Qar işelmäse
Qar işelmäse (almança Lawine, lat. işelmä, ubılma, işelü, şuışu) — taw bitennän, sözäklegennän şuıp, işelep töşüçe qar massası.
Qar işelçälärendä keşelär (yış qına tawgizärlär, häwäskär taw çañğıçıları häm snowbordçılar) qorban bula häm zur ğına mätdi zıyan kürä.
Qar işelmäläre zur massası säbäple (berniçä tonnağa citä) asfiksiägä (tın betep ülügä) kiterä, söyäklärne sındıra, hawa ütkärmäwçänlege arqasında qorban häläk bula.
Qayçaqta qar işelmäläre zur häläkätkä kiterä: 1999 yılda massası 170 meñ tonna qar işelmäse Avstriäneñ Haltur awılın tulısınça cimerä häm 30 keşe üterä.
2012 yılda Äfğänstanda qar işelmäläre seriäse küp yortalarnı cimerä, häm 100 keşe qorban itä.
Qar işelmäläre Räsäyneñ bar tawlarında bar. Qışın alar tawlarnıñ tabiği xäweflege bulıp tora.
Xasil bulu säbäpläre
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Yawım-töşem belän yawğan qar ışqılu köçe isäbenä taw bitendä totqarlanıp qala (anıñ zurlığı küp faktorlärğa bäyle, şul isäptän qar dımlılığı, taw biteneñ awışlığı). Qar massası basımı ışqılu köçeneñ artıq bulğan oçraqta, qar şuışa başlıy.
Qar işelmäse barlıqqa kilü öçen taw biteneñ 25-45° awışlığı uñaylı, läkin şulay da taw biteneñ awışlığı 15—18° bulğanda qar işelmäse bulğan oçraqlar bilgele.
Awışlığı 15° taw bite häm 15 sm qar qatlamı bulğanda qar işelü qurqınıçı bar dip isäplänä, anıñ öçen berniçä şart ütälergä tieş, mäsälän, cepşek könne häm qoyaş cılıtqanda qar eri, soñraq tiz genä suıta, bozlı taw barlıqqa kilä.
Awışlığı 50° bulğanda qar zur külämdä torıqlanmıy häm şuıp töşä bara, läkin 15° sözäkräk häm 60° tekäräk bulğanda tulısınça qar işelü qurqınıçı bar dip isäplänä.
Törlär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Qar işelmäseneñ berniçä töre bar:
- başlanğıç forması buyınça
- xäräkäte taswirlaması buyınça
- küläme buyınça
- qar işelmäse relyefı buyınça
- qar sıyfalanması buyınça (qorı, dımlı, yüeş)
Başlanğıç forması:
- Qar işelmäse sızıq buyınça (qarlı-bozlı, bozlı, "qar tayaqları")
- Qar işelmäse noqtadan (qorı, yüeş)
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Всё о лавинах: учебник. // snowavalanche.ru. әлеге чыганактан 2012-05-14 архивланды. 2012-3-7 тикшерелгән.
- А. Каштанов, Е. Подольский, Н. Баринова. Лавинный гид. Первый уровень для непрофессионалов. 2012-07-03 тикшерелгән.
- Снежные лавины России 2009 елның 23 сентябрь көнендә архивланган. — карты и большое количество информации на сайте
- Лавины // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
- Артобстрел горного склона в Северной Осетии Видео на YouTube
- Что такое лавина. Шкала лавинной опасности 2010 елның 15 октябрь көнендә архивланган.