Lesaka

Lesaka
	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
	Lesakako Beheko plaza. Aurrealdean, Onin erreka —hiribildua bitan banatzen du— eta harlauzazko zubia; hortxe dantzatzen da, San Fermin egunez, zubigainekoa. Atzealdean, Eskol Ttiki etxe arkupeduna.
; Bandera	; Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Bortziriak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Lesaka
Alkatea	Ladis Satrustegui Altzugarai (EH Bildu)
Posta kodea	31.770
INE kodea	31153
Herritarra	lesakar
Geografia
Koordenatuak	43°14′57″N 1°42′14″W / 43.249166666667°N 1.7038888888889°W
Azalera	55,54 km²
Garaiera	77 metro
Distantzia	75 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	2.731 (2023: −21)
Dentsitatea	50,04 bizt/km²
Zahartzea	% 32,18
Ugalkortasuna	‰ 38,66
Ekonomia
Jarduera	% 78,96 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 8,81 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 78,00 (2018: %-2,78)
Datu gehigarriak
Webgunea	https://www.lesaka.eus/

Lesaka^[6] ([les̺aka]) Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Bortzirietako ibarrekoa, Baztan-Bidasoa eskualdekoa. 2014. urtean 2.742 biztanle zituen.

Geografia

Lesakako tokirik garaiena Bianditz gailurrean da, itsas mailatik 840 metro gorago; eta baxuena Endarlatsan, itsas mailatik baino 18 metro gorago baita hor Bidasoa. Bi gune horien artean dago herrigunea, 77 metroko garaieran.^[7] Onin errekak udalerria gurutzatzen du, hiribildua bitan banatuz, eta ekialdean Bidasoarekin bat egiten du. Aipatzekoak dira, halaber, hidrologiari dagokionez, Endara urtegia (San Anton) eta Domiko.

Inguruko mendien artean hauek dira aipagarrienak: Frain (408 m.) ekialdean, Unanua (650 m.) hegoaldean, lehen aipatutako Bianditz (840 m.) eta Errenga (794 m.) mendebaldean eta Aiako harria (821-832 m), Agiña (614 m) eta Kopakarri (596 m).

Udalerri mugakideak

Lesakak mugakide ditu iparraldean Irun (Gipuzkoa); hegoaldean Goizueta, Arantza eta Igantzi; ipar-ekialdean Bera eta ekialdean Etxalar; eta mendebaldean Oiartzun (Gipuzkoa).

Klima eta landaredia

Lesakak klima atlantiko-hezea du, negu garaiko aldaketa termiko txikia, eta urte osoan zehar jausten den eurite ugariekin. Neguak ez dira oso hotzak izaten, eta udak nahiko epelak dira. Batez besteko tenperatura 12-14 gradukoa eta prezipitazioak 1.600-2.000mm artekoak izaten dira. Urteroko egun euritsuak 180 inguru dira.

Jatorrizko landaredia (pago eta haritzez osatutakoa) ia erabat desagertu da gizakiaren eragina dela eta. Pagoak udalerriko gunerik garaienetan aurki zitezkeen, eta haritzak gunerik baxuenetan. Gaur egun pagadiak udalerriaren mendebalde eta ipar-mendebaldean daude eta hariztiak iparralde eta sakabanatutako beste hainbat guneetan. Gizakiak jatorrizko basoak kendu eta pinu sailak landatu ditu (intsinis pinua eta Japoniatik ekarritako laritza).

Estazio meteorologikoak

Lesakan bi estazio meteorologiko daude, bata itsasoaren mailatik 76 metrora, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak 1979an jarria,^[8] eta bestea San Anton auzoan, itsas mailatik 305 metro gorago, 1991ean jarria.^[9]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Auzoak

Herriguneak bi zati ditu, Onin errekak bereiziak: Legarrea ekialdean, Pikuizelaia mendebaldean.^[7] Elkarren aurka liskarrean aritu eta gero, XV. mendean bake hitzarmena egin zuten antzinako bi auzo haiek; dirudienez, sute baten aurka guztiak batera aritu behar izanak bultzatu zituen bakeak egitera. Bake hitzarmen haren adierazgarritzat, urtero San Fermin egunez zubigainekoa dantzatzen dute, Beheko plazan, harlauzazko zubiaren gainean (kapitainak) eta Onin errekaren alboetako karelen gainean (gainerako dantzariek).^[1]^[2]

