Island

Island ligg der den nordamerikanske og den eurasiske kontinentalplata glir frå kvarandre. Mykje av Island er eit nake platå 300–700 meter over havet med lavaørkenar og fjell. Landet har mange varme kjelder og omkring 150 vulkanar. Høgaste fjell er Hvannadalshnúkur, 2109,6 meter over havet. Om lag 11 900 kvadratkilometer av Island er dekt av isbrear, der den største er Vatnajökull, som er Europas nest største isbre.

Platåa er oppdelt av fjordar og dalar. Kysten er sterkt innskore unntatt i sørvest. Mange elver har stor vassføring og praktfulle fossar, som Dettifoss, Goðafoss og Gullfoss. Det største låglandsområdet ligg i sørvest.

Utanfor sørvestkysten ligg øygruppa Vestmannaeyjar. Det er elles få øyer. Island har få innsjøar; dei største er Þórisvatn, Þingvallavatn og Mývatn. I 1963 blei den nye øya Surtsey danna ved eit vulkanutbrot. Ringvegen rundt Island er 1332 kilometer lang.

Island har havklima balansert mellom kalde polarhavstraumar og den varme Golfstraumen. Det er kjølige somrar og milde vintrar. Gjennomsnittstemperaturen i Reykjavík er 0,4 °C i januar og 12,5 °C i juli. Gjennomsnitt for året er 5,5 °C. Kysten i nord og mesteparten av innlandet har tundraklima.

Høgareliggande delar av landet har sparsam eller ingen vegetasjon på stein- og sandflyer. Låglandet har frodigast plantedekke der gras og storr dannar gode beite for sau, hest og storfe. Det er kratt i store område med tidlegare skog, som blei øydelagt av hogst, erosjon og vulkanutbrot. Enkelte stader finst bjørkeskog. Hallormstaðaskogurinn i Fljótsdalshérað er øyas største skog med eit areal på 7,4 kvadratkilometer. Truleg var 30-40 prosent av Island dekt av skog før innbyggarane slo seg ned på 800-talet. Etter kvart førte behov for brensel, skip og hus til avskoging. I dag er om lag éin posent av landet skogdekt, men ein skogplan legg til grunn at arealet skal tidoblast innan 2100.

Dei fleste av dei om lag 575 planteartene er nordeuropeiske arter, og berre 18 av desse veks ikkje i Noreg. Nokre få er stadeigne, som sveve- og løvetannarter.

Fjellrev er det einaste opphavlege landpattedyret. Rein blei innført frå Noreg, og mink har rømt frå pelsfarmar. Islandshesten er ein populær ponnirase som blir eksportert til store delar av verda. Island har rundt 80 000 hestar og 460 000 sauer. Isbjørn kjem av og til inn med drivisen. I havet finst det fleire sel- og kvalarter. Av om lag 250 fuglearter hekker 75. Nasjonalfuglen islandsjaktfalk hekker i fjella. Island har om lag fire millionar lundefuglar. Fleire stader på øya finst fuglefjell; Látrabjarg er Europas største. Det finst om lag 350 000 kvalar i havet rundt øya. Viktige fiskeslag er torsk, sild, lodde og hyse. I elvene er det laks og aure. Insektfaunaen er artsfattig. Fjærmygg kan vere plagsam, men han stikk ikkje.

• Les meir om Islands geografi, klima på Island, planteliv på Island og dyreliv på Island.

Befolkninga er einsarta og av skandinavisk og keltisk opphav. Seks prosent av befolkninga har anna utanlandsk opphav. Meir enn 70 prosent av befolkninga bur i Reykjavík med forstader. Om lag 80 prosent bur i dei ti største byane og tettstadene.

Island har ei høg grad av likestilling mellom kjønna. I 1850 fekk kvinner same arverett som menn.

Islands helsevesen er blant verdas best utbygde. Forventa gjennomsnittleg levealder er 83,8 år for kvinner og 80,7 år for menn (2024).

Det offisielle språket er islandsk, som utvikla seg frå dei vestnorske dialektane til første landnåmsmennene. Skriftleg islandsk har endra seg lite frå det norrøne morsmålet. Islandsk er morsmål for heile befolkninga. Islandsk er også førstespråket til 7900 innbyggarar i Canada og 9700 i USA. Dei fleste islendingar snakkar engelsk og eitt skandinavisk språk.

Island har særprega namneskikkar. Utlendingar som tar islandsk statsborgarskap må etter lova ta islandske namn. Kvinner tar ikkje etternamnet til mannen ved ekteskap. Dei vanlegaste patronymika er Jónsdóttir og Jónsson.

73,8 prosent av islendingane er medlemmer av den islandske folkekyrkja, íslenska þjóðkirkjan. 4,9 prosent høyrer til i frikyrkjer, mens 2,5 prosent er katolikkar (2015).

• Les meir om Islands befolkning.

Island er ein parlamentarisk-demokratisk republikk. Statsoverhovudet er presidenten, som blir valt for fire år. Nasjonalforsamlinga Alltinget, som er verdas eldste fungerande parlament, har 63 medlemmer som er valt i allmenne val for fire år.

