Saltar ao contido

Mar Caspio

Editar as ligazóns
Este é un dos 1000 artigos que toda Wikipedia debería ter
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

Modelo:Xeografía físicaMar Caspio
(az) Xəzər dənizi
(kk) Каспий теңізі
(mzn) مازرون دریا
(fa) دریای خزر
(glk) کاسپي درىا
(ru) Каспийское море Editar o valor en Wikidata
Imaxe
Tipolago endorreico
Lago salgado
corpo de auga
lago
mar Editar o valor en Wikidata
EpónimoCassitas (pt) Traducir Editar o valor en Wikidata
Parte deárea do mar Mediterráneo Editar o valor en Wikidata
Situado na entidade xeográficaAral–Caspian Depression (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
Localización
País da cuncaRusia, Kazakhstán, Turkmenistán, Irán e Acerbaixán Editar o valor en Wikidata
lang=gl Editar o valor en Wikidata Mapa
 42°00′N 50°30′L / 42, 50.5
Efluente do lagosen valor Editar o valor en Wikidata
Conca hidrográficaCaspian Sea Basin (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
Características
Altitude−28 m Editar o valor en Wikidata
Profundidademáximo: 1.025 m
Media: 211 m Editar o valor en Wikidata
Dimensións435 (ancho) × 1.200 (lonxitude) km
Perímetro7.000 km Editar o valor en Wikidata
Superficie386.400 km² Editar o valor en Wikidata
Superficie da cunca hidrográfica3.500.000 km² Editar o valor en Wikidata
Medicións
Salinidade12,5 ‰ Editar o valor en Wikidata
Volume físico78.700 km³ Editar o valor en Wikidata
Stenka Razin (Vasily Surikov, 1906)

O Mar Caspio[1] é a masa de auga pechada máis grande do mundo, a miúdo descrita como o lago máis grande do mundo ou un mar en toda regra.[2][3][4] É unha conca endorreica situada entre Europa e Asia: ao leste do Cáucaso, ao oeste da ampla estepa da Asia Central, ao sur das fértiles chairas do sur de Rusia na Europa Oriental e ao norte da montañosa meseta iraniana da Asia Occidental.

Ten unha superficie de 371 000 km2 (excluída a lagoa altamente salina de Kara Bogaz Gol, ao leste), unha superficie aproximadamente igual á de Xapón, cun volume de 78 200 km3[5][6] con características comúns tanto cos mares como cos lagos. A miúdo é considerado o lago maior do mundo, aínda que non é de auga doce senón salgada.[7][8]

Ten numerosas Illas, a maior das cales é a de Ogurja Ada, que ten 47 quilómetros de lonxitude; cara ao norte a maioría das illas son pequenas e deshabitadas.

Ten unha salinidade de aproximadamente o 1,2% (12 g/L), ao redor dun terzo da salinidade media da auga do mar.

Limita ao nordés con Kazakhstán, ao noroeste con Rusia, ao suroeste con Acerbaixán, ao sur con Irán e ao sueste con Turcomenistán. O mar esténdese 1200 km de norte a sur, cunha anchura media de 320 km. A súa cobertura bruta é de 386 400 km2 e a superficie está a uns 27 m por baixo do nivel do mar. O seu principal caudal de auga doce é o Volga, o río máis longo de Europa, entra polo extremo norte, pouco profundo. Dúas concas profundas forman as súas zonas central e meridional. Estas dan lugar a diferenzas horizontais de temperatura, salinidade e ecoloxía. O fondo mariño do sur alcanza os 1023 m por baixo do nivel do mar, o que constitúe a segunda depresión natural non oceánica máis baixa da Terra despois do lago Baikal (-1180 m). Os relatos escritos dos antigos habitantes da súa costa percibían o mar Caspio como un océano, probablemente debido á súa salinidade e gran tamaño. Cunha superficie de 371 000 km2, o mar Caspio é case cinco veces máis grande que o lago Superior, 82 000 km2.[9] O mar Caspio alberga unha gran variedade de especies e é famoso polas súas industrias do caviar e do petróleo. A contaminación provocada pola industria petroleira e as presas dos ríos que desembocan nel prexudicaron a súa ecoloxía. Prevese que durante o século XXI a profundidade do mar diminuirá entre 9 e 18 m debido ao quecemento global e ao proceso de desertización, provocando un ecocidio.[10][11][12]

Na antigüidade, coñecíase como o océano Hircaniano ou tamén mar Khazar e mar Khvalisian.

