Dagystan

Dagystan Respublikasy
Республика Дагестан (Rus)

Dagystan baýdagy Dasgystan gerbi
Paýtagt	Mahaçkala
Prezident	Ramazan Abdulatipow
Resmi diller	Rus dili, Agul dili, Awar dili, Azerbaýjan dili, Çeçen dili, Dargin dili, Gumyk dili, Lak dili, Lezgi dili, Nogaý dili, Rutul dili, Ţahur dili, Tabarasan dili, Tat dili
Gimn	Dagystan gimni
Meýdany	50 270 km²
Ilat  – ilat/km²	2 977 400   ?/km²
Wagt	UTC +4

Dagystan, Resmi taýdan Dagystan respublikasy diýlip atlandyrylýan Gündogar Europeewropanyň Demirgazyk Kawkaz sebitinde, Hazar deňziniň kenarynda ýerleşýän rus respublikasydyr. Uly Kawkazyň demirgazygynda ýerleşip, Demirgazyk Kawkaz federal okrugynyň bir bölegidir. Russiýanyň iň günorta çetinde ýerleşýän respublikanyň günorta we günorta-günbatarda Azerbaýjan we Gürjüstan, günbatarda we demirgazykda Çeçenistan we Kalmykiýa respublikalary we demirgazyk-günbatarda Stawropol Krai bilen gury ýer araçäkleri bar. Mahaçkala respublikanyň paýtagty we iň uly şäheridir; Beýleki esasy şäherler Derbent, Kizlyar, Izberbaş, Kaspiýsk we Buynaksk.

Dagystan 50,300 inedördül kilometre (19,400 inedördül mil) meýdany eýeleýär we 30-dan gowrak etnik toparlardan we 81 milletden ybarat 3,1 milliondan gowrak ilaty bar. Jemi ilatyň 1% -den gowragyny düzýän 14 resmi dil we 12 etnik topar bilen respublikan Russiýanyň iň dil we etnik taýdan dürli-dürli dolandyryş bölümleri we dünýäde iň birmeňzeş dolandyryş bölümleriniň biridir. Residentsaşaýjylaryň köpüsi Demirgazyk-Gündogar Kawkaz dillerinde ýa-da türk dillerinde gürleýärler; emma rus dili respublikanyň esasy we umumy dilidir.

Toponymy

Dagystan sözi türk we pars dilinden gelip çykyp, göni "Daglar ýurdy" diýmegi aňladýar. Türkçe dag sözi "dag", parsça -ystan goşulmasy "gury ýer" manysyny berýär.

Geografiýa

Respublikasy Demirgazyk Kawkaz daglarynda ýerleşýär. Russiýanyň iň günorta bölegi bolup, gündogar tarapynda Hazar deňzi bilen serhetleşýär.

• Meýdany: 50,300 inedördül kilometr (19,400 inedördül mil)
• Iň beýik nokat: Bazardüzü dagy: 4,446 metr (14,587 fut)
• Iň ýokary demirgazyk-günorta aralygy: 400 kilometr (250 mil)
• Maksimum gündogar-günbatar aralygy: 200 kilometr (120 mil)

Derýalar

Respublikada 1800-den gowrak derýa bar. Esasy derýalar Sulak, Samur we Terek.

Daglar

Dagystanyň köp bölegi daglyk, Uly Kawkaz daglary respublikanyň günortasyny öz içine alýar. Iň ýokary nokat, Azerbaýjan bilen serhetde 4,470 metr (14,670 fut) Bazardüzü / Bazardyuzyu depesi. Russiýanyň iň günorta nokady, takmynan ýedi kilometr günorta-günbatarda ýerleşýär. Beýleki möhüm daglar Diklosmta (4,285 m (14 058 fut), Gora Addala Şukgelmezr (4,152 m (13,622 fut)) we Gora Dyultydag (4,127 m (13,540 fut)). Kumukh şäheri daglaryň ilatly ýerlerinden biridir.

Tebigy resurslar

Dağıstan petrol, doğal gaz, kömür ve diğer birçok maden açısından zengindir.

