians have lived faithful to their state under Turkish domination. A number of groups with an innumerable contribution to the Ottoman society have been made foreign to their congregations and then to their states, with the provocations of European imperialist powers during the distribution of the empire.
In this study, the Armenians in 19th century was examined through the eyes of travelers under the headings of population, culture, education and economics.

Özet Birinci Balkan Savaşı'nı kaybettikten sonra Osmanlı Devleti'nin durumunda ciddi değişiklikler oldu. Ordunun ve yönetimin tüm zaafları ortaya çıktı. Ermeni Islahatı konusu Büyük Devletlerin Osmanlı Devleti'nin iç işlerine karışmasına sebep oldu. Rusya ile Osmanlı Devleti arasında 9 Şubat 1914 tarihinde imzalanan Yeniköy Antlaşması ile Ermenilerin ıslahat talepleri karşılandı. Bundan sonra Ermenilerin Osmanlı Devleti'ne olan bağlılıklarının zayıfladığı ve yoğun bir silahlanma faaliyetine giriştikleri gözlendi. Öte yandan Rusya'nın Osmanlı Ermenileri üzerindeki etkinliği arttı. Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı'nın çıkması üzerine Rusya ve diğer İtilaf Devletleri'nin yardımıyla tam bağım-sızlıklarını elde edebileceklerini düşündüler. Bunun için Ermeni Milli Delegasyonu'nun öncülüğünde Rus ordusunda savaşmak üzere Ermeni gönüllüleri toplandı. Ermeni gönüllüleri Ruslar tarafından ayrı birlikler hâlinde teşkilatlandırıldı. Bunların görevi; Ruslar adına bilgi toplayıp casusluk yapmak ve çete savaşları yaparak Rus ordusunun önünü açmaktı. Ermeniler kendilerine verilen görevleri en iyi şekilde yerine getirerek Türk ordusunun Van dâhil birçok yerden geri çekilmesinde rol oynadı. Öte yandan Türk ordusu da çete faaliyetleri için çalışmalar yaptı. Bu çalışmada; Rusya ve diğer İtilaf Devletleri'nin Ermeniler üzerindeki etkileri ve onların Osmanlı Devleti'ne bakış açılarının ne şekilde olduğu araştırılacaktır. Abstract After the Ottoman Empire lost the first Balkan war, its situation changed drastically. All the weaknesses of the army and the administration came into notice. The issue of the Armenian reforms resulted in the interfering of the Great Powers in the empire's internal affairs. With the Yenikoy treaty signed between Russia and the Ottoman Empire on February 9 th , 1914, the reform demands of the Armenians were met. After that treaty, though, it had been observed that the Armenians started losing allegiance to the state and began arming themselves. Moreover, the Russian pressure on the Ottoman Empire also increased. After the bursting out of the World War I, Armenians thought that they could gain independence from the state with the help of Russia and the other Allied Powers. Therefore, Armenian National Delegacy started recruiting Armenian volunteers to fight in the Russian army. These volunteers were organized as separate units by the Russians. Their duties were to conduct intelligence duties for the

Birinci Dünya Savaşı henüz çıkmamışken
Avrupalı devletler kendi aralarında anlaşarak Osmanlı
Devleti’nin paylaşımı konusunda birleşmişlerdi.
Osmanlı Devleti ile girecekleri muhtemel bir
savaşta onu güçsüz duruma düşürmek için kendilerine
içeriden müttefikler aramaya başladılar. Türlü uğraşlar
ve vaatlerle Osmanlı tebaası olan Ermenileri
ve Rumları ikna ederek Osmanlıyı parçalamak için
onları desteklemeye başladılar. Millet-i sadıka (sadık
millet) diye de adlandırılan Ermeniler, bir süre sonra
diğer azınlıklar gibi Osmanlı Devleti’nden ayrılmak
için harekete geçtiler. Avrupa Devletleri Osmanlı
Devleti’ni parçalamak için Ermenileri kullanmaya
başladıkları gibi Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Rumların
oturdukları yerlerde bir “Pontus Devleti” kurulması
hedefine yönelik “Pontus Sorunu”nu ortaya
attılar. Bu iki sorun Birinci Dünya Savaşı öncesine
ve sonrasında Osmanlı Devleti’ni siyasi, ekonomik,
sosyal ve kültürel anlamda etkilemiştir. Bu makalede
bu iki sorun genel anlamda işlenmiştir.

Anahtar kelimeler: Ermeni Sorunu, Tehcir,
Birinci Dünya Savaşı, Pontus Devleti, Rumlar, Pontus
Sorunu.