Etimoloxía

[editar | editar a fonte]

Segundo o historiador grego Estrabón, o nome do Mar Caspio suponse que derivou da palabra sánscrita Kashyap, nome dun antigo sabio indio, tal como cren os hindús.[13][14][15][16]

Entre os gregos e os persas antigos era coñecido como o océano Hircania. Para os persas antigos, así como no moderno Irán, é coñecido como o mar Gilan (en persa: گیلان). Os indios chamábanlle Kashyap Sagar. Nos países de lingua turca coñécese como o mar Xázaro. Antigas fontes rusas referíanse como o mar Khvalyn (Khvalynian) (Хвалынское море / Хвалисское море) e despois os habitantes de Khwarezm como mar Khvalis. As antigas fontes árabes refírense a el como بحر جیلان Gilan Bahr.

O nome do mar deriva da palabra "caspiano" (arameo: Kspy, grego: Kaspioi, persa: کاسپی) nome do xentilicio dun antigo pobo que habitaba ao suroeste do lago, na actual Transcaucasia.[17] O xeógrafo e historiador grego Estrabón escribiu do territorio caspio na Albania caucásica chamada así en honor á tribo caspiana, como tamén o foi co lago; pero que esta xente xa non existe.[18] É máis, as "portas Caspias", nome dunha rexión da Provincia de Teherán en Irán podería indicar que a tribo emigrou ao sur do mar. A cidade iraniana Qazvín comparte a raíz do seu nome co do mar. De feito, o nome tradicional en árabe para o mar é Bahr al-Qazwin (Mar de Qazvin).[19]

A denominación do mar Caspio nas linguas turcas é Hazar Denz en turcomán, Xəzər dənizi en azerí, e Hazar Deniz en turco. En todos estes idiomas, a segunda palabra simplemente significa "mar" e a primeira refírese aos históricos xázaros turcos, que tiveron un extenso imperio ao norte do mar Caspio, entre os séculos VII e X.

Características

[editar | editar a fonte]

O mar Caspio é un dos menores mares do mundo. Segundo os científicos, ten características tanto dun lago coma dun mar. Cunha superficie de case 400 mil km², ten 1.200 quiómetros de longo e 450 de largura máximas, representa o máis importante mar interior do mundo. A pesar diso, non ten o estatuto xurídico dun mar. A súa profundidade media é de 180 metros, cunha cota máxima de 1.025 metros, e a súa extensión costeira é de case 7.000 km.

O mar Caspio contén unha gran cantidade de esturión, do cal se extraen as ovas para as transformar en caviar. Como consecuencia, a súa pesca excesiva ameaza esa poboación. Recentes investigacións anunciaron a presenza de reservas de petróleo nas profundidades deste mar[20].

Os ríos Volga e mais Ural desaugan no mar Caspio, que se conecta ao mar de Azov pola canle Volga-Don.

Mais o mar Caspio non recibe soamente auga da cunca do Volga: a contaminación resultante de case a metade da poboación rusa e dun terzo da produción industrial e agrícola das áreas do río Volga explica os elevados niveis de contaminación en case toda a cunca hidrográfica. A falta de preocupación ambiental no período soviético foron un dos factores da degradación do mar Caspio.

Formación

[editar | editar a fonte]

O mar Caspio é na súa conca sur, do mesmo xeito que o mar Negro, un vestixio do antigo mar Paratethys. O seu leito mariño é, xa que logo, un basalto oceánico estándar e non un corpo de granito continental[21] Calcúlase que ten uns 30 millóns de anos,[22] e quedou encaixonado no Mioceno tardío, fai uns 5,5 millóns de anos, debido ao levantamento tectónico e ao descenso do nivel do mar. O mar Caspio era un lago endorreico relativamente pequeno durante o Plioceno, pero a súa superficie quintuplicouse na época da transición Plioceno-Plistoceno.[23] Durante os períodos climáticos cálidos e secos, o mar sen saída o mar case se secou, depositando sedimentos evaporíticos como a halita que quedaron cubertos por depósitos impulsados ​​polo vento e selaban como sumidoiro de evaporita cando os climas frescos e húmidos enchían a cunca. (No mar Mediterráneo subxacen xacementos evaporíticos comparables.) Debido á afluencia actual de auga doce no norte, a auga do mar Caspio é case doce nas súas porcións setentrionais, volvéndose máis salobre cara ao sur. É máis salina na beira iraniana, onde a conca de captación achega pouco caudal.[24] Actualmente, a salinidade media do Caspio é un terzo da dos océanos da Terra. O Garabogazköl que se secou cando se bloqueou o fluxo de auga desde o Caspio principal na década de 1980, pero que se restableceu desde entón, supera de forma rutineira a salinidade oceánica nun factor de 10.[25]