Howa

Howa, ygalyň ep-esli ýetmezçiligi bilen kontinental toparlara bölünýär. Russiýanyň iň yssy ýerleriniň arasynda. Daglyk sebitlerde subarktika.

Taryh

Bütindünýä mirasynyň sanawyna girýän Derbent şäherindäki pars galasy

Umumy döwrüň ilkinji birnäçe asyrynda Kawkaz Albaniýasy (häzirki Azerbaýjana we Dagystanyň günortasyna laýyk gelýär) Parfiýa imperiýasyna tabyn bolup, imperiýanyň giň çäginde müşderi döwletine öwrüldi. Sassanid imperiýasynyň döremegi bilen imperiýanyň giň çäginde satrapiýa (welaýat) boldy. Gadymy döwürlerde Rim imperiýasy bilen Sasanid parslarynyň arasynda sebite gözegçilik etmek üçin birnäçe söweş bolupdy; Şeýle-de bolsa, Rim imperiýasy sebite gözegçilik etmek üçin Sasanid hökümetine şowsuz çykypdyr. Asyrlaryň dowamynda Dagystan sebitiniň ilaty hristiançylyga, şeýle hem zaratuştraçylyk dinine bölekleýin girdi.

V asyrda Sasanid imperiýasy ösüp, 6-njy asyrda Derbentde berk gala gurupdyr; Şol günden başlap bu sebite Hazaryň derwezesi diýilýärdi. Şol döwürde hunlar Demirgazyk Dagystanyň köp bölegini basyp aldy, ondan soň Kawkaz awarlary. Sasanidler döwründe Günorta Dagystan pars medeniýetiniň we siwilizasiýasynyň sütünine öwrüldi, merkezi Derbentdi. "Parslaşma" syýasaty ençeme asyrlap dowam etdi.

Yslamyň täsiri

Yslam basyp alyşy wagtynda Dagystanyň (Derbent sebiti) 643-nji ýylda araplar basyp alandan soň häzirki Russiýada Yslam dinini kabul eden ilkinji jemagat boldy. VIII asyrda araplar hazarlar bilen birnäçe gezek çaknyşypdyrlar. 905 we 913-nji ýyllarda Derbentiň ýerli ilaty araplara garşy gozgalaň turuzdy, emma Yslam henizem Samandar we Kubachi ýaly şäher merkezlerinde kabul edildi we ol ýerden daglyk sebitlere ýaýrady. XV asyrda hristiançylyk ýitip gitdi we X asyrda Datuna buthanasy barlygynyň ýeke-täk ýadygärligi boldy.

Seljuk türkleri

Seljuk türkleri XI asyryň ikinji ýarymynda özleriniň gözegçiligi astyndaky Dagystan sebitine girdi.

Mongol agalygy

Mongollar 1221-1222-nji ýyllar aralygynda bu topraklara hüjüm edip, 1236-1239-njy ýyllar aralygynda Gürjüstana we Durdzuketýa hüjüm edip, Derbenti we onuň töweregini basyp aldy.

Timuridler

Mongollardan soň Timuridler sebiti öz territoriýalaryna birikdirdiler.

Pars we Rus agalygy

Mongol häkimiýeti ýuwaş-ýuwaşdan ýok bolansoň, Kaitagi we Tarkide täze güýç merkezleri peýda boldy. XVI asyryň başynda parslar (Safawidleriň döwründe) XIX asyryň başlaryna çenli aralykda dowam etjek sebitde agalyk etmegini gaýtadan dikeltdiler. XVI-XVII asyrlarda hukuk däpleri kodlaşdyryldy we daglyk jemgyýetler (gonamçylyklar) ep-esli özbaşdaklyga eýe boldular. 1720-nji ýyllarda Safawidleriň dargamagy we Rus-Pars söweşi (1722-23) netijesinde ruslar gysga wagtlyk Safawidlerden Dagystany basyp aldylar. Ruslar Dagystanyň içki ýerlerinde saklanyp bilmediler we diňe Mustafa Paşanyň ýolbaşçylygyndaky Osman güýçleriniň kömegi bilen Bakuwyň öňünde saklanyp bilnerdi. 1724-nji ýylda Russiýa bilen Osman imperiýasynyň arasynda Safawid Eýranyň ýerlerini paýlaşmagy maksat edinýän şertnama bilen Derbend, Baku we sebitdäki käbir ýerler Russiýa galypdy. Dagystan 1578-nji we 1606-njy ýyllar aralygynda gysga wagtyň içinde Osmanly hökümdarlygyna geçdi.

