Wierzba
Wierzba iwa | |
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj |
wierzba |
Nazwa systematyczna | |
Salix L. Sp.Pl.2. 1015. 1753 | |
Typ nomenklatoryczny | |
Wierzba (Salix L.) – rodzaj drzew, krzewów lub płożących krzewinek z rodziny wierzbowatych (Salicaceae Mirb.). Obejmuje około 450[4]–470[5] gatunków, tworzących bardzo liczne mieszańce[4]. Rodzaj jest szeroko rozprzestrzeniony na świecie, aczkolwiek najbardziej zróżnicowany w strefie umiarkowanej i okołobiegunowej na półkuli północnej.
Rośliny te rosną często nad wodami i w miejscach wilgotnych[6]. Kwiaty są owadopylne, rzadziej wiatropylne u gatunków alpejskich i arktycznych. Nasiona o krótkotrwałej zdolności do kiełkowania są pokryte włoskami i rozsiewane są przez wiatr[6]. Wiele gatunków jest uprawianych, głównie jako rośliny ozdobne (np. wierzby o płaczącym pokroju), ale także dla produkcji biomasy, drewna, węgla drzewnego. Pędy wierzb wykorzystywane są w plecionkarstwie[6].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Wierzby występują jako rodzime na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii (obecne są jednak na tym kontynencie jako introdukowane i dziczejące[5] i Antarktydy[7]. Bardzo nieliczne gatunki rosną jednak w Afryce i Ameryce Południowej[4], a w strefie międzyzwrotnikowej występowanie wierzb ograniczone jest tylko do obszarów górskich[5]. W strefie okołorównikowej i na półkuli południowej rodzaj reprezentowany jest tylko przez sekcję Humboldtianae[8]. Zasięg większości gatunków obejmuje strefę umiarkowaną na półkuli północnej (wierzba arktyczna S. arctica należy do kilku roślin najdalej na północ sięgających – do 83° N). Największe zróżnicowanie gatunkowe jest w Azji (tylko w Chinach rośnie 257 gatunków). W Europie występują 64 gatunki[4], z czego w Polsce dziko rośnie około 26 gatunków (ich liczba jest różna, zależnie od ujęcia taksonomicznego mieszańców)[9].
- Gatunki flory Polski[9]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[5]
- wierzba alpejska Salix alpina Scop.
- wierzba amerykanka Salix eriocephala Michx. – antropofit zadomowiony
- wierzba biała Salix alba L.
- wierzba borówkolistna Salix myrtilloides L.
- wierzba czarniawa, w. czerniejąca Salix myrsinifolia Salisb.
- wierzba długokończysta Salix ×dasyclados Willd ≡ Salix gmelinii Pall.
- wierzba dwubarwna Salix bicolor L. ≡ Salix bicolor Ehrh. ex Willd.
- wierzba gęstolistna Salix cordata Michx.
- wierzba iwa Salix caprea L.
- wierzba krucha Salix fragilis L. ≡ Salix × fragilis L. (mieszaniec wierzby białej S. alba i S. euxina)[10][11][12]
- wierzba lapońska Salix lapponum L.
- wierzba ostrolistna Salix acutifolia Willd. – antropofit zadomowiony
- wierzba oszczepowata Salix hastata L.
- wierzba pięciopręcikowa Salix pentandra L.
- wierzba płożąca Salix repens L.
- wierzba purpurowa, wiklina Salix purpurea L.
- wierzba siwa Salix eleagnos Scop.
- wierzba szara, łoza Salix cinerea L.
- wierzba szwajcarska Salix helvetica Vill.
- wierzba śląska Salix silesiaca Willd.
- wierzba śniada Salix starkeana Willd.
- wierzba trójpręcikowa Salix triandra L.
- wierzba uszata Salix aurita L.
- wierzba wawrzynkowa Salix daphnoides Vill.
- wierzba wiciowa Salix viminalis L.
- wierzba wykrojona Salix retusa L.