Xeografía

[editar | editar a fonte]
Zona ao redor do mar Caspio. A zona amarela indica a área (aproximada) de drenaxe

O mar Caspio é a maior masa de auga interior do mundo por superficie e representa entre o 40 e o 44% do total das augas lacustres do planeta,[26] e ocupa unha superficie maior que Alemaña. As costas do Caspio son compartidas por Acerbaixán, Irán, Kazakhstán, Rusia e Turkmenistán. O Caspio divídese en tres rexións físicas distintas: o Caspio setentrional, o Caspio medio e o Caspio meridional..[27] O límite norte-medio é o limiar de Mangyshlak e atravesa a Illa de Chechena e o cabo Tiub-Karagan. O límite medio-sur é o limiar de Apsheron, un limiar de orixe tectónica entre o continente eurasiático e un remanente oceánico,[28] que atravesa a illa de Zhiloi e o cabo Kuuli.[29] A baía de Garabogazköl é a entrada salina oriental do Caspio, que forma parte de Turkmenistán e en ocasións foi un lago por dereito propio debido ao istmo que a separa do Caspio.

As diferenzas entre as tres rexións son dramáticas. O Caspio setentrional só inclúe a plataforma do Caspio,[30] e é moi pouco profundo; representa menos do 1% do volume total da auga, cunha profundidade media de só 5 a 6 m. O mar descende notablemente cara ao Caspio Medio, onde a profundidade media é de 190 m.[29] O Caspio meridional é o máis profundo, con profundidades oceánicas de máis de 1000 m, superando amplamente a profundidade doutros mares rexionais, como o Golfo Pérsico. O Caspio Medio e o Caspio Meridional representan o 33% e o 66% do volume total da auga, respectivamente.[27] A parte setentrional do mar Caspio adoita conxelarse no inverno, e nos invernos máis fríos tamén se forma xeo no sur..[31]

Máis de 130 ríos desembocan no Caspio, sendo o río Volga o máis caudaloso destes. Un segundo afluente, o río Ural, flúe desde o norte, e o Kura desde o oeste. No pasado, o Amu Daria (O Oxus grego) da Asia Central, no leste, cambiaba a miúdo de curso para desembocar no Caspio a través dun leito hoxe desecado chamado río Uzboy, do mesmo xeito que o Sir Daria, máis ao norte. O Caspio ten varias illas pequenas, situadas principalmente no norte, cunha superficie colectiva de aproximadamente 2000 km². Xunto ao Caspio setentrional atópase a Depresión do Caspio, unha rexión que esta a 27 m por baixo do nivel do mar.[32] As estepas da Asia Central esténdense pola costa nordés, mentres que as montañas do Gran Cáucaso abrazan a beira occidental. Os biomas do norte e do leste caracterízanse por desertos continentais fríos. Pola contra, o clima do suroeste e o sur adoita ser cálido, con elevacións desiguais debidas a unha mestura de terras altas e cordilleiras; os drásticos cambios climáticos no Caspio deron lugar a unha gran biodiversidade na rexión.[25]

O mar Caspio ten numerosas illas preto das costas, pero ningunha nas partes máis profundas do mar. Ogurja Ada é a illa máis grande. Ten unha lonxitude de 42 km e por ela deambulan libremente gacelas. No Caspio setentrional, a maioría das illas son pequenas e deshabitadas, como o arquipélago Tiuleni, unha Área importante para a conservación das aves (AICA).

Clima

[editar | editar a fonte]

O clima do mar Caspio é variable: o clima desértico frío (BWk), o clima semiárido frío (BSk) e o clima continental húmido (Dsa, Dfa) están presentes nas partes setentrionais do mar Caspio, mentres que o clima mediterráneo (Csa) e o clima subtropical húmido (Cfa) están presentes nas partes meridionais do mar Caspio.

