DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE BİR ŞEHRİN İKTİSADİ ANATOMİSİ: ADIYAMAN ÖRNEĞİ

TARİHTE ADIYAMAN DEVLET, TOPLUM ve KÜLTÜR EDİTÖRLER Dr. Kazım KARTAL Dr. Kevser TAŞDÖNER Dr. Fehminaz ÇABUK Dr. Ülkü YANCI DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE BİR ŞEHRİN İKTİSADİ ANATOMİSİ: ADIYAMAN ÖRNEĞİ Suna ALTAN* GİRİŞ II. dünya Savaşı’nın ardından tüm dünyada siyasal, sosyal ve ekonomik hayatta değişimler meydana gelmiştir. Yaşanan değişimler dünya siyasetinde yeni bir düzeni beraberinde getirerek, çok partili sistemin temelini oluşturmuştur. Birleşmiş Milletler çok partili sistemi somut hale getirmek amacıyla San Francisco’da imzalanan antlaşmaya öncülük etmiştir. Antlaşma devletleri arasında yer alan Türkiye Cumhuriyeti Devleti de çok partili sisteme geçiş için ilk adımı atmıştır.1 Türkiye’de çok partili sistemin temelinde San Francisco’da imzalanan antlaşmanın yanında, ülke içinde kurulan siyasi ittifakların ve mevcut durumun korumayı imkânsız hale getiren çözülmenin söz konusu olması da etkili olmuştur.2 Ülke içindeki ilk kıpırdanma ise tarımsal ekonominin durumuyla yaşanmıştır. Tarımın iyileştirilmesi ve halkın tarımsal üretimdeki etkinliğini artırılması amacıyla topraksız halka toprak dağıtma konusu gündeme gelmiştir. Tarım Bakanlığı’na verilen talimat neticesinde Bakan Şevket Hatipoğlu hazırlamış olduğu tasarıyı meclise sunmuştur.3 Gündeme gelen tasarı parti içinde muhalif seslerin yükselmesine neden olmuştur. Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Emin Sazak mevcut hükümetin durumunu ve yürütmüş olduğu ekonomi politikalarını eleştirmişlerdir.4 Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü CHP grubuna Dörtlü Takrir vererek muhalif seslerini daha da * 1 2 3 4 Dr. Öğretim Üyesi, Iğdır Üniversitesi, [email protected] Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi III 1939-1945 Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012, s.430 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Kaynak Yayınları 15 Basım, İstanbul 2016, s.126 Abdi Özkök, Türkiye’de Toprak Reformu İhtiyacı, Türkiye Ekonomisi Kurumu İktisadi Araştırmalar Enstitüsü, Baş Nur Matbaası, Ankara 1966, s.21 50 Mahmut Goloğlu, Demokrasiye Geçiş 1946-1950, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013, s.26-27 302 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür yükselmiştir.5 Görüşmeye sunulan Dörtlü Takrir oylama neticesinde red edilmiş ve akabinde Adnan Menderes ve Fuat Köprülü partiden ihraç edilmiştir. Yapılanlar karşısında sessiz kalmayan Celal Bayar partiden istifa etmiştir.6 CHP’de yaşanan ihraç ve istifalar şüphesiz yeni bir dönemin başlangıcı sayılacaktır. Aradan geçen kısa süre zarfında dörtlü takrir sahipleri yeni bir parti kurma kararını 1 Aralık 1945’te kamuoyuyla paylaşmışlardır.7 Parti kurucuları arasında bulunan Celal Bayar, parti tüzüğünü iç işleri bakanlığına sunarak 7 Ocak 1946 tarihinde çok partili düzenin ilk muhalefet partisini kurmuştur.8 Kuruluşundan kısa süre sonra gerçekleştirilen 1946 seçimleri sonucunda Demokrat Parti, Türk siyasi hayatına adım atmıştır.9 Türkiye 1950 yılında yeni bir seçim sürecine giriş yapmış ve 14 Mayıs 1950 yılında yapılan serbest seçim sonucunda DP seçimlerden birinci parti olarak çıkmıştır.10 Böylece II. Dünya Savaşı’nın sonrasında gelen yeni düzene Türkiye’nin siyasi hayatında başarılı bir şekilde girilmiştir. DP’nin iktidara gelmesinin ardından bazı ilçelerin il olma süreci başlatılarak, Türkiye’nin iller haritasında değişimler meydana gelmeye başlamıştır. İl olma sürecine dâhil olmak isteyen Adıyamanlılar çalışmalara başlamıştır. Adıyaman, Anadolu’nun eski yerleşim yerlerinden biridir. Anadolu tarihi boyunca birçok medeniyet yerleşim yeri olarak Adıyaman’ı kullanmıştır. Türklerin Anadolu’ya yerleşiminin ardından, Osmanlı Devleti hâkimiyetinde Hısn-ı Mansur