“Ermeni Sorunu”nun I. Dünya Savaşı’yla ortaya çıktığı, 1915 tehcirinin bütün meselenin merkezi olduğu yönünde yaygın ama yanlış bir kanaat hâkimdir. Oysa sorunun temel belirleyici kodlarını taşıyan olguların hemen hepsi XIX. yüzyıla aittir. “Ermeni Sorunu”nu belirleyen olgular incelenirken dinî veya etnik farklılıklardan ileri gelen uyuşmazlıkların yanında, gerçekte maddî kaynakların paylaşımı veya sömürü üzerine kurulu bir toplumsal-siyasî-ekonomik yapı karşımıza çıkmaktadır. Bu yapı ise hiç kuşkusuz, toplumsal yapıların tarihsel süreçte aldıkları biçimlerle sıkı sıkıya bağlantılıdır. XIX. yüzyılla beraber evvela Avrupa menşeli Sanayi Devrimi, kapitalizm ve uluslararası ticaret bu yapı üzerinde doğrudan etkili olmuştur. Hemen sonra yine Avrupa menşeli milliyetçilik, liberalizm ve sosyalizm akımlarının etkileri hissedilmiştir. Nihayetinde Avrupalı güçler soruna bizzat dâhil olmuşlardır. Kısa sürede sömüren-sömürülen ilişkisi Kürt/Türk-Ermeni ilişkisine dönüşmüş, sömüren tarafta yer alan zengin Ermenilerle, sömürülen fakir Kürtler de yeni ilişki düzenine göre saf tutmuşlardır. Din veya etnik köken referanslı ayrışma hâsıl olduğunda çatışmalar devlet(ler) nezdinde artık daha meşru bir kisveye bürünmüştür. Bu çalışmada XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kürt-Ermeni ilişkileri incelenmekte ve gerçekte maddî kaynakların paylaşımı üzerinde şekillenen ilişkilerin nasıl etnik-dinî bir ayrışmaya dönüştüğü ele alınmaktadır. Toplumsal ve coğrafî nedenlerle sömürünün bir tarafı olan Kürtler pek tabii olarak ayrışma ve çatışmanın da temel öznelerinden bir tanesidir. Dolayısıyla toplumlar arası ilişkileri daha net görebilmek adına bu çalışmanın konusu olarak seçilmişlerdir.

The main source concerned with this subject consists of 14-page section entitled“Asiatic Reforms Confidental” and numbered Section No.68 and No.1 registered between pages 177 and 190 signed by Major Henry Trotter, of the report named “Turkey (Political) Consuls in Kurdistan and at Prisrend Major Trotter S. John, V. Consul at Erzurum Everett” dated 1880 and numbered FO 78/3132, which belongs
to the document of Foreign Office located in London National Archives, England. In our study which will give results with new and original ideas; ethnic, religious and socio-economic structure North of Syria and east Anatolia are presented in general and in subtitles, by being faithful to the headlines in the mentioned report. In conclusion part, acquired data is presented in general headings. Ġmportant information Kurdish, Armenians, Turks, Syria and Nestorians, Keldanis, Yakubis,
Catholic Syrians, Greeks, Yezidis, Arabs, Terekemes, Jews, Romanis, Qızılbash Turks and Turkmens with Circassians and Chechenians were mentioned in the report. Our study has been made distinctive by being supported with scientific publications relating to the topic.

Öz: Osmanlı Devleti, Doğu sınırında unsurların birbirleriyle rekabeti sonucunda ortaya çıkan anlaşmazlıklar ve sınır çatışmalarıyla karşılaşmaktaydı. Bu nedenle Harbiye Nezareti hem sınırın güvenliğinin sağlanması hem de Doğu bölgelerinde asayişin korunmasıyla ilgili tedbirler almak ihtiyacı duymaktaydı. Çünkü bölgede yaşayan Kürt ve Ermeni unsurlar arasında anlaşmazlık bulunmaktaydı. Rusya bu durumu kullanmak için unsurlar arasındaki anlaşmazlıkları körükledi. Rusya, 1914 yılında Osmanlı Ermenileri üzerindeki etkisini iyice artırdı ve onlarla daha yakın ilişkiler kurdu. Öte yandan Kürtler arasında milliyetçilik duygusunun artması için çeşitli çalışmalar yaptı. Şii mezhepten olan Kürt aşiretlerini Sünni Osmanlı Devleti'ne karşı kışkırttı. Bu çalışmada; Rusya'nın Doğu Anadolu'da karışıklık çıkarmak amacıyla Kürt ve Ermeni unsurları birbirine karşı kışkırtması, Kürt aşiretlerini Osmanlı Devleti'ne karşı kendi yanına çekmek için yürüttüğü çalışmalar ve Rusya'nın ve Doğu Anadolu'yu ele geçirme planları araştırılacaktır. Abstract: The Ottoman Empire was suffering from clashes and disagreements on its borders due to the competetitions between nations. Therefore, the Ministry of War required to take measures to sustain peace in the eastern territories while also ensuring safety of the borders, because there were also conflicts between the Kurds and the Armenians who resided on those territories. Russia fueled these conflicts in favor of its interests. In 1914, the Russian effect on the Ottoman Armenians reached a peak and their relations became much closer. In the meantime, they also worked on the nationalistic feelings of the Kurds and provoked the Shia Kurdish Tribes against the Sunni Ottoman Empire. In this study, the provoking of the Armenians and the Kurds by Russia in order to create unrest in Eastern Anatolia, the works on the Kurdish Tribes by Russia in order to pull them to their side and Russian plans of the invasion of Eastern Anatolia will be investigated.

Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Devletleri’nin yönetiminde Ermeniler de bulunmaktaydılar.
Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu devletlerinde hükümdarlarının temayüllerine bağlı olarak Ermenilere karşı farklı tutumlar sergilenmiştir. Örneğin Ak-Koyunlu hükümdarı Kara-Yülük Osman Bey’in Ermeniler ve Hristiyanlık dinine karşı iyi bir tutum içerisinde olduğu ve onun egemenliği altında bulunan Hristiyanlarında bu durumdan memnun olduğu görülmektedir. Nitekim pek az istisna dışında Ermeni kaynakları Kara Osman’ın Hristiyan topluluklara karşı davranışını övmektedirler. Benzer şekilde bir Ermeni kaynağında Kara-Koyunlu Kara Yusuf’un, bir Müslüman olmakla birlikte Hristiyanlara,
papazlara ve kiliselere karşı hayırsever bir zat olduğu ifadesi kullanılmıştır. Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Devletlerinin büyüklü küçüklü kent merkezleri ve diğer yerleşim yerlerinde yaşayan Ermeniler ekonomik faaliyetler içinde yer alarak ticaret ile uğraşmaktaydılar. Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Devletlerinde yaşayan Ermeniler kiliseler ve diğer dini mekânlarında rahat bir şekilde dini gereklerini yerine getirebilmekteydiler.
Armenians were also under the administration of the Qara-Qoyunlu and Aq-Qoyunlu States. In the Qara-Qoyunlu and Aq-Qoyunlu States, different attitudes towards Armenians were displayed depending on the tendencies of their rulers. For example, it is seen that the ruler of Aq-Qoyunlu, Kara-Yülük Osman Bey, had a good attitude towards Armenians and the religion of Christianity and that the Christians who were under his rule were satisfied with this situation. Thus, with very few exceptions, Armenian sources praise Qara Othman’s behavior towards Christian communities. Similarly, in an Armenian source, it was stated that Qara Yusuf from Qara-Qoyunlu was a philanthropist person against Christians, priests and churches although he was a Muslim. Armenians living in large and small city centers and other settlements of the Qara-Qoyunlu and Aq-Qoyunlu were engaged in trade by taking part in economic activities. Armenians living in the Qara-Qoyunlu and Aq-Qoyunlu states could comfortably fulfill their religious requirements in churches and other religious places.
Keywords: Qara-Qoyunlu, Aq-Qoyunlu, Armenians, State, Christian.

Bütün dünyayı Protestanlaştırmak idealiyle 19. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlı topraklarında görünmeye başlayan Amerikan misyonerleri, faaliyetlerini zamanla Osmanlı ülkesinin her tarafında açmış oldukları okul, hastane, yetimhane ve kilise gibi kuruluşlarla devam ettirmişlerdir. İngiliz misyon örgütleri ile işbirliği içinde; İngiliz ve Amerikan diplomatlarının korumasında yürütülen Amerikan misyoner faaliyetlerinin Ermeniler arasında yoğunluk kazandığı görülmüştür.
Kocaeli Sancağı, özellikle 19. yüzyılda sosyo‐ekonomik anlamda çok aşama kaydetmiş bir sancak olmuştur. Barındırdığı gayrimüslim nüfus ile yüzyıllarca kardeşçe yaşayan Müslüman halk arasında kargaşa ortamı oluşturmak maksadını güden bazı misyonerler Kocaeli’nin sahip olduğu kozmopolit yapıyı değerlendirip çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Kocaeli’nde faaliyette bulunan misyoner örgütlerinden biri de Amerikan Board idi. Bu örgüt diğer Osmanlı topraklarında olduğu gibi Kocaeli’nde özellikle Ermeni cemaati üzerine yoğunlaşmıştır.

1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra Osmanlı Devleti’nin başa çıkmak zorunda kaldığı sorunlara bir de Ermeni Meselesi eklenmiştir. Bu tarihe kadar Ermeni Meselesi, Büyük Devletler tarafından çok fazla dikkate alınmıyordu. Fakat Berlin Konferansı’ndan başlayarak Büyük Devletler, Ermeni Komite ve komitacılarının yıkıcı faaliyetlerini teşvik ederken, ayaklanmaları da Osmanlı içişlerine karışabilmek için hazır bahaneler olarak değerlendirdiler. Bu dönemde şarkiyatçı, yazar, tarihçi, gazeteci ve devlet görevlilerinin yazmış olduğu günce, makale, kitap ve her nevi basılı neşriyat, hadiseleri tek yönlü olarak ele aldı ve sürekli Ermenilerin mazlum, Türklerin zalim olduğu tezi işlendi.  I. Dünya Savaşı sonrası, Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti’nin fiilen dağılması neticesinde Ermeniler başta olmak üzere eski Osmanlı azınlıkları bildik basmakalıp iddiaları tekrarlayarak propagandaya başladılar. Amaç dağılmakta olan Osmanlı mirasından mümkün olduğu kadar pay almaktı.
Tüm bu tartışmalar içinde, Mondros Mütarekesinden hemen sonra Amiral Bristol İstanbul’a atandı ve 1919 Ağustos ayında Yüksek Komiser olarak görevlendirildi. Amiral Bristol bir donanma subayıydı ve Amerika’daki Ermeni propagandasından etkilenmiş olarak Türkiye’deki görevine başladı. Denizci olmasının kendisine kazandırdığı temel bir özellik titiz bir gözlemci olması ve günlük tutma alışkanlığıdır. Bristol’u kendisinden önceki temsilcilerden ayıran en önemli özellik buydu. Ayrıca, Amiral Bristol seleflerinin aksine mutaassıb  bir Hıristiyan değildi.  Türkiye’de bulunduğu süre içerisinde 1919-1927 tarihleri arasında gördüklerini ve elde ettiği bilgileri yaşandığı şekli ile günlüklerine aktardı. Bu nedenle Ermeni komite ve komitacılarının nefretini kazandı ama bunu umursamadı.