Hidroloxía

[editar | editar a fonte]
Mar Caspio preto de Aktau, rexión de Mangystau, Kazakhstán

O Caspio presenta características comúns a mares e lagos. Adoita considerarse o lago máis grande do mundo, aínda que non é de auga doce: a súa salinidade do 1,2% clasifícao entre as masas de auga salobre.

Contén aproximadamente 3,5 veces máis auga, en volume, que os cinco Grandes Lagos de Norteamérica xuntos. O río Volga (aproximadamente o 80% da afluencia) e o río Ural descargan no mar Caspio, pero non ten outra saída natural que a evaporación. Así pois, o ecosistema do Caspio é unha conca endorreica, cunha historia propia do nivel do mar que é independente do nivel eustático dos océanos do mundo.

O nivel do mar do Caspio baixou e subido, a miúdo rapidamente, moitas veces ao longo dos séculos. Algúns historiadores rusos[quen?] afirman que unha subida na Idade Media do Caspio, quizais causada polo cambio do río Amu Daria na súa afluencia ao Caspio entre os séculos XIII e XVI, provocou a inundación das cidades costeiras de Khazaria, como Atil. En 2004, o nivel da auga estaba 28 m por baixo do nivel do mar.

Ao longo dos séculos, o nivel do mar Caspio variou en sincronía coa descarga estimada do Volga, que á súa vez depende dos niveis de precipitación na súa vasta conca de captación. As precipitacións están relacionadas coas variacións na cantidade de depresións do Atlántico Norte que chegan ao interior, e estas á súa vez vense afectadas polos ciclos da oscilación do Atlántico Norte. Así, os niveis do mar Caspio relaciónanse coas condicións atmosféricas do Atlántico Norte, a miles de quilómetros ao noroeste.[33]

O último ciclo a curto prazo do nivel do mar comezou cun descenso do nivel do mar de 3 m desde 1929 até 1977, seguido dun ascenso de 3 m desde 1977 até 1995. Desde entón producíronse oscilacións menores.[34]

Un estudo da Academia das Ciencias de Acerbaixán estimou que o nivel do mar descendía máis de seis centímetros ao ano debido ao aumento da evaporación polo aumento das temperaturas causado polo cambio climático.[35]

Degradación medioambiental

[editar | editar a fonte]

O río Volga, o máis longo de Europa, drena o 20% da superficie terrestre europea e é a fonte do 80% da afluencia do Caspio. O forte desenvolvemento do seu curso inferior provocou numerosas verteduras incontroladas de contaminantes químicos e biolóxicos. O Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente advirte de que o Caspio «sofre unha enorme carga de contaminación procedente da extracción e o requintado de petróleo, os xacementos petrolíferos en alta mar, os residuos radioactivos das centrais nucleares e enormes volumes de augas residuais sen tratar e residuos industriais introducidos principalmente polo río Volga».[35]

A magnitude da actividade de extracción e transporte de combustibles fósiles no Caspio tamén supón un risco para o medio ambiente. A illa de Vulf, fronte a Bakú, por exemplo, sufriu danos ecolóxicos como consecuencia da industria petroquímica, o que reduciu considerablemente o número de especies de aves mariñas da zona. Os oleodutos e gasodutos existentes e previstos baixo o mar aumentan aínda máis a ameaza potencial para o medio ambiente.[36]

Pensase que a elevada concentración de volcáns de lodo baixo o mar Caspio foi a causa dun incendio que se declarou a 75 quilómetros de Bakú o 5 de xullo de 2021. A compañía petroleira estatal de Acerbaixán SOCAR declarou que a información preliminar indicaba que se trataba dun volcán de lodo que guindou tanto lodo como gas inflamable.[37]

Calcúlase que durante o século XXI o nivel da auga do mar Caspio diminuirá entre 9 e 18 m debido á aceleración da evaporación polo quecemento global e o proceso de desertización, provocando un ecocidio.[10][11][12][38]

O 23 de outubro de 2021, o presidente de Kazakhstán Kassym-Jomart Tokayev asinou o protocolo para a protección do mar Caspio contra a contaminación de orixe terrestre co fin de garantir unha mellor protección da biodiversidade do mar Caspio.[39]