Şeýle-de bolsa, bu ýerler Ganja şertnamasyna laýyklykda 1735-nji ýylda Eýrana gaýtarylyp berildi.

Dagystanda dogany öldürilenden soň, täze pars hökümdary we harby zehini Nadir Şah 1730-njy ýyldan 1740-njy ýyllaryň başyna çenli Dagystany doly basyp almak üçin uzak kampaniýa başlady, bu kampaniýada ep-esli üstünlik gazandy, ýöne netijede howa şertleriniň agyrlygy, keseller päsgelçilik döretdi epidemiýasy we Dagystanyň dürli etnik toparlarynyň güýçli hüjümleri sebäpli goşuny bilen yza çekilmeli boldy. 1747-nji ýyldan başlap, Eýranyň dolandyrýan bölegi Dagystanyň merkezi Derbentde ýerleşýän Derbent hanlygynyň üsti bilen dolandyrylýar. 1796-njy ýyldaky Pars ekspedisiýasy ruslaryň 1796-njy ýylda Derbenti basyp almagyna sebäp boldy. Şeýle-de bolsa, ruslar içerki hökümet problemalaryndan soň tutuş Kawkazdan çykmaga mejbur boldular we Eýrana sebiti yzyna almaga mümkinçilik berdiler.

Syýasat

Dagystanyň mejlisi, dört ýyllyk möhlete saýlanan 72 deputatdan ybarat Halk Mejlisi. Halk Assambleýasy respublikanyň iň ýokary ýerine ýetiriji we kanun çykaryjy organydyr.

Dagystanyň konstitusiýasy 2003-nji ýylyň 10-njy iýulynda kabul edildi. Şoňa laýyklykda iň ýokary ýerine ýetiriji häkimiýet on dört milletiň wekillerinden ybarat Döwlet Geňeşine degişlidir. Dagystanyň Konstitusiýa Assambleýasy Döwlet Geňeşiniň agzalaryny dört ýyl möhlet bilen belleýär. Döwlet geňeşi hökümet agzalaryny belleýär.

Dagystan Respublikasynyň hökümet binasy

Döwlet geňeşinde wekilçilik edilýän etnik toparlar Awarlar, Dargins, Kumyks, Lezgins, Laks, Azeriler, Tabasaranlar, Ruslar, Çeçenler, Nogaýlar, Agullar, Rutullar, Tsakhurslar we Tatslardyr.

Ozal Döwlet Geňeşiniň Prezidiumy Magomedali Magomedowiç Magomedowyň 2006-njy ýyla çenli alyp barýan respublikadaky iň ýokary ýerine ýetiriji wezipesi bolupdy. 2006-njy ýylyň 20-nji fewralynda Halk Mejlisi bu mandaty ýatyrmak we Döwlet Geňeşini ýatyrmak barada karar kabul etdi. Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin Halk Mejlisine Mukhu Aliýewiň täze döredilen Dagystan Respublikasynyň prezidenti wezipesine dalaşgärligini teklip etdi. Halk Mejlisi kandidaturany kabul etdi we Mukhu Aliýew respublikanyň ilkinji prezidenti boldy. 2010-njy ýylyň 20-nji fewralynda Aliýewiň ýerine Magomedsalam Magomedow geldi. Soňra Ramazan Abdulatipow prezident boldy (Magomedowyň işinden aýrylandan soň 2013-nji we 2017-nji ýyllar aralygynda hereket edýär). 2017-nji ýylyň 3-nji oktýabrynda başlyk wezipesine Wladimir Wasilýew bellendi.

Demografiýa

Daglyk sebiti syýahatçylyga we aragatnaşyga päsgelçilik döredýänligi sebäpli, Dagystan etniki taýdan dürli-dürli we henizem tire-taýpa bolup galýar. Bu Russiýanyň iň bir dürli respublikasy. Dagystanyň ilaty çalt artýar.