adı ile yönetim kayıtlarında yerini almıştır. Hısn-ı Mansur sık sık yapılan idari Mustafa Albayrak, Türkiye Siyasi Tarihinde Demokrat Parti 1946 1960, Phoenix Yayınları, Ankara 2004, s.43 6 Hikmet Özdemir, “Demokrasiye Geçiş ve Menderes Dönemi”, Türkler Ansiklopedisi Cilt.16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.883; Cemil Eroğlu, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Kitabevi, Ankara 2003, s.29 7 Suna Kili, Türk Devrim Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 14 Basım, İstanbul 2014,s.252 8 Adem Çaylak-Şükrü Nişancı, “Türkiye’de Çok Partili Siyasal Sürece Geçiş Demokrasiye Geçiş Mi Siyasal Veririm Restorasyonu Mu (1946-1950)” Osmanlı’dan İkibinli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi, Savaş Yayınevi, Ankara 2009, s.307 9 Cemil Koçak, Türkiye’de İki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1960) Rejim Krizi Cilt.3, İletişim Yayınları, İstanbul 2013, s.261-263 10 Haldun Derin, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken (1933-1951), (Yayına hazırlayan C. Koçak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995, s. 259 5 Suna ALTAN | 303 düzenlemelerden dolayı farklı vilayetlere bağlanmıştır.11 Cumhuriyet döneminde ise Malatya’ya bağlı bir ilçe haline getirilen Hısn-ı Mansur adı, 1926 yılında Adıyaman olarak değiştirilmiştir. Cumhuriyet döneminde Adıyaman’ın bulunduğu coğrafya ve ekonomik faaliyetler göz önüne alınarak idari taksimatında de sık sık değişlikler yaşanmıştır. 1928 yılında Adıyaman ilçesine bağlı merkez kaza, Samsat, Kuyucak, Karıcık, Celkan ve Tut nahiyeleri; Kâhta kazasında merkez nahiye, Tukaris, Merdis (Narince), Alut (Kahte) ve Sincik (Biremişe) nahiyeleri ve Besni kazasında ise Keysun, Perveri, Belviran, Suvarlı ve Tun (Gölbaşı) nahiyeleri bulunmaktadır. Hükümet 1930 yılı itibariyle Adıyaman ve Kâhta’daki nahiyeleri için yeniden düzenlemeye gitmiştir.12 1950 yılına kadar idari taksimat sürekli meydana gelmiştir. DP’nin diğer ilçelerin il olması için yürütmüş olduğu çalışmalar Adıyamanlılar için örnek teşkil etmiştir. Şehrin il olması için yapılacak çalışmalara öncülük etmesi adına Adıyamanlıların önde gelen isimlerinden bir heyet oluşturulmuştur. Heyet ilk temaslarını kurmak için Ankara’ya gitmiştir.13 Yapılan görüşmeler neticesinde Malatya vilayetine bağlı Adıyaman kazası, Adıyaman ismi ile yeni bir il olması hakkındaki kanun tasarısı 9 Mart 1950’te meclise sunulmuştur. 14 Haziran 1954 tarihli ve 6418 sayılı kanun ile Adıyaman kazası kaldırılarak Besni, Kâhta, Gerger ve Çelikhan kazaları da merkeze bağlanarak Adıyaman il yapılmıştır.14 1954 yılı haziran ayı itibariyle Adıyaman Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin siyasi haritasında il olarak yerini almıştır. İlin coğrafi konumu ise, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Orta Fırat bölümü içerisinde yer alır. Güneyinde Malatya, batısında Kahramanmaraş, güneybatısında Gaziantep, güneydoğusunda Şanlıurfa, doğusunda ise Diyarbakır bulunmaktadır.15 DP iktidarıyla birlikte Adıyaman ve kazaların il olmadan önceki 4 yılı ve il olması sonrasında 1960 yılına kadar şehrin iktisadi yapısını oluşturan tarım, ticaret, sanayi ve hayvancılık yapısı incelenmiştir. 11 Yusuf Halaçoğlu, “Adıyaman” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt.1, İstanbul 1988, s.378 Ss.377-379 12 Metin Kopar, “Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamelerinde Adıyaman (19251930)” Sosyal Bilimler Dergisi Cilt.7 Sayı 13, Haziran 2017, s.182 (ss.180-196) 13 Mehmet Gündüz “Adıyaman Kazasının Vilayet Olması ve Bu Süreçte Yaşanan Gelişmeler” İdeal Kent, Sayı.28 Cilt.10, 2019, s.1232 Ss.1230-1254 14 Resmi Gazete, 22. V.1954, Sayı.8735 (Kabul Tarihi. 