Morfoloxía

[editar | editar a fonte]

A morfoloxía do mar Caspio divídese en tres partes principais:

  • a porción sur, onde se encontran as maiores profundidades, con 325 metros de media.
  • a parte central, cunha profundidade media de 170 metros.
  • a porción norte, que integra a depresión Aralo-Caspiana (depresión absoluta, da que a altitude media é de –28 m). É a parte máis rasa do mar, onde a profundidade non pasa dos 10 metros. Esta parte tamén é máis vulnerable aos impactos socio-ambientais, por estar situada xunto a áreas continentais baixas e chas, alén de posuír menor volume e profundidade.

Evolución do nivel

[editar | editar a fonte]

O Volga é responsable da maior parte do fluxo de auga que chega ao mar Caspio. Así, esta vía fluvial é fundamental para que se manteña o equilibrio acuático, a constitución biolóxica e química e maila oscilación do nivel da auga. Deste xeito, o que acontece arredor do val do Volga repercute no mar Caspio.

O nivel do mar Caspio subiu e desceu ao longo dos séculos. Algúns historiadores apoian as teorías segundo a cal, durante a Idade Media, un aumento do nivel das augas tería provocado a inundación de cidades litorais da rexión de Khazaria, como a cidade de Atil. No século XX ocorreron polo menos tres grandes períodos de troco no nivel xeral da superficie do Caspio. Entre os anos de 1900 e 1929, practicamente non ocorreran variacións significativas de nivel. Entre 1930 e 1978, o nivel das augas presentou unha diminuición continuada, principalmente entre 1930 e 1941. A causa principal dese fenómeno foi a diminuición do fluxo de auga vida dos ríos que alí teñen a súa foz.

A partir do 1978, o nivel medio do Caspio subiu cerca de 2,5 metros. As oscilacións de nivel, típicas en lagos ou mares pechados, causan impactos tanto no aspecto ambiental como na economía das áreas ribeirás. Tal escenario aconteceu no mar Caspio durante a prolongada queda do nivel das augas (1930/1977), cando especialistas acreditaban que esa era unha tendencia irreversíbel. Así, o goberno soviético realizou planexamentos económicos, considerando a continua baixa do nivel do mar. Cando o nivel subiu de novo, unha parte considerable do que fora construído, os danos do aumento do nivel acuático acabaran sendo maiores nos territorios chans da costa norte e nordeste, áreas pertencentes a Rusia. Os especialistas aínda non teñen explicacións para o recente aumento do nivel, nin unha previsón do que poderá ocorrer nun futuro próximo.

Cidades ribeiregas

[editar | editar a fonte]
O Mar Caspio visto desde a cidade acerbaixana de Bakú.

As principais cidades á beira do mar Caspio son:

As cidades históricas á beira do mar Caspio:

Historia

[editar | editar a fonte]

Xeoloxía

[editar | editar a fonte]
Mapa do Mar Caspio a mediados do século XVII
Mapa novo e preciso do mar Caspio por Soskam Sabbus e Emanuel Bowen, 1747
Mar Caspio (Bahr ul-Khazar). Mapa do século X de Ibn Hawqal

Do mesmo xeito que o mar Negro, o mar Caspio é un dos restos do antigo mar Paratetis. O mar Caspio quedou sen saída ao mar fai 5,5 millóns de anos debido á elevación tectónica e unha caída do nivel do mar. Durante os períodos climáticos cálidos e secos, chegou a case a secarse, depositando no chan sedimentos evaporíticos como a halita. Debido á actual afluencia de auga doce, o mar Caspio é un lago de auga doce no norte. Ten un índice de salinidade maior na costa de Irán, onde a conca hidrográfica ten pouco caudal. Actualmente a salinidade media do mar Caspio é unha terceira parte da media dos océanos da Terra. No golfo de Kara Bogaz Gol, o cal se secou temporalmente na década de 1980 aínda que desde entón foise recuperando, multiplica por dez a salinidade oceánica.[25]

The 17th-century Cossack rebel and pirate Stenka Razin, on a raid in the Caspian (Vasily Surikov, 1906)

Asentamento temperán nas proximidades

[editar | editar a fonte]

Os primeiros restos de homínidos achados nos arredores do mar Caspio proceden de Dmanisi e datan de ao redor de 1,8 Ma e contiñan varios restos óseos de Homo erectus ou Homo ergaster. Outras probas máis tardías da ocupación humana da rexión proceden de varias covas de Xeorxia e Acerbaixán, como as de Kudaro e Azykh. Existen probas de ocupación humana do Paleolítico inferior ao sur do Caspio desde o Alburz occidental. Trátase dos xacementos de Ganj Par e da cova de Darband.

