Święci prawosławni

Święci Kościoła prawosławnego ogłaszani są przez Święty Sobór Biskupów lokalnego Kościoła (w Polsce – Święty Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) poprzez kanonizację, a następnie decyzją władz pozostałych Kościołów prawosławnych włączani są do grona świętych, czczonych w tychże Kościołach.

Zgodnie z postanowieniami VII Soboru Powszechnego w Nicei (rok 787) prawosławni oddają cześć (gr. προσκύνηση – pokłon, w odróżnieniu od gr. λατρεία – czci przynależnej jedynie Bogu) świętym, przede wszystkim ich relikwiom, jako przebóstwionym ciałom świętych, oraz przedstawiającym ich ikonom.

Do ustanowienia Świętego Synodu, który przejął na wyłączność prawo do kanonizacji; synody lokalne w latach 1547–1721 wyniosły na ołtarze jako świętych 180 postaci^[1].

Wspomnienia świętych przypisane są do każdego dnia roku liturgicznego (od kilku do kilkudziesięciu pozycji na dzień), funkcjonują w tekstach liturgicznych Jutrzni, Nieszporów oraz Boskiej Liturgii (poetyckie strofy tzw. stichery, tropariony czy kondakiony), w których opowiada się o rodzaju ich świętości i wydarzeniach z życia. Dniem szczególnego wspomnienia świętych jest sobota, co wiąże się z uwydatnieniem hymnografii świętych, przypadających na ten dzień. Prawosławni obchodzą również dzień Wszystkich Świętych, kiedy w sposób symboliczny wspominani są kanonizowani w historii Kościoła prawosławnego. Jest to święto ruchome, które wypada w pierwszą niedzielę po święcie Zstąpienia Ducha Świętego na apostołów (Pięćdziesiątnicy). Kult świętych prawosławnych jest rozpowszechniony na cały świat prawosławny (tych kanonizowanych w wieku XX ma charakter raczej lokalny).

Kategorie i tytuły świętych prawosławnych

Cerkiew prawosławna wyróżnia następujące kategorie świętych (oraz tytuły odnoszące się tylko do jednej kategorii)^[2]:

Prorocy/prorokinie – święci żyjący przed przyjściem Jezusa Chrystusa, którzy natchnieni Świętym Duchem przepowiadali (prorokowali) rzeczy przyszłe (przyszłość), głównie dotyczące Zbawiciela.
- Poprzednik Pański – tytuł przysługujący największemu z proroków – Janowi Chrzcicielowi, którego działalność bezpośrednio poprzedzała przyjście Jezusa Chrystusa.
Apostołowie – najbliżsi uczniowie Jezusa Chrystusa, których wysyłał za Swego życia w celu głoszenia Słowa Bożego, i którzy po Zstąpieniu na nich Ducha Świętego szerzyli wiarę chrześcijańską w różnych krajach.
- Pierwsi wśród zwierzchnich – tytuł przysługujący jedynie dwóm czołowym apostołom: Piotrowi i Pawłowi.
- Pierwszy powołany – tytuł przysługujący tylko apostołowi Andrzejowi, jako pierwszemu powołanemu przez Chrystusa uczniowi.
- Ewangeliści – tytuł przysługujący apostołom będący jednocześnie autorami jednej z czterech Ewangelii, tj. apostołom Mateuszowi, Markowi, Łukaszowi i Janowi.
Męczennicy i męczennice – święci, którzy za wiarę w Jezusa Chrystusa byli poddawani torturom i ponieśli męczeńską śmierć.
- Pierwsi męczennicy (gr. Πρωτομάρτυρας) – tytuł przysługujący świętym, którzy ponieśli śmierć za Chrystusa jako pierwsi; tytuł ten przysługuje wyłącznie arcydiakonowi Stefanowi (Szczepanowi) i równej apostołom Tekli.
- Wielcy męczennicy / Wielkie męczennice – tytuł odnoszący się do świętych, którzy za wiarę w Jezusa Chrystusa ponieśli śmierć, uprzednio będąc poddanymi wyjątkowo okrutnym torturom i cierpieniom (np. Anastazja z Dalmacji, Barbara z Nikomedii, Jerzy Zwycięzca, Katarzyna Aleksandryjska, królowa gruzińska Ketewan, uzdrowiciel Panteleon).
- Stratelatesi – tytuł przysługujący męczennikom wojskowym, niekiedy będący integralną częścią imienia świętego, np. męczennik Andrzej, wielki męczennik Teodor.
- Cierpiętnicy – tytuł przysługujący męczennikom, którzy cierpieli od swych współwyznawców.
Święci biskupi – święci posiadający najwyższe święcenia kapłańskie. Zależnie od zajmowanego stanowiska i pełnionej funkcji nazywani są patriarchami, metropolitami, arcybiskupami, biskupami.
- Powszechni nauczyciele – tytuł przysługujący tylko wielkim nauczycielom starożytnej Cerkwi: Bazylemu Wielkiemu, Grzegorzowi Teologowi i Janowi Złotoustemu.
Święci kapłani – bogobojni kapłani (prezbiterzy i diakoni) niebędący zakonnikami, którzy swym życiem i poświęceniem Bogu osiągnęli świętość.
Święci mnisi/święte mniszki – bogobojni ludzie, którzy trwając w dziewictwie, w odosobnieniu od doczesnego świata, prowadząc surowe życie zakonne, osiągnęli świętość.
Pustelnicy – święci przebywający w pustelniach, którzy zamknięci w swej celi lub pieczarze, pozostawiają jedynie otwór na podanie niezbędnego pożywienia, by w samotności przebywać na modlitwie z Bogiem (np. Antoni Wielki, Makary Wielki Egipski).
Stylici – święci, głównie mnisi, którzy poświęcając się Bogu, spędzali życie na wysokich skalnych słupach (np. Daniel Słupnik, Nikita Słupnik, Symeon).
Święci władcy – święci sprawujący świecką władzę nad innymi ludźmi. Zależnie od zajmowanego stanowiska nazywani są: książętami, wielkimi książętami, królami, carami, cesarzami (np. Konstantyn I Wielki).
Błogosławieni, Szaleńcy Boży (gr. salos – chwianie się) – saloici, jurodiwi, potocznie zwani szaleńcami Chrystusowymi (lub obłąkańcami Chrystusowymi), ludzie świadomie i celowo pozorujący wobec otaczającego świata swoją głupotę, brak rozumu, obłąkanie, objawiające się paradoksalnym postępowaniem i zachowaniem, narażającym te osoby na kpiny, szykany, obelgi i pobicie (np. Andrzej Konstantynopolitański, Bazyli Moskiewski, Ksenia z Petersburga).
Niewiasty niosące wonności (Μυροφόροι) – święte niewiasty usługujące Jezusowi Chrystusowi: Joanna, Maria Kleofasowa, Maria Magdalena, Marta z Betanii, Maria z Betanii, Salome i Zuzanna.
Bezsrebrnicy (бессребреники) – święci, którzy wsławili się swą bezinteresownością w służbie bliźnim, polegającą głównie na nieodpłatnym leczeniu chorób ducha i ciała (np. Kosma i Damian, Panteleon).
Sprawiedliwi – święci żyjący zgodnie z prawdą Bożą, którzy osiągnęli świętość w życiu codziennym, świeckim; należą do nich zarówno święci starotestamentowi (Anna, Joachim, Noe, Hiob Cierpiętnik), jak i nowotestamentowi.
- Praojcowie – pierwsi na ziemi Sprawiedliwi, biblijni prarodzice rodu ludzkiego (Adam, Noe, Abraham)
Święci – osoby uznane przez Cerkiew za święte, lecz nie dające się zakwalifikować do innych kategorii świętości.
Archaniołowie – nazwa wyższego chóru aniołów, spełniających wobec ludzi szczególne posłannictwo w historii zbawienia, polegające na głoszeniu Dobrej Nowiny i otwieraniu tajemnic wiary. Do grona archaniołów należy siedem aniołów, w tym Archanioł Michał, Gabriel i Rafał.

Niektórzy święci mogą być zaliczani do dwóch lub nawet trzech kategorii, np. prorok i król izraelski Dawid; mnich i męczennik Atanazy Brzeski, wielka księżna, mniszka i męczennica Elżbieta, mnich i wyznawca Izaakiusz Dalmatycki; mnich i błogosławiony Józef Zaonikijowski; biskup Kition i sprawiedliwy Łazarz, książę czernihowski; męczennik i wyznawca Michał, metropolita kijowski i męczennik Włodzimierz itd.