It is known that there were a total of fourteen places of worship belonging to Non-Muslims in the late 19th-century. Some of these structures were owned by the Armenian Catholic Community, namely Surp Gımes (Clement) Church, Surp Bogos-Bedros Church, Surp Pırgich Church and Surp Asdvadzadzin (Virgin Mary) Cathedral, the latter of which was used as a base for bishops and included a monastery managed by the Anarad Hıghutyun nuns. However, while the Armenian Catholic churches in Ankara were recorded, there was no mention of the chapel in the graveyard. This study aims to reveal briefly outline the history of the graveyard that belongs to the Ankara Armenian Catholic Community, and that of the barely known chapel which was positioned inside the field. After this church was closed in 1935, the community accepted the authority of the Latin Catholic Church of Sainte Therese and were obliged to offer their prayers to God in this church. In the early 19th-century, the Armenian Catholic Chapel in Ankara, which was thought to have been built alongside the Armenian Catholic Cemetery by Garabed Agha Tingirian and Haci Ohannes Agha, was the only church in Ankara that survived the 1916 fire and remained in use into the Republican period. This increases the status of this small church beyond being merely just a place were funerals were held in the late 19th-century.

The photographs of the period, along with video records, aerial photographs, and cadastral maps of the Armenian Catholic cemetery complex, which now no longer exist, helps us examine the location and the architectural significance of the buildings.

19. yüzyılın sonlarında Ankara’da gayrimüslimlere ait toplam 14 ibadethane olduğu bilinmektedir. Bu yapılar arasında Ermeni Katolik cemaatine ait Surp Gığmes (Clement/Kleman), Surp Boğos-Bedros, Surp Pırgiç kiliseleriyle, episkoposluk merkezi olarak kullanılan Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) Katedrali ve Anarad Hığutyun rahibelerince idare edilen bir manastır bulunmaktadır. Ancak, Ankara’daki Ermeni Katolik kiliseleri sayılırken, mezarlık arsası içerisinde bulunan şapelden hiç söz edilmemiştir. Bu çalışma, Ankara Ermeni Katolik cemaatine ait olan mezarlık kompleksinin ve bünyesindeki pek bilinmeyen şapelin tarihine değinirken, aynı zamanda bu kiliseye ibadet için gelen cemaatin 1935 yılından sonra Azize Tereza Latin Katolik Kilisesine tabi oluşuna kısaca değinmeyi amaçlamıştır. 19. yüzyılın başlarında Garabed Ağa Tıngıryan ve Hacı Ohannes Ağa’nın baniliğiyle Ermeni Katolik Mezarlığı içerisine inşa edildiği düşünülen Ankara Ermeni Katolik Şapeli, Ankara’da 1916 yangınından kurtularak Cumhuriyet döneminde kullanımı devam edebilmiş tek kilisedir. Söz konusu durum, sadece cenaze törenleri için inşa edilmiş olan bu küçük kiliseyi olduğundan çok daha önemli kılmaktadır.

Bu bağlamda günümüze ulaşamayan Ermeni Katolik Mezarlığı kompleksine ait dönem fotoğrafları, video kayıtları, hava fotoğrafları ve kadastro haritalarının tespit edilmesi, yapıların konumlarının ve mimari özelliklerinin incelenmesine olanak sağlamaktadır.

Kutsal Kitap’ın Süryanice çevirisi olan Peşitta, Hz. Nuh’un gemisinin
Kardu dağlarına indiğini söyler. Sahip olduğu bu özel anlamın
ötesindeKardu, Süryani kaynaklarında sıklıkla karşılaşılan bir isimdir.
Geminin nereye indiğitartışmalarından bağımsız olarak bu çalışmanın
amacı, Süryani yazarların kaydettiği verilerden yararlanarak, bir yer adı
olanKardu’nun konumunu ve özelliklerini olabildiğince tespit etmektir.
Araştırmada, Orta Çağ Süryani yazarlarının Süryanice veya Arapça kaleme
almış oldukları tarihi nitelikli eserler ana kaynak olarak kullanılmıştır. Söz
konusu kaynaklardan elde edilen veriler Kardu’da bulunan bazı yerleşim
yerlerini tespit etmeyi, Kardu’nun yaklaşık konumunu belirlemeyi ve yine
coğrafi ve etnik özellikleri hakkında fikir sahibi olmayı mümkün
kılmaktadır. Buna göre Kardu geniş, dağlık bir alan olup burada Ermeniler,
Kürtler ve Süryaniler yaşamaktadır. Konum olarak ise bölgenin, Irak’ın
kuzey kesimindeki dağlık alandan başlayıp Doğu Anadolu’nun içlerine
doğru uzandığı anlaşılmaktadır. Bölgedeki yerleşim yerleri ve manastırlar
hakkındakaynaklarda geçen daha detaylı bilgiler, Şırnak ve çevresindeki
dağlık alanın Kardu’nun sınırlarına dahil olduğunu göstermektedir. Ancak
Süryani kaynakları üzerinden, Kardu sınırlarının bunun ötesinde nereye
kadar uzandığını tespit etmek mümkün görünmemektedir.