Tamén se descubriron restos neandertales nunha cova de Xeorxia. Os descubrimentos na cova de Hotu e nas adxacentes cova de Kamarband, preto da cidade de Behshahr (Mazandarán), ao sur do Caspio, en Irán, suxiren a presenza humana na zona desde hai 11.000 anos.[40][41] Os antigos gregos centráronse na civilización da beira sur, á que chamaron mar de (H)yr(c/k)ania. (grego antigo: Υρκανία θάλαττα,[42] con fontes que sinalan que esta última palabra evolucionou ata a actual Thelessa: (grego antigo tardio θάλασσα.)[43]

Límite máximo chinés

[editar | editar a fonte]

Máis tarde, na dinastía Tang (618-907), este mar foi o límite occidental do Imperio chinés.[44][45]

Combustible fósil

[editar | editar a fonte]

A zona é rica en combustibles fósiles. Xa no século X escavábanse pozos petrolíferos na rexión para obter petróleo "para o seu uso na vida cotiá, tanto con fins medicinais como para a calefacción e a iluminación dos fogares".[46] No século XVI, os europeos xa coñecían os ricos xacementos de petróleo e gas da zona. Os comerciantes ingleses Thomas Bannister e Jeffrey Duckett describiron os arredores de Bakú como "algo estraño de contemplar, xa que da terra sae unha marabillosa cantidade de petróleo, que serve a todo o país para queimar nas súas casas. Este aceite é negro e chámase nafta. Tamén hai na cidade de Bakú outra clase de aceite que é branco e moi precioso [é dicir, petróleo]."[47]

Hoxe abundan as plataformas petrolíferas e de gas nos bordos do mar.[48]

Estudos de xeografía, xeoloxía e navegación

[editar | editar a fonte]