14. VI. 1954 S.14.15) 15 Ekrem Demir, “ Adıyaman Şehrinin Yerleşimi, Nüfusu ve Ekonomik Yapısı”, Türk Coğrafya Dergisi Sayı.42, İstanbul 2004, s.116 (Ss115-144) 304 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür 1. ŞEHRİN İKTİSADİ ANATOMİSİ 1.1. Ticaret DP’nin ticari politikaları da tıpkı sanayi de olduğu gibi serbestlik temelli olmuştur. Ticari hareketlilik genellikle tarım ürünleri üzerinden sağlanmaya çalışılmıştır. 1954 yılı öncesinde gerek kazaların farklı illere bağlı olması gerekse, tarımsal üretimin köylerde geçimlik düzeyinde kalmasından dolayı Adıyaman’ın 1954’den önceki süreçte ticari etkinliği yok denecek kadar az olmuştur. Buna karşın yine de tarımsal üretimin ticarete dönüştürülmesi için ilk adım olarak pamuk üretim ve satış kooperatifi kuruluş çalışmaları 1948 yılında başlatılmıştır. Atılan adım neticesinde ticaret kanun 480. maddesi gereğinde Adıyaman Pamuk Üretim, İstihsal Kredi ve Satış Kooperatifi 1952 yılında Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı 6/3588/27238 sayılı ve 3/5/1952 tarihli yazısıyla 8/5/1952’de kurulmuştur.16 1952 yılı itibariyle tarımsal ürünler ticaretteki yerini almaya başlamıştır. Adıyaman’ın 1954 yılında il olmasının ardından, ilin ticari faaliyetleri tam anlamıyla etkinleşmiştir. Ticaret tarımsal ürünler üzerinden yapıldığı için alış-veriş çevre iller ile yapılmaktadır. Adıyaman’ın ticari hayatı daha çok Gaziantep, Kahramanmaraş, Malatya ve Adana ile olmuştur. Ticari etkinlikte yer alan ürünler ise; pamuk, tütün, yün peynir, yağ, antep fıstığı, üzüm, incir ve hububattır. Genel olarak Adıyaman’ın tarımsal ürünlerinin ticaretteki etkinliği çok olmamakla birlikte diğer ürünlere nazaran pamuk ve tütün şehrin ticaret ekonomisinde birazda olsa yer edinmiştir.17 İldeki ticari etkinliğin artması ve sistemli bir şekilde yürütülmesi için ticaret ve sanayi odasının kurulma ihtiyacı gündeme gelmiştir. Bu ihtiyacın giderilmesi adına İktisat ve Ticaret Vekâleti teşvik heyeti azası sayın Ali Celal Artüs, Adıyaman’a gelerek odanın kuruluşunu bizzat gerçekleştirmiştir.18 Oda kuruluşunun ardından gerek şehir merkezinin ilçe ve kazalarla iletişimine sağlamak gerekse, çevre iller ile ticari ilişkileri geliştirmek amacıyla Adıyaman’ın yollarında iyileştirme çalışmaları başlatılmıştır. İlk olarak Adıyaman-Kâhta yolunun kötü durumu ticaret hayatını olumsuz etkilediği tespit edilmiştir. Durum göz önüne alınarak yolu iyileştirme çalışmaları vakit kaybetmeden başlatılmıştır.19 1956 yılında ise 16 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 30.18.1.2.116.47.16/ 10.07.1948; BCA, 30.18.1.2.129.39.18/08.05.1952 17 Ünsal Özmen, Kent Kent Türkiye Adıyaman, Öz Yayınevi, Ankara 1969, s.47 18 Yeşil Adıyaman, 28 Şubat 1955 19 Yeşil Adıyaman 17 Temmuz 1954 Suna ALTAN | 305 Gaziantep ile Besni arasındaki yolun düzeltilmesi gündeme gelmiştir. Besni, hayvansal ve tarımsal faaliyetiyle öne çıkan bir ilçedir. Gaziantep ile yapılan ticari hareketlilikte önemli olan bu yolun düzenlenme çalışması vakit kaybedilmeden yapılmıştır.20 Ticari hareketlilik için önemli olan bir diğer güzergâh ise Adıyaman-Siverek hattıdır. Bu yoldaki ulaşımın hızlı bir şekilde yapılabilmesi için 4 adet köprü yapılmasına karar verilmiştir.21 Yapılanlara ek olarak Gölbaşı, Adıyaman ve Besni yolları ticari hareketliliğin artırması için yeniden yapılmasına karar verilmiştir.22 Yapılan tüm çalışmalara karşın Adıyaman’ın ticari hareketliliği çevre illerle yapılan ticaretin ötesine geçememiştir. Sanayi, tarım ve hayvansal ürünlerinin etkinliğinin yetersiz kalması bu duruma en büyük neden olarak gösterilebilir. 1.2. Hayvancılık Demokrat Parti’nin yürütmüş olduğu ekonomi politikalarında hayvancılık konusu tarım ve sanayi kadar ön planda tutulmamıştır. Bu durum tüm Türkiye’de olduğu gibi Adıyaman’da da hissedilmiştir. Hayvancılık konusunda Adıyaman’ın il olmadan önceki durumuyla il olduktan sonraki durumunda pek bir değişim gözlemlenememiştir. 