Heimskringla

Verket blir vanlegvis delt i tre: Sogene fram til og med Soga om Olav Tryggvason utgjer den første delen, Soga om Olav den heilage den andre, og sogene om kongane etter Olav den heilage den tredje.

Det er usikkert om verket opprinneleg var sett saman til den heilskapen vi kjenner i dag, eller om dei tre delane er sette saman seinare. Handskriftet Kringla er det einaste av dei bevarte handskriftene som inneheld alle tre delane (men ikkje prologen). Tre handskrifter inneheld berre den første og siste delen, medan tre inneheld berre den siste.

Ein annan grunn til at delar av verket manglar i somme handskrifter, kan vere at den som skreiv eller bestilte handskriftet, allereie hadde ein annan versjon av det som vart utelate. Det var kostbart og tidkrevande å få i stand eit handskrift, og det var neppe mange som kunne ta seg råd til fleire versjonar av same tekst.

Dersom det verkeleg er Snorre Sturlason som står bak Heimskringla, må teksten ha blitt til på 1220-talet. I åra 1218–1220 var Snorre Sturlason i Noreg, og det er vanleg å tru at Snorre arbeidde med sogene i åra etter dette opphaldet, og at han langt på veg var ferdig innan 1230: Det året nemner ei kjelde at brorsonen hans, Sturla Sigvatsson, skreiv av soger frå bøkene som Snorre hadde sett saman. Snorre var Noreg att i 1237–1239 og døydde på Island i 1241.

Snorre gjev sjølv eit riss av ein historisk metode i prologen – ein metode som i mangt er slåande moderne. Kjeldene han nemner, er først og fremst «gamle fråsegner» frå «kunnige menn», slektstre for kongar og stormenn, og skaldedikt. Det er ikkje sikkert fråsegnene er sanne, seier han, men han veit at gamle, vise menn har trudd på dei, og slik forsvarer han å bruke dei som kjelder.

Snorre er særskilt oppteken av skaldedikt. Dikt som skaldane har sagt fram til kongane sjølve og etterkomarane deira, er sanne, seier han, for ingen ville våge å lyge i slike dikt når alle høyrde på; det ville vore hån og ikkje ros. Snorre vurderer skaldedikt som betre kjelder enn munnlege fråsegn, men berre viss dei er «rett kvedne og forstandig uttydde». Det er kanskje i samband med slike uttydingar at Snorre fekk tildriv til å skrive sin Edda.

Snorre nemner også skrifter av den islandske presten Are Frode, som han reknar for ei særs påliteleg kjelde. Berre ein liten del av det ein trur Are skal ha skrive, er overlevert til oss i dag, men ein trur at Are kan ha skrive om norske kongar fram til kring 1130.

Vi kjenner dessutan til andre kjelder som vi kan sjå at Snorre har brukt. Det tapte verket Hryggjarstykki av islendingen Eirik Oddsson har nokså sikkert vore ei kjelde til historia etter 1130. Snorre kunne dessutan stø seg på eldre skrifter om både Olav den heilage og Olav Tryggvason.

Ein har fest lit til teksten i ulik grad gjennom hundreåra. Frå 1600-talet såg ein på sogene som truverdige historiske forteljingar, og dette synet fekk ny kraft med «den norske skulen» i forskinga på midten av 1800-talet. Den hevda at sogene var gamle og sanne munnlege forteljingar som vart skrivne ned meir eller mindre uendra på 1200- og 1300-talet. Motreaksjonen kom med «den islandske skulen» på byrjinga av 1900-talet, som la større vekt på sogene som litterære, forfatta verk enn som historiske kjelder. Dette synet var lenge rådande, men ein ser no helst på visse typer soger som ein mellomting: historisk stoff gjennomarbeidd og meir eller mindre fritt formgjeve av skrivarar og kompilatorar på 1200- og 1300-talet.

Dette gjeld også Heimskringla. Sjølv om Snorre har gjeve forteljingar liv gjennom dialog, taler, logisk handlingsgang og eit stort persongalleri, reknar ein med at dei store hovudtrekka av det som er skildra, er historisk.