Durante o reinado de Pedro I o Grande, Fedor I. Soimonov foi un explorador pioneiro do mar. Foi un hidrógrafo que cartografou e ampliou enormemente o coñecemento do mar. Debuxou un conxunto de catro mapas e escribiu Piloto do mar Caspio, o primeiro informe extenso e os primeiros mapas modernos. Estes foron publicados en 1720 pola Academia Rusa das Ciencias.[49]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Benigno Fernández Salgado, ed. (2004). Dicionario Galaxia de usos e dificultades da lingua galega. Editorial Galaxia. p. 1299. ISBN 9788482887524. 
  2. ↑ "Convention on the Legal Status of the Caspian Sea". President Of Russia (en inglés). 2018-08-12. Arquivado dende o orixinal o 2022-03-12. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  3. ↑ "Is the Caspian a sea or a lake?". The Economist (en inglés). 2018-08-16. ISSN 0013-0613. Arquivado dende o orixinal o 2018-08-19. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  4. ↑ Zimnitskaya, Hanna; von Geldern, James (2011-01-01). "Is the Caspian Sea a sea; and why does it matter?". Journal of Eurasian Studies (en inglés) 2 (1). pp. 1–14. ISSN 1879-3665. doi:10.1016/j.euras.2010.10.009. 
  5. ↑ Lake Profile: Caspian Sea. LakeNet.
  6. ↑ Leong, Goh Cheng (1995-10-27). Certificate Physics And Human Geography; Indian Edition (en inglés). Oxford University Press. p. 66. ISBN 978-0-19-562816-6. Arquivado dende o orixinal o 2022-10-16. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  7. ↑ CaspianEnvironment.org (ed.). "Caspian Sea » General background". Arquivado dende o orixinal o 30 de maio de 2010. Consultado o 28 de outubro do 2010. 
  8. ↑ ESA.int (ed.). "ESA: Observing the Earth - Earth from Space: The southern Caspian Sea". Consultado o 28 de outubro do 2010. 
  9. ↑ "Great Lakes – Physical Facts". United States Environmental Protection Agency. Arquivado dende o orixinal o 29 de outubro de 2010. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Dumont, Henri (outubro de 1995). "Ecocide in the Caspian Sea". Nature (en inglés) 377 (6551). pp. 673–674. Bibcode:1995Natur.377..673D. ISSN 1476-4687. doi:10.1038/377673a0. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Wesselingh, Frank; Lattuada, Matteo (2020-12-23). "The Caspian Sea is set to fall by 9 metres or more this century – an ecocide is imminent". The Conversation (en inglés). Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Prange, Matthias; Wilke, Thomas; Wesselingh, Frank P. (2020). "The other side of sea level change". Communications Earth & Environment (en inglés) 1 (1). p. 69. Bibcode:2020ComEE...1...69P. doi:10.1038/s43247-020-00075-6. 
  13. ↑ Buzzle.com (ed.). "Caspian Sea-The largest lake in the world" (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 12 de decembro de 2009. Consultado o 17 de maio de 2010. 
  14. ↑ Indiafirstfoundation.org (ed.). "Indian History" (en anglès). Arquivado dende o orixinal o 15 de marzo de 2010. Consultado o 17 de maio de 2010. 
  15. ↑ Organiser.org (ed.). "India-The mother of western civilisation" (en anglès). Arquivado dende o orixinal o 02 de xaneiro de 2011. Consultado o 17 de maio de2010. 
  16. ↑ Trsiyengar.com (ed.). "Article on Hinduism" (en anglès). Arquivado dende o orixinal o 04 de agosto de 2010. Consultado o 17 de maio de 2010. 
  17. ↑ Caspian Sea in Encyclopædia Britannica.
  18. ↑ "Strabo. Geography. 11.3.1" (en inglés). Perseus.tufts.edu. Consultado o 27 de setembro do 2015. 
  19. ↑ Iran (5th ed., 2008), by Andrew Burke and Mark Elliott, p. 28 Arquivado 07 de xuño de 2011 en Wayback Machine., Lonely Planet Publications, ISBN 978-1-74104-293-1
  20. ↑ https://sociedad.elpais.com/sociedad/2007/06/29/actualidad/1183068005_850215.html
  21. ↑ Kaz’min, V. G.; Verzhbitskii, E. V. (2011). "Age and origin of the South Caspian Basin". Oceanology (Pleiades Publishing Ltd) 51 (1): 131–140. Bibcode:2011Ocgy...51..131K. ISSN 0001-4370. doi:10.1134/s0001437011010073. 
  22. ↑ Caspian Sea: Largest Inland Body of Water - Live Science