- wierzba wyniosła Salix ×rubens Schrank (mieszaniec wierzby białej S. alba i kruchej S. × fragilis)[9]) ≡ Salix × fragilis L.
- wierzba zielna Salix herbacea L.
- wierzba żyłkowana Salix reticulata L.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Drzewa, krzewy i krzewinki o zazwyczaj sezonowym ulistnieniu (nieliczne gatunki zimozielone[13]). Pędy o rozgałęzieniach sympodialnych[14] (brak pąka szczytowego[13]), wzniesione do góry, ale u części krzewów i krzewinek także podnoszące się i płożące[13]. Największe drzewa przekraczają 30 m wysokości, a pędy najniższych roślin nie wznoszą się wyżej niż na kilka cm (np. wierzby zielnej S. herbacea)[6], należą tu także rośliny poduszkowe[13].
- Liście
- Skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe[6]. Przylistki zwykle niewielkie, wolne, trwałe lub szybko odpadające, lepiej rozwinięte na silniej rosnących pędach[13]. Liście zwykle krótkoogonkowe (ogonki często z gruczołkami[14]), pojedyncze, o blaszce różnego kształtu, często wąskiej i długiej[13], całobrzegie lub rozmaicie ząbkowane, karbowane lub piłkowane, w tym gruczołowato[14].
- Kwiaty
- Zazwyczaj dwupienne, bez okwiatu, osadzone w kątach przysadek i zebrane w kotki (bazie). Kwiatostany zwykle sterczące, rzadziej rozpościerające się, bardzo rzadko zwisające[13]. Kwiaty męskie składają się z dwóch lub większej liczby pręcików o nitkach wolnych lub częściowo zrastających się. Kwiaty żeńskie z dwukomorową zalążnią i pojedynczą szyjką słupka zredukowaną lub wydłużoną, czasem rozwidloną na szczycie, z pojedynczym lub dwoma znamionami, całobrzegimi lub klapowanymi[13].
- Owoce
- Dwukomorowe torebki otwierające się dwiema klapami. Zawierają nasiona zwykle zielone lub szarozielone, pokryte okazałymi zwykle włoskami[13].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj siostrzany dla topoli (Populus) w obrębie plemienia Saliceae w rodzinie wierzbowate (Salicaceae), wchodzącej w skład obszernego rzędu malpigiowców (Malpighiales)[2].
- Wykaz gatunków
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Rośliny ozdobne – za szczególnie dekoracyjne uznawane są te o okazałych, puszystych kwiatostanach (wykorzystywane jako palmy wielkanocne podczas Niedzieli Palmowej), efektownie przebarwiających się pędach w okresie bezlistnym i pędach zwisających – wierzby o płaczącym pokroju[6], takie jak: wierzba zwisająca (Salix ×pendulina Wender)[15], mieszaniec wierzby babilońskiej (S. babylonica) 'Babylon' i kruchej (S. × fragilis[10][11][12])[16], wierzba żałobna (Salix ×sepulcralis Simonk.), mieszaniec wierzby babilońskiej (S. babylonica) i kruchej (S. fragilis)[9], w tym w odmianach 'Chrysocoma' i 'Salamonii'[17].
- Rośliny miododajne – kwiaty męskie i żeńskie wierzb zawierają po dwa miodniki i cenione są przez pszczelarzy ze względu na dużą wydajność miodową i dostarczanie pożytku w okresie wczesnowiosennym. W warunkach Europy Środkowej szczególnie ceniona jest wierzba iwa S. caprea i jej mieszańce uważana za najlepsze na tym obszarze drzewo miododajne. Wydajność miodowa z 1 ha wierzb wynosi około 35 kg[18].
- Roślina lecznicza – kora wierzby zawiera salicynę, z której uzyskano kwas acetylosalicylowy[6].
- Szybko rosnące gatunki wierzby znajdują zastosowanie jako naturalny materiał opałowy.
- Od dawna długie młode gałązki wierzby znajdują zastosowanie w wikliniarstwie. Szczególnie cenione są pędy wierzby wiciowej S. viminalis[6].