Island er inndelt i 7 regionar og 62 kommunar.

Island har ikkje militære styrker, men har ei halvmilitær kystvakt med fire væpna patruljeskip, eitt hjelpefartøy, eitt fly og tre helikopter.

Gamle skrifter og arkeologiske funn syner at irske munkar kom til Island før 800. Nordmannen Naddodd og svensken Gardar Svåvarsson kom til Island cirka 860.

Den første permanente busettinga kom truleg med Ingolfr Arnarson frå Fjaler i 874. I landnåmstida (cirka 874–930) gjekk 430 landnåmsmenn, dei fleste nordmenn, i land på Island for å komme unna Harald Hårfagre sitt harde styre. Nokre landnåmsmenn kom òg frå vesterhavsøyene og andre var keltarar. Heile øya var busett omkring 900, og cirka 930 hadde Island kanskje 9000 innbyggarar.

Klimaet var mildare den gongen, og det blei dyrka korn i tillegg til fedrift, fiske og fangst. Cirka 930 blei Alltinget oppretta, med Gulatinget og Gulatingslova som mønster. Landet blei inndelt i 12, seinare 13 tingkretsar; i 965 i fire fjerdingar. Kristendommen blei vedtatt ved lov på Alltinget i 999/1000.

1262–1264 blei Island lagt under Noreg som følgje av indre splitting, trong til fred og økonomisk avhengigheit av Noreg. Alle administrative funksjonar blei overtatt av kongelege embetsmenn. 1402–1404 døydde halve befolkninga av pest, og mange gardar blei lagt øyde. Etter kvart som den norske staten blei stadig meir svekt i seinmellomalderen, gjekk den politiske kontrollen over Island over på danske hender. I 1536 blei Island formelt ein del av Danmark. Hungersnaud, pest, jordskjelv og vulkanutbrot tok mange liv. I perioden 1783–1785 døydde ein femdel av befolkninga.

Ved Kielfreden i 1814 blei Island framleis ein del av Danmark, og etter kvart byrja ein gjenreisingsperiode. I 1843 blei Alltinget gjenoppretta, og i 1874 fekk Island ei fri forfatning. I 1918 blei det vedtatt ei grunnlov som gjorde Island til ein uavhengig stat i personalunion med Danmark.

I 1940 blei landet hærsett av britiske troppar, som etter kvart blei avløyst av amerikanske. Året etter sa Alltinget opp unionen med Danmark med tre års varsel. Etter ei folkeavstemming i 1944 blei Island erklært som republikk 17. juni 1944, og Sveinn Björnsson blei landets første president.

I 1946 trakk amerikanarane seg ut av Island, men beheldt Keflavík-basen mot å ta på seg forsvaret av landet. I 1958, 1972 og 1975 var det konfrontasjonar med Storbritannia, som sette inn krigsskip for å trygge fiskeflåten sin under Torskekrigen. I 1976 anerkjente først Storbritannia og i 1980 også Noreg Islands 200-mils fiskerisone.

I 1980 blei Vigdís Finnbogadóttir verdas første demokratisk valde kvinnelege president (til 1996). I 1980-åra var Island eit av verdas rikaste og mest utvikla land. I 2008 kollapsa landets bankvesen, noko som førte til sterk politisk uro. Landet gjekk inn i ein alvorleg økonomisk resesjon, der tre bankar kollapsa, som enda i 2011. Ved valet i 2017 fekk ingen av regjeringsalternativa reint fleirtal, men Sjølvstendepartiet blei framleis størst på Alltinget med 16 av 62 plasser, og statsminister Bjarni Benediktsson danna ei koalisjonsregjering.

• Les meir om Islands historie og Islands samtidshistorie.

Berre éin prosent av Island er dyrka mark, men landbruket sysselset 5,3 prosent av befolkninga. Husdyrhald er hovudnæringa, særleg sauehald og produksjon av meierivarer. Det blir dyrka litt bygg og havre, og det blir avla høy, poteter og rotvekstar, og mange stader grønsaker i drivhus oppvarma av varme kjelder.

Fiskerinæringa er viktigast i islandsk økonomi. Fisk og skaldyr utgjer cirka tolv prosent av BNP og sysselset nær fem prosent av arbeidsstyrken. Fiskerigrensa på 200 nautiske mil gir Island eit nasjonalt fiskeområde på 758 000 kvadratkilometer. Dei tre viktigaste fiskeartene er torsk (257 572 tonn i 2017), sei (60 237 tonn) og uer (50 800 tonn).

Viktigaste industrigreiner er fiskeforedling, aluminiumsproduksjon og produksjon av kunstgjødsel og sement. Skipsverft og tekstilindustri speler også ei stor rolle. Landet har ingen mineralressursar, men er energirikt med kraftressursane knytt til vassdraga og dei varme kjeldene. 24,4 prosent av dei sysselseatte arbeider i industrien. Landet satsar sterkt på IT-industri, bioteknologi og turisme. Tenesteytande næringar omfattar 70,3 prosent av arbeidsstyrken (2012).