Osmanlı Devlet'i tarihi boyunca Türk Milleti ile aynı toprakları paylaşan, aynı bayrağın altında hayatlarını idame ettirmiş birçok farklı milletten, dinden ve mezhepten insanlar barındırmış ve onlara vatan olmuştur. Osmanlı toplum yapısı, "Gayrimüslimler" ve "Müslümanlar" olarak iki gruba ayrılmıştır. Müslüman tebaanın ve gayrimüslim tebaanın sahip olduğu hak ve özgürlükler zaman zaman farklılık göstermiştir. Osmanlı Devlet'i topraklarında yaşayan gayrimüslimler arasından Katolik Hristiyanların temsilcisi sayılan Fransızlar, Kanuni Sultan Süleyman döneminde aldıkları kapitülasyonlar (imtiyazlar) ile başlayan misyonerlik faaliyetleri ile Osmanlı tebaasından Katolik mezhebine mensup olmayanları, kendi mezheplerine çekmek, misyoner tarikatlar kurarak birlik sağlamak gibi girişimlerde bulunmuşlardır. Bu faaliyetleri Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasına kadar devam etmiş ve ancak Lozan Antlaşması ile kontrol altına alınarak statüleri belirginleşmiştir.

Özet: Doğu Roma İmparatorluğu'nun Ermenilere uyguladığı tehcir politikası sonucu ortaya çıkan Kilikya Ermeni Krallığı, Ermeni siyasi teşekküllerinin en önemlilerindendir. Kilikya'daki Ermeni hâkimiyet sahası siyasi ve askeri sebeplere bağlı olarak bazen daralmış bazen de genişlemiştir. Bununla birlikte, Ermenilerin söz konusu bölgedeki hâkimiyeti takriben üç yüz yıl sürmüştür. Ermeniler, Büyük Selçuklu İm-paratorluğu ve Türkiye Selçukluları dönemlerinde, Müslim veya gayr-i Müslim öteki Selçuklu vasalları gibi iç yönetimden tamamen bağımsız olarak siyasal yaşamlarını devam ettirmişlerdir. Kilikya Ermenileri özellikle Haçlılar ve Fransızlarla sıkı ilişkiler kurarak Türklere karşı savaşmışlardır. Yayılmacı politika izleyen Memluklar tarafından bölgedeki Kilikya Ermenilerinin varlığına son verilmiştir. Abstract: The relocations of the Eastern Roman Empire emerged as a result of applying policies to Armenians Armenian Kingdom of Cilicia, is one of most important of Armenian political commitments. Armenian domination in Cilicia has sometimes narrows and sometimes expanded in accordance with the territorial political and military causes. However, the Armenian domination of the region lasted approximately three century years. Armenians in Great Seljuk Empire and Turkish Seljuks has remained completely independent in their domestic affairs like the other Muslim or non-Muslim Seljuk vassals as they continued their political life. Armenians in Cilicia in by establishing close relations with the Frenc and Crusaders in particular fougth against the Turks. Expansionist policy followed by the Mamluks, ended the existence of Cilicia Armenia in the region.

Askeri ve ticari yolların buluşma noktasında yer alan Develi, konumu nedeni ile asırlar boyunca çeşitli uygarlıklara tanıklık etmiştir. Şehir 1071 Malazgirt Savaşı’ndan sonra Türklerin Anadolu’ya gelmesiyle Türk hâkimiyetine girmiş, 1474 yılına kadar Danişmendoğulları, Moğollar, İlhanlı valileri, Eratna Beyliği, Kadı Burhaneddin Beyliği, Karamanoğulları, Zülkadiroğulları ve Dulkadiroğulları tarafından yönetilen bölge, 1474 yılında -Fatih Sultan Mehmed dönemi- Gedik Ahmed Paşa komutasındaki ordunun Karamanoğulları üzerine yürümesi ile Osmanlı Devleti idaresine girmiştir. Osmanlı idaresine girdikten sonra zamanla kaza statüsüne kavuşan bölge, büyüklüğü ve konumu nedeniyle bağlı olduğu Kayseri’nin ikinci merkezi haline gelmiştir.

I. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın yanında yer alan Osmanlı Devleti, İtilaf devletlerine karşı birçok cephede mücadele etmişti. 4 yıl süren savaş sonrasında mağlubiyet yaşayan devlet, Mondros Mütarekesi’ni imzalayarak savaştan çekilmişti. Son derece ağır hükümler içeren mütareke, bir ateşkesten ziyade teslimiyet belgesi şeklindeydi. Mütareke maddeleri incelendiğinde Osmanlı Devleti’nin olası bir saldırı karşısında tamamen savunmasız bırakılmak istendiği fikri oluşmaktaydı.