Hauek dira Lesakako gaur egungo auzoak:

Lesakako auzoak^[10]
Auzoa	2013ko biztanleria
Alkaiaga	109
Auzoberri	26
Biurrana	33
Endara	19
Endarlatza	0
Frain	116
Izotzaldea	61
Katazpegi	58
Lesaka	2001
Nabaz	133
Otsango	61
Zala	35
Zalain Zoko	42

Demografia

XX. mendean zehar aski egonkor mantendu zen Lesakako biztanle kopurua. Kopururik txikiena 1950eko hamarkadan izan zuen (2.200 biztanle inguru) eta gehien 1980ko hamarkadan (3.000 inguru).

Lesakako biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 102 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %3,68 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Politika

Udal hauteskundeak

Nafarroa Baiko zerrenda baturik egon gabe eta Eusko Abertzale Ekintza legez kanpo utzi zutela, 2007an EAJ (5 zinegotzi) izan zen nagusi; aldiz, EAko (2) Koldo Aingeru Erkizia Otsoteko bihurtu zen alkate, Aralarretik hurbileko^[11] Onin Udal Taldearen (4) botoekin. Baliogabeko botoak 317 izan ziren (emandako guztien %18,53) eta boto zuriak 24 (%1,72). Abstentzioa %27,56koa izan zen. 2009an Erkiziak dimititu eta gero EAJko Juan Fermin Mitxelenak hartu zuen alkatetza^[12].

**Lesakako Udala-2007**
Alderdia	Botoak	Zinegotziak
EAJ	658	5
Onin Taldea	451	4
Eusko Alkartasuna	261	2

2011n hauexek izan ziren aurkeztutako zerrendak eta lortu zituzten zinegotziak: Bildu (6; Peio Etxabide alkate bihurtu zen), EAJ (5), PSN (0) eta UPN (0). Herri honetan, beraz, ez zen NaBai 2011ko zerrendarik aurkeztu.

**Lesakako Udala-2011**
Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Bildu	731	6
EAJ	670	5
PSN	77	0
UPN	46	0

Udaletxea

Udaletxea, XVII. mendearen amaieran eraikitako egitura barrokoa da. Eraiki zenetik hainbat aldiz eraberritu da (batez ere, barrualdea). Lesakako Plaza Zaharrean dago eta Nafarroa iparraldeko eraikuntzen ezaugarri tipikoak biltzen ditu. Beheko solairuan, zutabedun ataria dago, bi koloreko harriz egina. Azken eraberritzea 1980ko hamarkadaren amaieran egin zen, 19,3 milioi pezetako aurrekontuarekin. Udala alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute.

HELBIDEA: Plaza Zaharra, 1

Alkateen zerrenda

2007-2009	Koldo Erkizia Otsoteko	EA
2009-2011	Juan Fermin Mitxelena Larralde	EAJ
2011-2015	Peio Etxabide García	Bildu

Azpiegitura eta garraioak

Hezkuntza

Tantirumairu ikastola
Irain eskola publikoa

Garraioak

La Burundesa autobus konpainiaren Donostia eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Maiztasunak aldakorrak dira, baina gutxinez bi zerbitzu izaten dira norabi bakoitzean egunero. Lineak honako ibilbidea egiten du:

Donostia - Irun - Lesaka - Etxalar - Igantzi - Sunbilla - Doneztebe - Narbarte - Belate - Almandoz - Olague - Ostitz - Sorauren eta Iruñea

Kultura

Euskara

Sakontzeko, irakurri: «Iparraldeko goi nafarrera»

Jaiak

Lesakako festak uztailaren 6tik uztailaren 10era ospatzen dira. Uztailaren 7a, San Fermin eguna, egun garrantzitsuena da.

Sakontzeko, irakurri: «Lesakako ezpata-dantza»

Inauteriak bereziak dira Lesakan. igandean Zakuzarrak eta Goitarrak izaten dira. Inaute astelehen eta asteartean Fraindarrak ibiltzen dira arraultze-eskean.

Sakontzeko, irakurri: «Zakuzarrak»

Aipatzekoa da, halaber, azaroko bigarren hamabostaldian ospatzen den udazkeneko azoka. Lesaka ezaguna da, orobat, Olentzeroren inguruan egiten dituen ospakizunak direla eta. Izan ere, zenbait ikerlarik (historialariak eta etnografoak, batez ere) Lesakan kokatu dute eguberrietako pertsonaia mitiko horren sorrera.