Ortaça ömrüň dowamlylygy

Russiýada ömrüň dowamlylygy boýunça ikinji orunda durýar. Lifeokary ömrüň dowamlylygy diňe Inguşetiýada bolýar.

	2019	2021
Ortaça	79.1 ýyl	76.6 ýyl
Erkek	76.6 ýyl	74.1 ýyl
Aýal	81.4 ýyl	79.0 ýyl

Din

2012-nji ýylda 56,900 adama geçirilen gözlegiň netijesine görä, Dagystanyň ilatynyň 83% -i yslam dinine, 2,4% -i rus prawoslaw kilisesine, 2% -i kawkaz halk dinine we beýleki ýerli ynançlara, 1% -i mezhep däl hristianlara degişlidir. Mundan başga-da, ilatyň 9% -i "ruhy, ýöne dini däl", 2% -i ateist, 0.6% -i beýlekiler ýaly kesgitleýär we jogap ýok.

Yslam

Dagystanlylar esasan Şafy mezhebiniň sünni musulmanlarydyr. Hazar kenarynda, esasanam port şäheri Derbentde we onuň töwereginde ilat (esasan azerbaýjanlardan ybarat) şaýydyr. Käte resmi repressiýalaryň nyşany bolan salafist azlyk hem bar.

Dagystanda sopuçylyk mistikasynyň döremegi XIV asyra degişlidir. Demirgazyk Kawkazda giňden ýaýran iki sopuçylyk buýrugy Nakşbandiýa we Kadiriýa. Täsin buýruklar sebitiň dürli halklarynyň arasynda çydamlylygy we bilelikde ýaşaşmagy wagyz edýärdi. 1917-nji ýyldaky Kommunistik ynkylapdan soň kommunistleriň haýsydyr bir dine doly çydamsyzlygy sopuçylyk hereketlerini hem basyp ýatyrdy. Şeýh Said Afandi al-Çirkawi ölýänçä Dagystanda Naqşbandi we Şedili buýruklarynyň öňdebaryjy alymy, ruhy ýolbaşçysy we ýolbaşçysydy.

Sowet Soýuzy dargansoň, sebitde yslam galkynyşy bolup geçdi. 1996-njy ýyldan başlap, Dagystanda 1670 hasaba alnan metjit, dokuz sany yslam uniwersiteti, 25 medrese, 670 maktab bardy we "Dagystanlylaryň bäşisinden biri diýen ýaly yslam bilimi bilen gyzyklanýar" diýlip çaklanylýar, şol bir wagtyň özünde 20,000-den gowrak rus zyýaratçysynyň ýarysyndan gowragy Haj üçin geldi, Dagystandan.

Ludaizm

Şol bir kenarýaka sebitlerinde ýerli tatýan dilli ýewreýler hem gaty köp. Şeýle-de bolsa, 1991-nji ýyldan we Sowet Soýuzynyň dargamagyndan bäri köpüsi Ysraýyla we ABŞ-a göçdi. Olar Azerbaýjanyň Kuba we Şamakhi sebitlerinde serhetden geçýän has uly azeriýaly ýewreý jemagatynyň giňelmesi.

Hristiançylyk

Slawýan däl ýerli ilatyň arasynda hristianlaryň sany gaty az, çaklamalara görä 2000-den 2500-e çenli. Olaryň köpüsi Lak milletiniň Pentekostal hristianlarydyr. Iň uly ýygnak, Mahaçkaladaky Osanna angelewangelik hristian buthanasydyr (Pentekostal), 1000-den gowrak agzasy bar.

Mahaçkala uly metjidi

Hasawurtdaky Znamenskiý sobory

Genetiki

2006-njy ýylda "Adam biologiýasy" inurnalynda çap edilen Dagystanyň ilatynyň genetiki gözleginde, Dagystanyň ýaşaýjylarynyň Anadoly türkleri we Kipr türkleri bilen ýakyn arabaglanyşygy ýüze çykaryldy. Usunusbaýew we kärdeşleri bu tapyndylaryň Dagystanyň ýerli toparlarynyň kökleriniň irki oba hojalygy däplerini getiren gadymy Anadoly ekerançylyk taýpalaryna degişlidigini öňe sürýärler.