1950-1960 yılları arasında hayvancılık faaliyetlerine göz attığımızda ekonomik ve toplumsal yapısı için ekonomik faaliyetler arasında yer almıştır. Tarımsal üretim faaliyetinde bulunan halkın %90’nını hayvancılık faaliyetlerinde de bulunmaktadır. Bu yüzden hayvancılık kırsal yapının doğal bir uzantısı olmuştur. Fakat bu görünüşe karşın Adıyaman’da hayvancılık faaliyetleri gelişmiş bir yapı göstermekten uzak kalmıştır.23 Adıyaman’da iyi bir hayvancılık için iyi meraların varlığı da gözlemlenememiştir. Mera diye tabir edilen yerler çoğunlukla dağlık bölgelerdir. Bundan dolayı bahar aylarında yaylaya göç olayı yaşanmaktadır. Yetiştirme usul ve metotları bölgesel olup aile bilgisine dayanmaktadır. Adıyaman’da büyük modern hayvancılık işletmeleri bulunamamasından dolayı da hayvanların canlı olarak satışı gerçekleştirilmiştir.24 Genel olarak şehrin hayvan nüfusu da koyun, keçi, BCA, 30.1.0.0.117.740.1/03.11.1956 BCA, 30.1.0.0.74.472.6/ 27.09.1957 BCA, 30.1.0.0.118.748.3/22.02.1960 Türkiye İl İli: Dünü Bugünü Yarını, Yurt Ansiklopedisi Cilt.1, Anadolu Yayıncılık, 1981, s.217 24 Adıyaman İl Yıllığı 1967, Kemal Matbaası, Ankara, s.95-98 20 21 22 23 306 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür sığır manda, tavuk, hindi, kaz ve ördek bulunmaktadır. 25 Adıyaman’da bulunan hayvan nüfusu içinde en fazla sayıya keçi ulaşmıştır. İldeki keçilerin tamamını yakın Besni ilçesinde bulunmaktadır.26 Geri kalan hayvan varlığı ise il merkezi ve Kâhta ilçesinden yoğunlaşmıştır.27 Adıyaman hayvancılığı il dışı ticari hareketlilik içinde yer almaktan uzak kalmıştır. Ticari hareketliliği yalnızca ili ile sınırlı kalmıştır. Adıyaman hayvancılığında özel bir tür ya da özel bir ırk bulunmamaktadır. Tarım yapan halkın ihtiyaçlarını gidermek ve yiyecek besin olarak kullanılacak kadar hayvan miktarı bulunmaktadır. 1.3. Sanayi Hükümetin uygulanacak ekonomik programları açıklanmıştır. Programın ilk sahasının tarım, ikinci safhasını da sanayi oluşturmuştur. Tarımsal ürünlerin üretim faaliyetlerine dayanarak sanayileşme çalışmaları yapılması ön görülmüştür.28 Adıyaman’ın il olmadan önceki sürecinde yani 1950-54 yılları arasında sanayi faaliyetleri görülmemektedir. Bu dönemde daha çok küçük sanat kooperatifi kurulmuş ve çalışmalar kooperatif üzerinden yapılmaya çalışılmıştır.29 İlk olarak Yeşil Adıyaman Yapı Kooperatifi Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı’nın 6/4767/37791 sayılı ve 21/6/1952tarihli yazısıyla kurulmasına karar verilmiştir.30 Adıyaman da 1955-60 yılları arasında atölye tipi sanayi faaliyetleri daha çok ortaya çıkmıştır. 1956 yılında Adıyaman Marangozlar Küçük Sanat Kooperatif Şirketi İktisat ve Ticaret Vekâlet’inin 14/2/1955 tarihli ve 6-1159/11891 sayılı yazsıyla İcra Vekâleti heyeti kooperatifin kurulmasına izin vermiştir.31 Sanayi faaliyetleri olmadığı dönemde kooperatif faaliyetleri üzerinden gidilmiştir. 1954 yılı itibariyle il olma başarısı elde edilmesinin ardından DP’nin de yürütmüş olduğu sanayi politikaları çerçevesinde Adıyaman’daki sanayi faaliyetleri için inceleme ve araştırma yapmak üzere İşletme Vekâleti tarafından bir Mustafa Sucu, Adıyaman İli ve İlçeleri, Önder Matbaası, Adana 1985, s.48 Adıyaman İl Yıllığı 1967, s. 95-98 Köy Envanter Etütlerine Göre Adıyaman 02, Konya Yıldız Basımevi, 1967, s.110 Tevfik Çavdar, Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, İmge Yayınları, İstanbul 2000, s.392; Yahya Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015, s.342 29 BCA, 30.18.1.2.104.4.8/13.12.1943 30 BCA, 30.18.1.2.129.51.5/30.06.1952 31 BCA, 30.18.1.2.138.127.8/ 12.03.1955 25 26 27 28 Suna ALTAN | 307 heyet görevlendirilerek şehre gönderilmiştir. Heyetin hazırlamış olduğu rapor neticesinde ilde bir iplik fabrika kurulması uygun görülmüştür.32 Fabrika kurulum işlemlerinin daha sistemli ve düzenli bir şekilde yürütülmesi için ilde ticaret ve sanayi odasının kuruluş çalışmalarına başlanmıştır.33 