Elkarteak

Beti Gazte kirol elkartea nabarmentzekoa da, futbola, mendia, txirrindularitza, herri kirolak eta bertze atal batzuk lantzen dituena.

Bortzirietako Bertsolaritza eskola Lesakan dago, Manolo Arozena arduradun eta Estitxu Arozena eta Erika Lagoma irakasle dabiltzalarik.

Musika arloan, Lesakako Musika Banda azpimarratzekoa da, Nafarroa osoko zaharrenetarikoa, 1857an sortua baita. Halaber, herrian bi abesbatza, txistu, trikiti eta dantza talde bana daude, Tantirumairu folklore taldearekin batera.

Ondasun nabarmenak

Lesakako Alde Zaharra
Plaza Zaharra.
San Martin Tourseko eliza, XVI. mendean eraikia, Nafarroako monumentalenetariko bat da.
Minddurenea dorrea (XIV. mendekoa). Seguruenik Lesakako eraikinik zaharrena.
Zabaleta dorretxea (XV. mendekoa).
Etxezaharrea (XVII. mendea).
Bordienea (XVIII. mendekoa).
Karmeliten komentua (XVIII. mendea). Arriola indianoak eraikiarazia, barrutegiko mojak bizileku zen; orain hutsik dago.
Lesakatik Oiartzunerako bidean, Aginako harrespilak, trikuharria eta tumulua. Halaber, Jorge Oteizak Aita Donostiari egindako oroitarria ikus daiteke bertan.
San Anton urtegia: Lesakatik Oiartzunerako bidean dago, Aritxulegi mendatetik oso hurbil.

Lesakar ospetsuak

Joseph Mikelestorena (1710-1785), apaiza eta idazlea.
Gabriel de Lassaga (1726-1791) Militarra, funtzionarioa eta Santa Fe erregeordeko kidea.
Rafael Balantzategi (1853 -¿?) Kazetari, telegrafista eta politikari karlista amorratua izan zen.
Eladio Esparza (1888-1961), kazetari eta politikari frankista ezaguna.
Alfonso Rodríguez Aldabe (1911-2008), filosofoa, historialaria eta diplomatikoa.
Santiago Irigoien (1914-2007), txistularia eta konposatzailea.
Pepito Iantzi (1917-1985), akordeoi-jotzailea, abeslaria, musikagilea eta Los Xey taldeko kidea.
Rafael Olaechea albistur (1922-1993) Erlijioso jesuita, unibertsitateko irakasle eta historialari espainiarra izan zen, XVIII. mendean aditua.
Elías Garralda Alzugaray (1926-2012) Margolari paisajista
Javier Igiñiz Etxeberria (1945-) Ingeniari argiketaria eta Peruko eta Espainiako ekonomialaria.
Manolo Arozena (1949-), bertsolaria.
Tasio Erkizia (1943-), Herri Batasunako Mahai Nazionaleko kidea urteetan izandakoa.
Xabier Erro (1946-2018), mendigoizalea.
Jose Luis Etxegarai (1947-), politikari jeltzalea, herriko alkate izan zen hainbat urtez.
Luziano Mitxelena (1952-) txirrindulari amateurra, kamioilari ohia eta kamioi garraioko enpresaburua.
Francisco Javier Irazoki (1954-), kazetaria eta idazlea.
Mikel Taberna (1957-), euskal idazlea.
Julian Iantzi (1967-), telebista aurkezlea. Nahiz eta Estatu Batuetan jaio, gurasoak lesakarrak ditu eta gaztaroa Lesakan igaro zuen.
Garbiñe Larralde (1968-) Artista eta irakasle aditua Visual Thinking-en. IKTek hezkuntzari eskaintzen dizkioten aukerak eta pentsamendu bisuala ikertzen ditu
Gaizka Sarasola (1974-), musikaria, antzerkigilea eta idazlea.
Estitxu Arozena (1975-), bertsolaria.
Xabier Erkizia (1975-), musikaria.
Estitxu Fernandez (1975-), bertsolaria, irrati esataria eta telebista-aurkezlea.
Iñigo Olaetxea (1975-), bertsolaria.
Xabier Silveira (1976-), bertsolaria.
Xabier Saralegi Alzate (19??-2007), alpinista.
Erika Lagoma (1981-), bertsolaria.
Iñaki Larralde (1985-), pilotaria.