For å bruke Heimskringla som historisk kjelde, må ein ta omsyn til samtida Snorre levde i, avsløre motiv han kan ha hatt for å skrive historia på den eine eller andre måten og vere merksam på samtidige konvensjonar for historieforteljing. Vi veit til dømes at Snorre stod hertug Skule nær, og det kan ha prega måten han omtalar slekta hans på i Heimskringla.

Heimskringla vart omsett i utdrag og samandrag av fleire på 1500-talet. Her skal nemnast lagmannen Mattis Størssøn, som omsette eit samandrag av Heimskringla, Sverressoga og Soga om Håkon Håkonsson i Den norske krønike, trykt i 1594. Laurents Hanssøn, også lagmann, omsette teksten i heilskap fram til litt ut i Soga om Olav Tryggvason. Denne omsetjinga vart ikkje trykt før i 1899.

Den første som omsette heile Heimskringla, var Peder Claussøn Friis i ei omsetjing til dansk, trykt i 1633 som Snorre Sturlesøns Norske Kongers Chronica. Soger om kongar fram til og med Håkon Håkonsson var også med i denne omsetjinga. Omsetjinga vart svært utbreidd og heldt seg langt fram i tid.

Den svenske historikaren Johan Peringskiöld gav ut den norrøne teksten i Stockholm i 1697, som nemnt under tittelen Heims Kringla, etter dei første to orda i handskriftet Kringla. Utgåva var også utstyrt med omsetjing til svensk og latin.

Den utgåva som vann størst utbreiing, vart laga av den norske historikaren Gerhard Schøning, som gav ut teksten i tre band i 1777–1783. Dette var den første utgåva der tittelen var skriven i eitt ord: Heimskringla. Det kom også ut band med soger fram til og med Soga om Håkon Håkonsson, og kommentarband. Tekstane var dessutan omsette til dansk og latin. Denne utgåva vart grunnlag for mange seinare omsetjingar, både til dansk, svensk, tysk og engelsk.

Seinare vart originalteksten utgjeven som vitskapleg utgåve, først ved C.R. Unger (1868) og så ved Finnur Jónsson (1893–1900). Teksten vart òg utgjeven i lettare snitt i serien Íslenzk fornrit ved Bjarni Aðalbjarnarson (1941–1951).

N.F.S. Grundtvig omsette teksten til dansk i 1818–1822, men denne vart sterkt kritisert i Noreg, tilsynelatande på grunn av språket og den frie omsetjinga av skaldestrofene. Bak kritikken låg det både nasjonale straumar og usemje mellom Grundtvig og initiativtakaren, Selskabet for Norges Vel, som trekte seg frå samarbeidet av ymse grunnar, blant anna unionsoppløysinga i 1814. Grundtvig nemner konflikten i innleiinga si, og det, saman med ein valdsam kritikk av Schøning, kunne neppe tene Grundtvig-utgåvas posisjon i det nye Noreg.

To av kritikarane, Jacob Aall og P.A. Munch, reagerte med eigne omsetjingar, Aall i 1838–1839 og Munch frå 1833, (komplett i 1859). Noko seinare omsette Steinar Schjøtt Heimskringla til nynorsk, og den kom ut samla i 1874–1879.

Gustav Storms omsetjing kom ut på J.M. Stenersens forlag i 1899. Dette var ei praktutgåve i stort format og med kostbart skinn og gullsnitt, med farger og illustrasjonar av kunstnarar som Gerhard Munthe, Erik Werenskiold og Christian Krohg. Denne utgåva kom også ut i ei simplare «folkeutgåve», og året etter i eit mindre format, «nasjonalutgåva». Nasjonalutgåva kom også ut med Schjøtts nynorske omsetjing frå 1874–1879. Det er stort sett slik, med illustrasjonar frå 1899-utgåva, dei fleste kjenner verket i dag, sjølv om omsetjingane er sterkt reviderte og fornya.