Mütareke’nin imzasından sonra İstanbul ve Anadolu’nun çeşitli bölgelerine asker çıkaran İtilaf devletleri, asıl hedeflerine ulaşmak için Paris’te bir konferans toplamaya karar vermişlerdi. Konferans’ta Osmanlı Devleti’ne ait toprakların taksimi edilmesi ve Anadolu’da büyük devletlerin himayesinde yeni devletlerin kurulması planlanmıştı. Ermeni taleplerinin ön plana çıktığı konferansta, Doğu’da Karadeniz ve Akdeniz’e açılımı olan büyük bir Ermenistan kurulması kararlaştırılmıştı. Fakat Ermeni Devleti’nin kurulması kadar önemli olan bir diğer konu, bu devletin hangi Batılı devlet himayesinde olacağıydı. İngiltere ve Fransa, Ermenistan için Amerika’nın mandater devlet olmasında ısrarcıydı ancak Amerika’nın Ermeni iddiaları konusunda kaygıları vardı. Diğer taraftan mandaterlik konusunda Amerikan kamuoyu da görmezden gelinemezdi. Bu çalışmada, Ermeni Devleti’nin kurulması yolunda Paris Konferansı döneminde ortaya atılan Ermeni iddiaları ile konferansa katılan devletlerin Ermenilere yaklaşımı aktarılmaya çalışılacaktır.

****************
The Ottoman Empire, which take sides with Germany during World War I, fought against the Allied Powers on many fronts. After the war that lasted for four years, the state signed the Mondros Armistice and withdrew from the war. The armistice, which contained extremely heavy clauses, was in the form of a document of surrender rather than an armistice. When the armistice articles were examined, the idea was that the Ottoman Empire was wanted to be left completely vulnerable to a possible attack.

After the armistice’s signature, the Allied Powers, which deployed troops to Istanbul and various regions of Anatolia, decided to convene a conference in Paris in order to achieve their primary purpose. At the conference, it was planned to divide the lands belonging to the Ottoman Empire and to establish new states under the auspices of the great states in Anatolia. At the conference, where Armenian demands came to the forefront, it was decided to establish a large Armenia in the East with an opening to the Black Sea and the Mediterranean. But another issue as important as the establishment of the Armenian State was which Western state would be under the protection of this state. Britain and France insisted that the United States be the mandatory state for Armenia, but America was concerned about Armenian claims. On the other hand, the American public opinion could not be ignored about the mandate. In this study, the Armenian claims made during the Paris Conference on the way to the establishment of the Armenian State and the approach of the participating states to the Armenians will be tried to be explained.

İÜİFD yılda iki sayı olarak yayımlanan ulusal hakemli bir dergidir. İÜİFD'de yayımlanan yazıların bilimsel ve hukukî sorumluluğu yazarlarına aittir. Yayımlanan yazıların bütün yayın hakları İÜİFD'ye ait olup, izinsiz olarak kısmen veya tamamen basılamaz, çoğaltılamaz veya elektronik ortama taşınamaz. Öz Makalenin konusu Ermeni Kilisesi'nde siviller için cenaze ritüelidir. Cenaze ritüeli, İstanbul Ermeni Patrikliğinin uygulamasından örneklerle ele alınmıştır. Cenaze ritüelinin etrafında şekillenmiş geniş ve zengin halk uygulamaları araştırmanın dışında yer almaktadır. Ayrıca, Kilise'nin yedisi, kırkı ve senesi gibi ölümle ilgili diğer ritüel uygulamaları da makalenin boyutuna sığmayacak niteliktedir. Ancak cenaze ritüeli, Ermeni Kilisesi'nin ölüm ve ölüm sonrasına dair temel anlayışını ortaya koyma--da yeterlidir. Ermeni Kilisesi'nde cenaze ritüeline dair araştırmalar yok denecek kadar azdır. Makalede kaynak sıkıntısı, İstanbul'da yapılan gözlemler ve mülakatlarla önemli oranda giderilmiştir. Hıristiyan cenaze ritüellerini şekillendiren temel öğretiler diriliş ve kurtuluştur. Diriliş herkes içindir, ancak kurtuluş imanla ölenler içindir. İsa Mesih'in yeryüzü kilisesinde uyuyanlar Göksel Kilise'ye sevinçle uğurlanırlar. Bu nedenle Ermeni Kilisesi'nde cenaze ritüeline uğurlama (huğargavorut'yun) ismi veril--miştir. Ermeni Kilise ayin kitaplarında (maştots) yer verilen defin ritüeli üç safhadan oluşur. Bu safha--lar sırasıyla ev düzeni (tan kargn), kilise düzeni (karg yegeğetsioy) ve mezarlık düzeni (gerezmani kargn) şeklinde isimlendirilir. Bir de mezarlık dönüşü teselli ayini vardır. İstanbul'da ev töreni mezarlık dönüşü teselli ayininde icra edilen bir törene dönüşmüştür. Bunun yerine cenaze evden veya morgtan alınırken papaz duayla cenaze alayına liderlik etmektedir. Konu, sırasıyla Ermeni Kilisesi'nde ölüm algısı, cenaze töreniyle ilgili terimler, cenaze ritüelinin tarihçesi, sivil cenaze ritüeli ve cenaze töreninin anlamı üzerinde durularak ele alınmıştır.

Osmanlı Devleti’nin birçok bölgesinde olduğu gibi Adapazarı ve
çevresi de değişik din ve etnik yapıya mensup olan topluluklara ev
sahipliği yapmıştır. Marmara Denizi çevresi, Türklerin bölgeye gelip
yerleşmelerinden sonra Ermenilerin iskânına açılmıştır. Adapazarı’nın
da bağlı olduğu İzmit Sancağındaki Ermeniler, Şah Abbas (1588-1629)
ve Nadir Şah (1736-1747) devirlerinde yaşadıkları bölgelerin işgalinden
sonra İran’dan ayrılarak Bir rahip gözetiminde Anadolu’ya gelmişler ve
Adapazarı’nın da içinde yer aldığı coğrafyaya yerleşmişlerdir.