Adıyaman’daki sanayi faaliyetlerinin ilki pamuklu ürünü ham madde olarak temel alınmıştır. Fabrikanın kurulum müjdesini Adıyaman Valisi vermiştir. Kurulum işleriyle ilgilenilmesi için bir heyet gönderilmiş, heyet incelemelerin ardından şehirden ayrılmıştır.34 Yapılan tespit çalışmalarının ardından fabrikanın 4 bin Türk lirası sermaye ile 8 bin hisseye ayrılmış ve 663 hissesi Adıyamanlı müteşebbisler tarafından 7.367 hissede Sümerbank tarafından tahakkuk edilmiştir. Adıyaman Pamuklu Dokuma Sanayi TAŞ İktisat ve Ticaret Vekâlet’inin 7/10/1955 tarihli 4/17344 sayılı yazısı ile İcra Vekaleti heyetince kurulmasına izin verilmiştir. 30.12.1955 tarihinde inşaatı başlayacak olan fabrikanın 1958’de tamamlanması sağlanacaktır.35 Adıyaman’ın Besni ilçesi ilin dokumacılık yönünü temsil etmektedir. Yörenin küçük sanayi atölyelerinden olan dokumacılık atölyeleri hızlı bir şekilde artmaya başlamıştır. 1956 yılı itibariyle ilde 508 adet dokuma tezgâhı bulunmaktadır.36 Sanayi adımlarından bir diğeri de, 1960 yılında Adıyaman üzümünün şarapta değerlendirilmeye alınması söz konusu olmuştur. Üzüm yetiştiriciliğinin fazla olmasından dolayı buradaki üzümün şarap olarak değerlendirilmesi adına bir fabrika kurulması kararı alınmıştır. Fakat inhisar dairesinin yapmış olduğu incelemelerin ardından fabrika için olumlu yazı gönderilmemiştir.37 Yine aynı dönemde Sümerbank mensucat fabrikasının işletmeye açılması söz konusu olmuştur. Bunun yanında küçük sanayilerin kurulması için emlak kredi bankasıyla belediyenin ortak bina yapımını üstlenmesi sağlanmıştır.38 32 33 34 35 Yeşil Adıyaman, 25 Şubat 1955 Yeşil Adıyaman, 28 Şubat 1955 Yeşil Adıyaman, 24 Şubat 1955 BCA, 30.18.1.2.141.94.15/01.11.1955; Adıyaman İl Yıllığı 1967, s.108; Muzaffer Bakırcı “Adıyaman İmalat Sanayinin Gelişimi ve Yapısı” Türk Coğrafya Dergisi Sayı.59, İst.2013 s.47; Yaman Ses, 3 Haziran 1955 36 Şevket Sarı (Adıyamanlı), Adıyaman ve Kazaları, Yeni Desen Matbaası, Ankara 1956, s.35 37 BCA, 30.1.0.0.118.748.3/22.02.1960 38 BCA, 30.1.0.0.118.748.3/22.02.1960 308 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür 1.4. Tarım Hükümetin ekonomi politikalarında en büyük payı tarım almıştır. Yürütülecek politikalar gereğince devlet tarımsal üretime önem vermiştir. Tarımsal üretime dayalı sanayi planlarını ortaya koymak için üretimin fazlalığı ve sürekliliği gerekmektedir.39 Tarımsal üretimi artırma çalışmalarının temeli ABD’den alınmış olan Marshall yardımına dayanmaktadır.40 Alınan yardım neticesinde tarımsal hayatta iyileştirme ve verim artırma çalışmaları ön plana çıkararak, çiftçiyi destekleme projeleri vakit kaybetmeden hayata geçirilmeye başlanmıştır.41 Hükümetin tarımsal üretimi artırmak için almış olduğu kararlar Adıyaman ili içinde uygulanmaya konmuştur. İl olmadan önceki süreçte Adıyaman’ın tarımsal durumu hakkında net bilgilere pek rastlayamamaktayız. Elde ettiğimiz kesin bilgi olarak farklı illere bağlı bulunan ilçeler de halkın % 80’nin toprakla uğraşıyor olduğudur. Türkiye genelinde olduğu gibi burada da tarım ekonomide ilk sırada yer almıştır.42 Adıyaman 1954’te il olmanın hemen ardından tarımsal faaliyetlerde hareketlilik başlamıştır. Adıyaman’ın genelinde yetiştirilen ürünler; • Sebze: biber fasülye, patates, bostan, soğan, domates, sarımsak, patlıcan • Endüstriyel ürün: pamuk, tütün, şeker pancarı, susam, yer fıstığı • Meyve: antep fıstığı, armut, ayva, badem, ceviz, üzüm, erik, elma, dut, zeytin yetiştirilmektedir. Şehrin orta ve güney bölgeleri ovalık olmasından dolayı tarıma elverişli yapıya sahiptir.43 Adıyaman’da birçok ürün yetiştirilmesine karşın yalnızca birkaç ürün ön plana çıkmıştır. Bunlardan ilki buğdaydır. DP tarımsal üretim artışı sağlamak için hazırlamış olduğu programda buğday ilk sırada yer almıştır. Avrupalı devletler ’in Türkiye’den en çok temin ettikleri ürün olması münasebetiyle Türki39 