  23. ↑ Van Baak, Christiaan G. C.; Grothe, Arjen; Richards, Keith; Stoica, Marius; Aliyeva, Elmira; Davies, Gareth R.; Kuiper, Klaudia F.; Krijgsman, Wout (marzo de 2019). "Flooding of the Caspian Sea at the intensification of Northern Hemisphere Glaciations". Global and Planetary Change 174. pp. 153–163. Bibcode:2019GPC...174..153V. doi:10.1016/j.gloplacha.2019.01.007. hdl:1871.1/00574e4b-fd93-4b99-8364-ff5e466c9c2d. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  24. ↑ "Sea Facts". Casp Info. Arquivado dende o orixinal o 2017-02-26. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 "Caspian Sea – Background". Caspian Environment Programme. 2009. Arquivado dende o orixinal o 3 de xullo de 2013. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  26. ↑ "Caspian Sea". Iran Gazette. Arquivado dende o orixinal o 2009-01-22. Consultado o 19 de novembro do 2023. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Hooshang Amirahmadi (2000). The Caspian Region at a Crossroad: Challenges of a New Frontier of Energy and Development. Palgrave Macmillan. pp. 112–. ISBN 978-0-312-22351-9. Arquivado dende o orixinal o 28 de maio de 2013. Consultado o 19 de novembro do 2023. 
  28. ↑ Khain V.E. Gadjiev A.N. Kengerli T.N. (2007). "Tectonic origin of the Apsheron Threshold in the Caspian Sea". Doklady Earth Sciences 414 (1). pp. 552–556. Bibcode:2007DokES.414..552K. doi:10.1134/S1028334X07040149. 
  29. ↑ 29,0 29,1 Henri J. Dumont; Tamara A. Shiganova; Ulrich Niermann (2004). Aquatic Invasions in the Black, Caspian, and Mediterranean Seas. Springer. ISBN 978-1-4020-1869-5. Arquivado dende o orixinal o 28 de maio de 2013. Consultado o 19 de novembro do 2023. 
  30. ↑ A. G. Kostianoi and A. Kosarev (2005). The Caspian Sea Environment. Birkhäuser. ISBN 978-3-540-28281-5. Arquivado dende o orixinal o 28 de maio de 2013. Consultado o 30 de novembro do 2023. 
  31. ↑ "News Azerbaijan". ann.az. Arquivado dende o orixinal o 12 de maio de 2013. Consultado o 30 de novembro do 2023. 
  32. ↑ Caspian Sea: General background
  33. ↑ "Temperature and precipitation in the Caspian Sea Region | GRID-Arendal". www.grida.no. Arquivado dende o orixinal o 2021-05-26. Consultado o 3 de outubro do 2024. 
  34. ↑ "Welcome to the Caspian Sea Level Project Site". Caspage.citg.tudelft.nl. Arquivado dende o orixinal o 2011-07-24. Consultado o 3 de outubro do 2024. 
  35. ↑ 35,0 35,1 "Caviar pool drains dry as Caspian Sea slides towards catastrophe". The Nation (Bangkok). Agence France-Presse. 2019-04-18. Arquivado dende o orixinal o 2019-04-17. Consultado o 3 de outubro do 2024. 
  36. ↑ "Caspian Environment Programme". caspianenvironment.org. Arquivado dende o orixinal o 13 de abril de 2010. Consultado o 4 de outubro do 2024. 
  37. ↑ "Azerbaijan Investigates Large Fire In Caspian Sea". Radio Free Europe/Radio Liberty (en inglés). 5 de xullo de 2021. Arquivado dende o orixinal o 2021-07-05. Consultado o 4 de outubro do 2024. 
  38. ↑ Times, The Moscow (2020-12-25). "Scientists Sound the Alarm Over Fast-Shrinking Caspian Sea". The Moscow Times (en inglés). Consultado o 10 de decembro do 2024. 
  39. ↑ November 2021, Assel Satubaldina in Central Asia on 3 (2021-11-03). "President Tokayev Pledges to Better Protect Caspian Sea Biodiversity by Signing Caspian Sea Protection Protocol". The Astana Times (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 2021-11-03. Consultado o 10 de decembro do 2024. 
  40. ↑ "Major Monuments" Arquivado 14 de maio de 2011 en Wayback Machine.. Iranair.com. Consultado o 9 de novembro do 2023.
  41. ↑ "Safeguarding Caspian Interests". Arquivado dende o orixinal o 2009-06-03. Consultado o 9 de novembro do 2023. . iran-daily.com (2006-11-26)
  42. ↑ "Strabo, Geography, § 2.5.14". Arquivado dende o orixinal o 2019-04-13. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  43. ↑ "Cosmas Indicopleustes, Christian Topography, §132". Arquivado dende o orixinal o 2017-04-22. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  44. ↑ Chan, Leo (2003). One Into Many: Translation and the Dissemination of Classical Chinese Literature. Rodopi. p. 285. ISBN 9789042008151. Arquivado dende o orixinal o 2021-02-04. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  45. ↑ Lockard, Craig (2020). Societies, Networks, and Transitions: A Global History. Cengage Learning. p. 260. ISBN 9780357365472. Arquivado dende o orixinal o 2021-02-04. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  46. ↑ "The Development of the Oil and Gas Industry in Azerbaijan Arquivado 2007-09-29 en Wayback Machine.". SOCAR
  47. ↑ "Back to the Future: Britain, Baku Oil and the Cycle of History Arquivado 2007-09-29 en Wayback Machine.". SOCAR}
  48. ↑ "Caspian Sea Map, Caspian Sea Location Facts History, Major Bodies of Water". World Atlas. 29 de setembro de 2015. Arquivado dende o orixinal o 22 de decembro de 2017. Consultado o 9 de novembro do 2023. 
  49. ↑ "Fedor I. Soimonov". Encyclopædia Britannica. Arquivado dende o orixinal o 29 de novembro de 2014. Consultado o 9 de novembro do 2023. 

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mar_Caspio&oldid=6922184»