Günümüzde vakıflarla eğitim kurumları arasında bir ilişkinin var olduğu düşüncesi ilk anda akla
gelen bir durum değildir. Vakıflar denildiğinde genelde sosyal yardımlaşma ve dayanışma akla
gelmektedir. Fakat Osmanlı Devleti’nde vakıflar bu dar anlamının dışında oldukça geniş bir faaliyet
alanına ve çeşitliliğine sahip olmuştur. Tanzimat Dönemi’ne kadar eğitimin, devletin bir görevi
sayılmaması sebebiyle, vakıflar eğitimin can damarı haline gelmiştir. Bu durum, Müslümanların
aksine, Lozan Antlaşması ile gayrimüslim ekalliyetler (Rum, Ermeni, Yahudi) için Türkiye
Cumhuriyeti’nde de devam etmiştir. Bilhassa 1930 ilâ 1980 yılları arasında ulus-devlet ideolojisi
çerçevesinde gayrimüslim “unsurlara” karşı dışlayıcı politikalar uygulanmıştır. Bunun neticesinde
gayrimüslimlerin sayısında ve ekonomik güçlerinde önemli bir azalış gerçekleşmiştir. Eğitim kurumları,
dışlayıcı politikaların başında gelmese de (hatta belirgin bir politika olmasa da) ekalliyetlerin
aleyhine gerçekleştirilen tüm eylemler eğitim kurumlarını da olumsuz etkilemiştir. Kültürün
ve dolayısıyla ekalliyetlerin yaşatılabilmesi için hayatî önem arz eden eğitim kurumlarının ayakta
durabilmesi, geçmişte olduğu gibi vakıfların sağladığı sürekli ve tutarlı gelire bağlı görünmektedir.

XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyıl başlarında Ermeni komitelerinin İstanbul ve Anadolu’da gerçekleştirdikleri silahlı eylem ve faaliyetlerinin en önemli lojistik üssü Bulgaristan olmuştur. Çalışmada, günümüze kadar üzerinde durulmamış olan Ermeni komitelerinin Bulgaristan’daki faaliyetlerinin incelenmesi hedeflenmiştir. Bu bağlamda Bulgaristan’daki Ermeni komitecilerin çalışma yöntemleri, hangi güçlerle bağlantıda oldukları ve kimler tarafından desteklendikleri çalışmanın temel konuları olmuştur.
En önemli iki Ermeni komitesi olan Taşnaksutyun ve Hınçak komitelerinin kurucularının zaman zaman Bulgaristan’da bulunmaları ve genel toplantılarını burada tertip etmeleri, genel merkezlerini buraya taşımaları, Bulgaristan üzerinden Mısır, Kafkasya, Kıbrıs, Mersin-Kilikya bölgesi, İstanbul ve Anadolu ile ulaşım ve örgütsel faaliyetleri gerçekleştirmeleri, Bulgaristan’ın Ermeni komiteleri için en önemli lojistik merkez olduğunu göstermektedir.
II. Abdülhamid suikastı gibi önemli terör olaylarının kararının Bulgaristan’da alınması, eylem hazırlıklarının burada yapılması, Komitecilere askerî eğitim verilmesi, 1906-1907 yılları arasında faaliyet gösteren gizli bir Ermeni askerî okulunun açılması gibi hususlar, Bulgaristan’ın Ermeni komiteleri için çok önemli bir üs olduğu olgusunu pekiştirmektedir. Ancak I. Dünya Savaşı’nda Romanya ile savaşa giren Bulgaristan, daha önce desteklediği Ermeniler için tıpkı Osmanlı Devletinin yaptığı gibi yer değiştirme tedbirini uygulamaktan çekinmemiştir. Hatta ilk olarak Varna Ermeni Papazının Bulgaristan’ın iç bölgelerine sürgün edilmesi manidardır. Böylece Osmanlı Devleti dışında İttifak Devletleri üyelerinden Bulgaristan’ın da Ermenilere zorunlu yer değiştirme tedbirini uyguladığı gerçeği ortaya çıkmaktadır. Fakat Bulgaristan’ın uyguladığı bu tedbirde Osmanlı Devleti’nde olduğu gibi Ermeni komitelerinin herhangi bir isyan, sabotaj veya düşman ordusuyla fiilî bir işbirliği durumu mevcut değildi.
Çalışmada ortaya çıkarılan en önemli noktalardan bir diğeri de, I. Balkan Savaşı’nda, çok büyük bölümü Osmanlı vatandaşı olan Taşnak komitecilerinden oluşan bir Ermeni birliğinin Bulgaristan Ordusu’nda yer alması ve bu birliğin pek çok insanlık suçu işlemesidir. Osmanlı vatandaşlarından oluşan bir Ermeni grubunun, düşmanla resmen işbirliği yapması ve katliamlarda bulunması, I. Dünya Savaşı’ndaki tutumlarının adeta bir provası gibidir. Ayrıca bu savaş sırasında Anadolu ve İstanbul’da da büyük isyanlar çıkarılması düşünülmüş ancak II. Balkan Savaşı’nın başlamasıyla bu plan suya düşmüştür