Mustafa Albayrak, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Anakara 2004, s.304 40 Tevfik Çavdar, a.g.e., s.390 41 Suat Oktar - Arzu Varlı (2010), “Türkiye’de 1950-54 Döneminde Demokrat Parti’nin Tarım Politikası”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt.28, Sayı.1, s.9-10 42 Mehmet Emin Gerger-Ramazan Topdemir, Tarihten Bugüne Adım Adım Adıyaman, Gerger Yayınları, İstanbul 2013, s.11-19 43 Adıyaman İl Yıllığı 1967, s.88 Suna ALTAN | 309 ye’nin tarımsal üretiminde ilk sırada yer almıştır.44 Adıyaman’da da bu üretim faaliyetleri yer alması adına buğday üretimi artırma çalışmalarına başlanmıştır. İl de en fazla buğday ziraatı için yer ayrılmıştır.45 Buğday üretiminin artırılması için Adıyaman Belediyesi ve Valiliği çiftçiyi destek yardımları yapmıştır. Ankara’dan çiftçilere ekim ihtiyacı için 200 ton tohumluk buğday gönderilmiştir. Yapılan ekip çalışması sayesinde buğday ekmek isteyen kişilere tohumluklar dağıtılmıştır.46 Adıyaman’ın tarımsal üretimi için önemli olan diğer ürünü ise tütündür. Tütün endüstriyel ürün olması münasebetiyle kıymeti daha fazla olmaktadır. Ekiciler elde ettikleri ürünleri Adıyaman tekel müdürlüğünün belirlemiş olduğu tarihler ve fiyatlar çerçevesinde tekele satmaktadırlar. Tütünde üretimin denetlenmesi, alım ve satım işlemleri türün işleriyle ilgilenen görevliler tarafından yapılmaktadır. Tütün üretimi il de merkez ve Kâhta ilesinde yoğunlaşmaktadır.47 1955 yılı verilerine göre 660 bin kilo elde edilen tütünden 500 bin kilo tekele satılmıştır.48 1958 yılı itibariyle üreticiler sadece inhisar dairesine 350 bin ton tütün satmışlardır.49 Gerek tütün üretimini artırmak gerekse alım-satım çalışmalarını düzenli bir şekilde yürütmek için Adıyaman merkezde Tütün Bakımı ve İşletme Evi kurulması kararı verilmiştir. Kurumun kuruluş işlemleri kısa sürede tamamlanarak faaliyete geçirilmiştir. Böylece tütününün hem üretimi hem de işlenmesinin Adıyaman’da yapılması sağlanmıştır.50 Üretimde etkinliği olan diğer ürünler ise pamuk ve antep fıstığıdır. Pamuk üretimi Adana kadar olmasa da merkez, Kâhta, Besni, Gerger ilçelerinde ekim yapılmaktadır. Elde edile pamukla Çuko-Birlik tarafından Adıyaman şubesine alınmaktadır.51 Antep fıstığı üretimi de Tarım Bakanlığı’nın göndermiş olduğu 36 bin adet ağaç uygun görülen yerlere dikim işlemi gerçekleştirilmiştir.52 Tarımsal üretimin artırılması için yapılan çalışmalar sadece bitki yardımı ile 44 Nadir Yurtoğlu, Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2017, s.133-138 45 Şevket Sarı, a.g.e. s.26; Köy Envanteri… s.109 46 Demokrat Adıyaman, 13 Eylül 1955 47 Demokrat Adıyaman,v28 Ocak 1954; Demokrat Adıyaman,27 Ocak 1954; Şevket Sarı, a.g.e. s.26 48 Demokrat Adıyaman, 7 Nisan 1955 49 Demokrat Adıyaman, 18 Mart 1958 50 Demokrat Adıyaman, 5 Mayıs 1958 51 Şevket Sarı, a.g.e., s.26; Demokrat Adıyaman, 2 Eylül 1957 52 Demokrat Adıyaman, 16 Aralık 1960 310 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür sınırlı kalmamıştır. Çiftçiyi destekleme programı kapsamında Ziraat bankası üreticilere kredi vermeye başlamıştır. Bunun yanında banka, tarım kredi kooperatiflerinin kurulması için de destek sağlamıştır.53 Adıyaman’daki tarımsal faaliyetlerin daha kontrollü ve sistemli bir şekilde yürütülmesi adına çalışmalar yapılmıştır. Zirai kalkınmada oynadığı hayati rolden dolayı ilde Devlet Üretme Çiftliği’nin kurulmasına karar verilmiştir.54 Daha iyi mahsul alınması ve miktarın artması için teknik olarak çiftçilere destek sağlayan Teknik Tarım Teşkilatı Adıyaman’da faaliyetlere başlamıştır. Teşkilat mevcut imkânlarını seferber ederek çalışmalarını yapmıştır.55 İlk olarak Eskişehir’deki şeker pancarı fabrikası mühendislerinden Adıyaman’da şeker pancarı yetiştirilmesi konunda yardım istenmiştir. İle gelen mühendisler çalışmalara başlamış ve şeker pancarı üretimi yapılması kararı alınmıştır.56 