parasittisme

Mange parasittar skiftar regelmessig vert, noko som inneber at parasitten i ulike utviklingsstadium lever i vertar som høyrer til ulike dyregrupper. Vertskifte kan òg vere knytt til generasjonsveksling, slik at ulike generasjonar av parasitten lever i ulike vertar. Til dømes er parasittane som framkallar malaria hos menneske (Plasmodium spp.), heilt avhengige av spesielle artar av mygg for å fullføre livssyklusen, og for deretter å kunne overførast til andre vertsorganismar.

For endoparasittar medfører det spesialiserte leveviset ofte tilbakedanning av organ som har betydning for frittlevande dyr, til dømes auge og tarm, og parasittar har gjerne utvikla spesielle festeorgan.

I mange samanhengar (til dømes vaksineprogram) er studiar av parasittane sin demografi (fordeling) nyttig. For mikroparasittar har det inga hensikt å telje talet på parasittar, så vekstraten til parasitten blir rekna som talet på vertar som vil bli smitta av kvar smitta vert. Denne vekstraten avheng av (1) tettleiken av susceptible (ikkje-immune) vertar, (2) kor lenge kvar vert held fram med å vere smittsam, og (3) smittegrada til parasitten (sjukdommen).

Dersom vekstraten er under 1, til dømes dersom tettleiken av vertar er for låg, vil sjukdommen døy ut. Til dømes kan meslingar ikkje eksistere i befolkningar på mindre enn 300 000 menneske, og dette blei derfor ikkje ein utbreidd sjukdom før på 1700-talet.

Mange sjukdommar skiftar mellom ein epidemisk fase der vekstraten er langt over 1, og ein endemisk fase der vekstraten er cirka 1. I eit meslingutbrot er vekstraten cirka 20. Etter kvart som dei fleste har hatt sjukdommen og blir immune, blir tettleiken av susceptible vertar for låg, og sjukdommen forsvinn lokalt. Når sjukdommen er borte, vil tettleiken av susceptible vertar auke igjen fordi det blir fødd nye ikkje-immune barn, og dermed kan eit nytt utbrot starte.

Kor mange som må vaksinerast for å utrydde ein sjukdom, avheng av vekstraten til sjukdommen i ei ikkje-vaksinert befolkning, R0. Når andelen vaksinerte menneske er større enn 1 − (1 / R0), vil sjukdommen døy ut. For meslingar er denne grensa 1 − (1 / 20) = 0,95. Sjukdommen blir altså utrydda om 95 prosent av befolkninga blir vaksinerte. For raude hundar er R0 = 8, og 88 prosent må vaksinerast for å halde sjukdommen nede. R0 åleine er ikkje eit godt mål på kor farleg ein smittsam sjukdom er: til dømes hadde spanskesjuka ein R0 på 2–3.

Parasittar blir ofte også brukte i biologisk nedkjemping. Målet der er å halde vekstraten til parasitten stabilt rundt 1 medan vertspopulasjonen blir halden på eit lågt antal.

Grada av virulens (evna til å framkalle sjukdom) er viktig for suksessen til parasitten. Dersom mikroparasittar er svært virulente ved at dei formeirar seg veldig raskt i kroppen, døyr verten før han rekk å smitte andre. I motsett fall, dersom parasitten formeirar seg for langsamt, blir det produsert få smittepartiklar, og verten kjem neppe til å smitte andre. Parasitten vil evolvere mot ei virulensgrad mellom desse ytterpunkta. Dette kan skje svært raskt. Til dømes drap myxomatose cirka 99 prosent av kaninane då denne sjukdommen blei introdusert til Australia i 1950, men allereie i 1952 hadde sjukdommen utvikla seg til å bli langt mildare. Ei høg grad av virulens er med på å hindre til dømes ebolavirus i å spreie seg.

Parasittisme er eit svært vanleg levevis. Antakeleg lever meir enn halvparten av alle levande organismar som parasittar. Særleg vanleg er parasittisme som levevis blant eincella organismar, rundormar og krepsdyr. Nær sagt alle dyr tener som vertsorganismar for ein eller fleire parasittar. Fleire millionar menneske blir kvart år utsette for parasittar med til dels alvorlege helseverknader, særleg i tropiske og subtropiske strøk. Blant utbreidde parasittsjukdommar kan ein nemne malaria, schistosomiasis, sovesjuke, elefantsjuke (elefantiasis) og elveblindskap.