Poza tym w hagiografii prawosławnej występują uniwersalne tytuły, tj. nadawane świętym niezależnie od kategorii. Najczęściej występujące z nich to:

1. Równi apostołom/równe apostołom – tytuł nadawany świętym niebędącym bezpośrednimi, najbliższymi uczniami Jezusa Chrystusa, którzy na podobieństwo apostołów krzewili wśród pogan (i innowierców) wiarę Chrystusową i głosili Królestwo Boże na ziemi, osiągając w swej pracy wielkie rezultaty. Tytuł ten przysługuje świętym różnych kategorii, np.: władcom (np. cesarz Konstantyn, cesarzowa Helena, król bułgarski Borys, wielki książę Włodzimierz, wielka księżna Olga, książę wielkomorawski Rościsław), hierarchom (np. arcybiskup Moraw i Panonii Metody, arcybiskup japoński Mikołaj), mnichom (np. Cyryl, Nahum z Ochrydy), męczennikom (np. Tekla), świętym bez kategorii (np. Maria Magdalena, Nina).

2. Wielcy – tytuł nadawany bardzo zasłużonym świętym, stający się integralną częścią ich imienia (np. arcybiskup aleksandryjski Atanazy, arcybiskup Cezarei Kapadockiej Bazyli, cesarz Konstantyn, mnich Makary Egipski, mnich Onufry, mnich Pachomiusz).

3. Teolodzy – tytuł nadawany największym teologom, stający się integralną częścią ich imienia (posiadają go wyłącznie: apostoł i ewangelista Jan, Symeon Nowy, arcybiskup konstantynopolitański Grzegorz).

4. Wyznawcy – tytuł nadawany świętym, którzy za wiarę w Jezusa Chrystusa byli poddawani torturom, lecz zmarli w pokoju w wyniku doznanych cierpień, niekiedy stający się integralną częścią ich imienia (np. biskup paryjski Bazyli, metropolita Mytileny, mnich Maksym, arcybiskup suroski Stefan).

5. Miłościwi – tytuł nadawany świętym, którzy położyli największe zasługi na polu dobroczynności, często stający się integralna częścią ich imienia (np. biskup florencki Bonifacy, sprawiedliwy Filaret, patriarcha aleksandryjski Jan, biskup Noli Paulin).

6. Napiętnowani – tytuł nadawany Wyznawcom, którym podczas zadawanych tortur wypalano i rysowano na twarzy oraz ciele piętna (np. mnich Teofan Wyznawca Sigriański, mnich konstantynopolitański Teodor).

7. Uzdrowiciele – tytuł nadawany świętym, którzy położyli wielkie zasługi w (nieodpłatnym) leczeniu ludzi (np. Panteleon).

8. Cudotwórcy – tytuł świętych, którzy otrzymali od Boga dar czynienia cudów, polegający głównie na uzdrawianiu chorych, wyganianiu złych mocy itp.

9. Prawowierni – tytuł nadawany świętym, wyróżniającym się prawością niesienia swej posługi (np. cesarz Justynian).

10. Nauczyciele Słowian – tytuł przysługujący wyłączenie świętym Cyrylowi i Metodemu, jako prowadzącym apostolską pracę wśród Słowian.

11. Oświeciciele – tytuł nadawany świętym, którzy jako pierwsi głosili Słowo Boże w danym kraju lub narodzie (Grzegorz w Armenii, Nina w Gruzji, Innocenty na Syberii i w Ameryce, Mikołaj Kasatkin w Japonii).

Inne bardziej znane tytuły nadawane świętym związane są głównie z ich zawodem lub zajęciem, np.: Pisarz Ikon (Andrzej Rublow), Pieśniarz (Roman), Ogrodnik (Fokas, Konon), Logoteta (Szymon Metafrasta), Hymnograf (Józef), Kronikarz (Nestor) itp., lub wiekiem: Dzieciątko (Artemiusz Wierkolski, Gabriel Zabłudowski).