Teşkilat, kaliteli tütün fideliklerini çiftçilere dağıtmanın ardından, pamuk ve buğday ziraatı için fenni gübre çalışmaları başlatmıştır. Bunun yanında fıstık ağaçlarının bakım ve ilaçlanması konusunda da çiftçilere yol gösterilmiş ve toplu zeytinlik tesisi de yine bu dönemde kurulmuştur.57 Zirai faaliyetlere katkıda bulunan bir diğer kurum ise Adıyaman Teknik Ziraat Kurumu olmuştur. Üretimin artması için düzenlenmiş programı kurum müdürü olan Sabri Dil hayata geçirmiştir.58 1959 yılında Türkiye Zirai Donatım Kurumu Adıyaman’da bir ajans kurmaya karar vermiştir. Kurulacak olan ajans çiftçiye suni gübre, araç gereç, pulluk ve tarım ilacı temin etmek görevini üstlenmiştir.59 1960 yılı itibariyle de, tarımsal üretimin artırılması adına Göksu çayından bölgeye su taşınması, Kâhta ovasının sulanması, Kâhta çayından Samsat’ın sulanması çalışmaları başlatılmıştır.60 53 54 55 56 57 58 59 60 Demokrat Adıyaman, 3 Nisan 1956 Yaman Ses, 3 Haziran 1955 Yeşil Adıyaman, 9 Nisan 1955 Yeşil Adıyaman, 19 Ekim 1953 Ünsal Özmen, a.g.e., s.42 Demokrat Adıyaman, 30 Ocak 1956 Ünsal Özmen, a.g.e., s.46 BCA, 30.1.0.0.118.748.3/ 22.02.1960, S.15 Suna ALTAN | 311 SONUÇ Bu çalışmada Adıyaman’ın iktisadi yapısı çok partili sistemin ilk on yılı içerisinde ilin tarım, ticaret, sanayi ve hayvancılık faaliyetleri çerçevesinde incelenmiştir. 1950-54 yılları arasında ilçe ve kazaların çevre illere bağlanması ve idari taksimatta yaşanan değişimler yeterli verilerin elde edilememesine neden olmuştur. Çalışmanın yoğunlaştığı dönem daha ziyade 1954 yılı olan, il olma tarihinden itibaren olmuştur. Bulunduğu coğrafi konumdan dolayı Adıyaman ilinin tarım, sanayi, ticaret ve hayvancılığın iktisadi durumunun gelişimi Urfa, Kahramanmaraş, Gaziantep, Malatya ve Diyarbakır gölgesinde kalmıştır. Tarımsal üretim Adıyaman’ın temel geçim kaynağıdır. Tahıl üretimi ekili alanların büyük bir bölümünü kapsamaktadır. Nüfusun %80’i üretim zincirine dâhil olmaktadır. Adıyaman’da yetiştirilen tarım ürünlerinin çevre illerde yoğun olarak yetiştirilmesinden dolayı, hükümetin yapmış olduğu üretim ve verim artırma çalışmaları Adıyaman’da istenilen düzeye erişememiştir. Şehre özgü sadece buğday, tütün ve pamuk üretimi ön plana çıkmıştır. Bu üç üründen buğday, hükümetin yürütmüş olduğu üretim politikasından dolayı daha geniş alana yayılmıştır. Adıyaman’da yetiştirilen sebze, meyve ve tahıl ürünleri ilin ihtiyaçlarını karşılar nitelikte kalmıştır. İl’de tarım alanları geniş yer tutmasına karşın sulama faaliyetleri, araç-gereç eksikliğinden kaynaklı olarak üretim faaliyetleri istenilen düzeyde olmamıştır. İlde tarım teşkilatı ve devlet üretme çiftliği varlığı görülmüş olsa da, alt yapısal eksiklik yürütülecek olan çalışmaların hareketler alanını kısıtlamıştır. Şehirde ticaret, sanayi ve hayvancılık tarım temelli olarak gelişme durumunda kalmıştır. Tarımsal üretimin istenilen düzeyde ve çeşitlilikte olmamasından dolayı özellikle sanayi ve ticaretin etkinliği az olmuştur. Nüfusun yalnızca %3’lük kısmı sanayide çalışmaktadır. Büyük sanayi faaliyetleri olarak yalnızca 1 işletme bulunmaktadır. 2. İşletme için her ne kadar girişim yapılmış ise de çevre illerde aynı işletmenin olmasından dolayı kabul edilmemiştir. İlde büyük işletmelerden ziyade küçük zanaatkâr işletmeleri yaygın olarak varlık göstermiştir. Tarım ve sanayinin gelişmemesi ticareti de doğrudan etkilemiştir. Gerek tarımsal ürünlerin büyük kısmının il içinde tüketilmesi gerekse, sanayi üretiminin yetersiz kalması ve buna ek olarak ticari faaliyetin komşu illerle yapılması ilin Türkiye ekonomisi içindeki ticari etkinliğini olumsuz olarak etkilemiştir. 