- Wierzba ma wszechstronne zastosowanie w gospodarce, gdyż drzewa te dają dziesięciokrotnie szybszy przyrost masy drzewnej z ha niż sosna i świerk, a ich drewno ma podobne właściwości jak drewno topól.
- Wierzby sadzi się jako rośliny pionierskie przy zagospodarowaniu nieużytków i w celu zapobieżenia erozji gleb. Wykorzystywana jest także w zadrzewieniach krajobrazu otwartego, w parkach i osiedlach mieszkaniowych[19].
Udział w kulturze
[edytuj | edytuj kod]- Wierzba (rodzaj) wymieniona jest w kilku księgach Biblii: Kpł 23,40, Iz 15,7. Hi 40,22, Am 6,14. W Ziemi Świętej występują dwa gatunki wierzb: wierzba ostrolistna i wierzba biała, opisy dotyczą więc jednej z nich lub obydwu. Ponadto w Biblii często wierzba mylona jest lub nieodróżniana od topoli eufrackiej[20].
- W Talmudzie wierzba jest jednym z czterech gatunków roślin, z których gałązek Żydzi tworzą bukiet lulaw noszony podczas święta Sukkot[20].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-12-10] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum (ING). [dostęp 2009-12-10]. (ang.).
- ↑ a b c d David J. Mabberley , Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 818-819, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b c d Salix L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-06-20].
- ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 138. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 160. ISBN 978-83-7073-643-9.
- ↑ Salix L., [w:] Trees and Shrubs online [online], International Dendrology Society [dostęp 2023-01-13] .
- ↑ a b c d e Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 159, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b Irina V. Belyaeva. Nomenclature of Salix fragilis L. and a new species, S. euxina (Salicaceae). „Taxon”. 58 (4), s. 1344–1348, 2009. DOI: 10.1002/tax.584021. (ang.).
- ↑ a b Yulia A. Kuzovkina, Irina V. Belyaeva. Name change alert: Salix × fragilis L. }url=. „Fact Sheet”. 2, July 2018. University of Connecticut (UCONN), College of Agriculture, Health and Natural Resources, CT, USA; Royal Botanic Gardens, Kew, Richmond, UK. (ang.).
- ↑ a b S. × fragilis. W: Clive A. Stace: New Flora of the British Isles. Wyd. 4th. Middlewood Green, Suffolk: C & M Floristics, 2019, s. 348. ISBN 978-1-5272-2630-2. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Salix Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-06-20].
- ↑ a b c George W. Argus: Salix L.. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-06-20].
- ↑ Rutkowski Lucjan. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8
- ↑ Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski: Dendrologia. Wyd. IV, 3 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 108-110. ISBN 978-83-01-15-369-4.
- ↑ Owen Johnson, David More: Drzewa. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2009, 2011, s. 166, 168, 170, seria: Przewodnik Collinsa. ISBN 978-83-7073-643-9.
- ↑ Mieczysław Lipiński , Pożytki pszczele : zapylanie i miododajność roślin, wyd. 4 popr. i uzup. przez Z. Kołtowskiego i M. Pogorzelca, Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2010, s. 111-112, ISBN 978-83-09-99024-6, OCLC 750949607 .
- ↑ Marek Żukow-Karczewski, Wierzba - drzewo najmniej cenione, "AURA", nr 3/1994 r.
- ↑ a b Zofia Włodarczyk , Rośliny biblijne. Leksykon., „Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN”, Kraków 2011, ISBN 978-83-89648-98-3 .
- EoL: 32667
- Flora of China: 129059
- Flora of North America: 129059
- GBIF: 3039576
- identyfikator iNaturalist: 53453
- IPNI: 325916-2
- ITIS: 22476
- NCBI: 40685
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:325916-2
- Tela Botanica: 85337
- identyfikator Tropicos: 40028804
- USDA PLANTS: SALIX
- identyfikator taksonu Fossilworks: 54580
- CoL: 7BWB