1840 Tarihli Çarsancak Kazası Gayrimüslim Nüfus Defteri Örneği

ÖZET Osmanlı Devleti tarihi incelenirken, başvurulması gereken kaynakların başında arşiv belgeleri gelmektedir. Birinci elden kaynak niteliğinde olan bu belgeler, ilgili dönemin günümüze ulaşabilmiş şâhidleri olduğundan çok önem taşımaktadır. Bu belgeler içerisinde yer alan nüfus sayımı çizelgeleri de, insan, mekân ve zaman unsurlarını birlikte taşıdığı için, sosyo-demografik özellikleri ve kent tarihini aydınlatma hususunda vazgeçilmez niteliktedirler. Devletler tarihi açısından da önemli olan bu sayım belgeleri, sayılan nüfusun niceliksel ve niteliksel verilerini günümüze aktarmaktadır. Osmanlı Devleti'nde ilk nüfus sayımı II. Mahmut zamanında yapılmıştır. Bu sayım yapılırken askere alımlar için Müslümanlar, vergiler için Müslümanların yanında gayrimüslimlerin kayıtları da tutulmuştur. Osmanlı coğrafyasının değişik yerlerinde olduğu gibi Harput ve havalisinde de nüfus sayımları yapılmıştı. Bu anlamda Harput'a bağlı olan sancak, kaza ve diğer merkezlerde nüfus sayımı uygulanmış olduğunu arşiv kayıtlarından görmekteyiz. Nitekim bölge ile ilgili yapılan nüfus sayımları geniş bir alanı kapsamakla birlikte, Harput Eyaletine ait toplam 123 adet nüfus defteri bulunmaktadır. Burada inceleyeceğimiz Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki Harput Nüfus Defterleri serisi içerisinde 2655 numara ile kayıtlı olup 1256 (M.1840) tarihli Harput Eyaleti Çarsancak Kazâsı Gayrimüslim Nüfus Defteri'dir. Bu çalışmada, defterde verilen bilgilerden hareketle bahse konu kazanın mahalle ve köylerinde yaşayan ailelerin ve görevli memurların isim ve esamilerini öğrenme imkânımız olacak. Ayrıca bölgeye yönelik yaşanan göç ve nakiller hakkında ilk elden bilgi sahibi olma imkânı bulacağız. Yine bölgedeki mahalli idareciler; görevdeki muhtarlar, özürlüler, halkın kullandığı yerel isimler (lakaplar) ve insanların fiziksel özelliklerinin yanında Çarsancak kazasında 1840 tarihindeki gayrimüslim nüfusu tespit edilmeye çalışılarak bölgesel tarih yazımında önemli ayrıntılara ulaşmamıza imkân tanıyacaktır.

Türk-ABD Lozan Antlaşması, Türk-Bağlaşık Lozan Barış Antlaşması’ndan 13 gün sonra, 6 Ağustos 1923 tarihinde imzalandı. Bu Antlaşma ile 20 Nisan 1917 tarihinde kesilmiş olan Türk-ABD diplomatik ilişkilerinin yeniden başlatılması amaçlanmıştı. Oysa, Lozan Antlaşması imza-landığında ABD’de Türk karşıtı bir algı vardı. Böyle bir algının oluşmasında, misyonerlerin Savaş öncesi yıllarda halktan bağış toplayabilmek için yapmış oldukları kara propagandanın payı büyüktü. Belirtilen nedenle Lozan Antlaşması’nın onayına karşı ABD’de etkili bir muhalefet oluştu.
Olumsuz algıya rağmen, Antlaşma’nın onaylanması taraftarları dağınık bir şekilde onay için çalıştı. Onay karşıtı ve taraftarı cephelerin üç buçuk yıl süren mücadelesinin son yılında onay taraftarları yapmış oldukları çalışmaları bir Kitapçık’ta toplayarak Senato üzerinde etkin olmaya çalıştılar. Fakat buna rağmen, Antlaşma Senato’da reddedildi ve Türk Amerikan ilişkileri bir süre daha de facto zeminde yürümek zorunda kaldı.

Türkiye’de Ermeni tarihi, kültürü, dini vb. konularında yapılan çalışmalar bu eser yazıldığında (Yüksek Lisans Tezi, 2002) bir elin parmağını geçmeyecek kadar azdı ve şimdi yine çok ve yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Bilhassa Türk tarihinde önemli bir yere sahip olan, kültürleri ve birikimleriyle Türk tarihine ve etiğine katkılarıyla bu ülkenin insanları olan Ermeniler hakkında bilgi sahibi olunması elzemdir. Çünkü, Osmanlı döneminde “millet-i sadıka” diye isimlendirilen Ermeniler tarihi, dini, kültürü vb. yönleriyle hem akademik anlamda hem de tarihte ve bugün birlikte yaşadığımız bir halk olmaları sebebiyle anlaşılmaya ve araştırmaya değerdirler. Bu değere paralel olarak yazarın bu ve bundan sonraki çalışmaları (“Ermeni Kilise Merkezi Ecmiatzin” ve “Ermeni Kilisesi’nde Sakramentler” gibi) Ermeni dini ve kültürüyle alakalı çalışmaların eksikliğini bir nebze olsun gidermeye katkı sunmaktadır.