Viktigaste handelspartnarar er Tyskland, Storbritannia, USA, Danmark og Noreg.

• Les om Økonomi og næringsliv på Island, lufthamner på Island og Mynt, mål og vekt på Island.

Det er ti års gratis og obligatorisk skolegang for barn og ungdom i alderen 6 til 16 år. Nesten alle held fram i to- til fireårige vidaregåande skular. Island har fem universitet; mange studerer i utlandet.

Island har seks dagsaviser og fleire vekeaviser og vekeblad. Islendingane er blant verdas mest avislesande folk. Det statlege kringkastingsselskapet heiter Ríkisútvarpið (RÚV), som omfattar RÚV Útvarp (radio) og fjernsynskanalen RÚV Sjónvarp (fjernsyn). Det er fleire reklamefinansierte lokalradiostasjonar og private kommersielle fjernsynskanalar.

Islands nasjonalsong er Lofsöngur.

Nordmennene som busette seg på Island i norrøn tid hadde med seg ei munnleg overlevert dikting, og dei anonyme Eddadikta er dei eldste. Skaldediktinga kom også til Island utanfrå, spesielt fråa Noreg. Det største namnet i islandsk mellomalderlitteratur er Snorre Sturlason (1179–1241). Hans Heimskringla frå rundt 1230 er omfangsrike kongesagaer. Han skreiv også Den yngre Edda, som er ei lærebok i norrøn mytologi og skaldekunst.

Den islandske sagalitteraturen utvikla seg særleg på 1200-talet. Med ein særprega stram skrivemåte ragar islendingesogene svært høgt i europeisk mellomalderlitteratur. Gode døme er Soga om Egil Skallagrímsson, ættesogene om Gunnlaug Ormstunge og Njål, samt fornaldersogene med mytisk innhald.

Islandsk litteratur vakna til nytt liv på 1800-talet. Mest ruvande innan lyrikk i andre halvdelen av 1800-talet er Matthías Jochumsson (1835–1920) og den meir moderne Stephan G. Stephansson (1853–1927). Realismen fekk eit gjennombrot med Gestúr Pálssons noveller.

Den fremste islandske forfattaren på 1900-talet er nobelprisvinnaren Halldór Kiljan Laxness (1902–1998). Andre viktige prosaforfattarar er Thór Vilhjálmsson (1925–2011), Einar Már Guðmundsson (1954–) og novellisten Fríða Áslaug Sigurðardóttir (1940–2010); alle er tildelt Nordisk Råds litteraturpris.

Den mest kjente nålevande islandske musikeren er songaren og komponisten Björk (1965–). Den viktigaste årlege musikkfestivalen er Iceland Airwaves. Store internasjonale namn i islandsk samtidskunst er Guðmundur Guðmundsson (Erró) (1932–) og Sigurður Guðmundsson (1942–).

Internasjonalt kjente spelefilmar er Hrafn Gunnlaugssons Ramnen flyr (1984), oppfølgjaren Ramnens skugge (1988) og Baltasar Kormákurs 101 Reykjavík (2000).

Islands nasjonalsport er glima, ei form for bryting som ein meiner har oppstått i mellomalderen. Andre populære sportsgreiner er handball, basketball og fotball. Det islandske landslaget kom til kvartfinalen under europameisterskapen i fotball i 2016.

Øl var forbode på Island mellom 1915 og 1989. Ei folkeavstemming i 1908 enda med forbod mot alle alkoholholdige drikker og forbodet trådde i kraft i 1915. Ti år seinare blei raudvin tillate, etterfølgt av sprit i 1930-åra. Øl var likevel frmleis forbode, fordi øl var oppfatta å vere spesielt freistande for ungdom. På 1980-talet kom et aukande krav om oppheving av det siste forbodet, og sidan 1989 har islendingane feira 1. mars som nasjonal øldag.

• Les meir om Skule og utdanning på Island, Massemedia på Island, Islands litteratur, Musikk på Island, Teater på Island, Film på Island, Kunst på Island, Arkitektur på Island og Kunsthandverk på Island.

Island og Noreg oppretta diplomatisk samband 20. desember 1940. Island er representert i Noreg ved sin ambassade i Oslo, og Noreg er representert på Island med sin ambassade i Reykjavík. Det er fire norske konsulat på Island.

Dei historiske og kulturelle banda mellom Island og Noreg er sterke. Mange islendingar har flytta til Noreg i seinare år. Norsk næringsliv syner aukande interesse for Island.

• oversikt over Islands historie
• Islands flagg og våpen
• Islands befolkning
• Islands politiske system
• økonomi og næringsliv på Island
• Nordens Hus i Reykjavík

• Island.is – portal til offentlege tenester
• Webkart – Landmælingar Íslands
• Om Island hos FN-sambandet
• Utanriksdepartementets landsider om Island
• BBCs landside om Island