312 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür Çok partili hayata geçişle birlikte Demokrat Parti hükümetlerinin Ülke ekonomisinde uygulamış olduğu değişim Adıyaman baz olarak baktığımız zaman, yapılan çalışmalar neticesinde şehir iktisadi yapısında ufak bir kıpırdanma olmasına karşın batı şehirlerinde yakalanan başarı Adıyaman için söz konusu olmadığı görülmüştür. Suna ALTAN | 313 KAYNAKLAR 1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) BCA, 30.18.1.2.104.4.8/13.12.1943 BCA, 30.18.1.2.116.47.16/ 10.07.1948 BCA, 30.18.1.2.129.39.18/08.05.1952 BCA, 30.18.1.2.129.51.5/30.06.1952 BCA, 30.18.1.2.138.127.8/ 12.03.1955 BCA, 30.18.1.2.141.94.15/01.11.1955 BCA, 30.1.0.0.117.740.1/03.11.1956 BCA, 30.1.0.0.74.472.6/ 27.09.1957 BCA, 30.1.0.0.118.748.3/22.02.1960 2. Resmi Yayınlar Demokrat Adıyaman Resmi Gazete Yaman Ses Yeşil Adıyaman 3. Süreli Yayınlar Adıyaman İl Yıllığı 1967, Kemal Matbaası, Ankara AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Kaynak Yayınları 15 Basım, İstanbul 2016 ALBAYRAK, Mustafa, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Ankara 2004, s.304 ALBAYRAK, Mustafa, Türkiye Siyasi Tarihinde Demokrat Parti 1946 1960, Phoenix Yayınları, Ankara 2004 BAKIRCI, Muzaffer, “Adıyaman İmalat Sanayinin Gelişimi ve Yapısı” Türk Coğrafya Dergisi Sayı.59, İst.2013, s.45-58 ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, İmge Yayınları, İstanbul 2000 ÇAYLAK, Adem; NİŞANCI, Şükrü, “Türkiye’de Çok Partili Siyasal Sürece Geçiş Demokrasiye Geçiş Mi Siyasal Veririm Restorasyonu Mu (1946-1950)” Osmanlı’dan İkibinli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi, Savaş Yayınevi, Ankara 2009 DEMİR, Ekrem, “Adıyaman Şehrinin Yerleşimi, Nüfusu ve Ekonomik Yapısı”, Türk Coğrafya Dergisi Sayı.42, İstanbul 2004, ss.115-144 DERİN, Haldun, Çankaya Özel Kalemini Anımsarken (1933-1951), (Yayına hazırlayan C. Koçak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995 314 | Tarihte Adıyaman: Devlet, Toplum ve Kültür EROĞLU, Cemil, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, Kitabevi, Ankara 2003 GERGER, Mehmet Emin; TOPDEMİR, Ramazan, Tarihten Bugüne Adım Adım Adıyaman, Gerger Yayınları, İstanbul 2013 GOLOĞLU, Mahmut, Demokrasiye Geçiş 1946-1950, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013 GOLOĞLU, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi III 1939-1945 Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012 GÜNDÜZ, Mehmet, “Adıyaman Kazasının Vilayet Olması ve Bu Süreçte Yaşanan Gelişmeler” İdeal Kent, Sayı.28 Cilt.10, 2019, ss.1230-1254 HALAÇOĞLU, Yusuf, “Adıyaman” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt.1, İstanbul 1988, ss.377-379 KİLİ, Suna, Türk Devrim Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 14 Basım, İstanbul 2014 KOÇAK, Cemil, Türkiye’de İki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1960) Rejim Krizi, Cilt.3, İletişim Yayınları, İstanbul 2013 KOPAR, Metin, “Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamelerinde Adıyaman (1925-1930)” Sosyal Bilimler Dergisi Cilt.7 Sayı.13, Haziran 2017, ss.180-196 Köy Envanter Etütlerine Göre Adıyaman 02, Konya Yıldız Basımevi, 1967 OKTAR, Suat; VARLI, Arzu (2010), “Türkiye’de 1950-54 Döneminde Demokrat Parti’nin Tarım Politikası”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt.28, Sayı.1, ss.122 ÖZDEMİR, Hikmet, “Demokrasiye Geçiş ve Menderes Dönemi”, Türkler Ansiklopedisi Cilt.16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002 ÖZKÖK, Abdi, Türkiye’de Toprak Reformu İhtiyacı, Türkiye Ekonomisi Kurumu İktisadi Araştırmalar Enstitüsü, Baş Nur Matbaası, Ankara 1966 ÖZMEN, Ünsal, Kent Kent Türkiye Adıyaman, Öz Yayınevi, Ankara 1969 SARI, Şevket (Adıyamanlı), Adıyaman ve Kazaları, Yeni Desen Matbaası, Ankara 1956 SUCU, Mustafa, Adıyaman İli ve İlçeleri, Önder Matbaası, Adana 1985 TEZEL, Yahya, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015 Türkiye İl İli: Dünü Bugünü Yarını, Yurt Ansiklopedisi Cilt.1, Anadolu Yayıncılık, Ankara 1981 YURTOĞLU, Nadir, Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2017