Ykdysadyýet

Dagystanyň esasy pudaklarynda nebit öndürmek, in engineeringenerçilik, himiýa, maşyn gurluşygy, dokma önümçiligi, azyk önümçiligi we agaç bar. Nebit ýataklary dar kenarýaka zolagynda ýerleşýär. Dagystanyň tebigy gaz önümçiligi esasan ýerli zerurlyklary kanagatlandyrmaga gönükdirilendir. Oba hojalygy dürli-dürli bolup, däne ösdürip ýetişdirmek, üzümçilik we çakyr öndürmek, goýun ösdürip ýetişdirmek we süýt önümçiligini öz içine alýar. In Engineeringenerçilik we metal gaýtadan işleýän pudaklar respublikanyň senagat önümçilik baýlyklarynyň 20% -ini emele getirýär we ähli senagat işgärleriniň 25% -ini işe alýar. Dagystanyň gidroelektrik pudagy çalt ösýär. Sulak derýasynda gidroelektrik energiýasy bilen üpjün edýän bäş sany elektrik stansiýasy bar. Dagystanyň potensial gidroelektrik energiýa çeşmeleri 4,4 milliard kWt diýlip çaklanylýar. Dagystanda ösen transport ulgamy bar. Demir ýollary paýtagt Makhaçkalany Moskwa, Astrakhan we Azerbaýjanyň paýtagty Baku bilen birleşdirýär. Moskwa-Baku ýoly hem Dagystandan geçýär we iri şäherler bilen howa aragatnaşygy bar.

Medeniýet

Edebiýat

Afşar aýdymy Nadir şanyň goşunlarynyň ýeňlişini we XIX asyr söweşleriniň dürli bölümlerini beýan edýän epiki-taryhy aýdymlar awarlaryň arasynda meşhurdyr. Iň meşhurlary "Hocbar" we "Kamalil Başir" balladalarydyr. XIX asyryň ikinji ýarymynda we XX asyryň başynda Awar medeniýeti we edebiýaty ep-esli ösdi. Tanymal “Avar” sowatlysyna Inkho Aligaji (1875-nji ýylda aradan çykdy) we Çanka (1866-1909), liriki şahyr Mahmud (1873-1919), satirik Tsadasa Gamzat (1877-1951) we meşhur şahyr Rasul Gamzatow (1923-2003) degişlidir. Goşgularynyň arasynda meşhur rus aýdymyna öwrülen Jurawli bar.

Saz

Dagystanyň filarmoniýa orkestri we Döwlet akademiki tans ansambly bar. Dagystandan gelen ilkinji professional kompozitor diýilýän Gotfrid Hasanow ilkinji Dagystan operasy Hoçbar 1945-nji ýylda ýazypdyr. Dagystanyň halk tanslarynda lezginka atly çalt tans bar. Adyny Lezgin halkyndan alýar; emma azeriler, çerkezler, abhaziýalylar, dag ýewreýleri, kawkaz awarlary, rus kubanlary we terek kazaklary we beýleki köp taýpalaryň öz wersiýalary bar.

Aşhana

Khingal-bat, goç çorbasynda gaýnadylan ownuk kömeleklerden ybarat Dagystanyň milli tagamydyr. Aşpeziň milletine baglylykda köfte ýumurtga ýa-da tegelek bolup, et ýa-da peýnir bilen doldurylyp, sarymsak ýa-da gaýmak sousy bilen üpjün edilip bilner. Süýt önümleri we et daglyk sebitlerde berhiziň köp bölegini emele getirýän bolsa, jülge sebitlerinde miweler, iýilýän soganlar, iýilýän otlar we ýabany otlar, şeýle hem gök önümler we däne uny jülge sebitlerinde sarp edilýär.

Links

• Dagystanyň Prezidenti Archived 2015-11-03 at the Wayback Machine
• Dagystanyñ Resmi Saýty