Palèrme

Palèrme; Palermo (it) ; Palermu (scn)
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
	.
Bandièra	Armas
	Geografia fisica
Coordenadas	38° 07′ 00″ N, 13° 22′ 00″ E
Superfícia	158 km²
	Geografia politica
	;
País	Itàlia;
Region	Sicília;
Província	Ciutat Metropolitana de Palèrme
	Geografia umana
Populacion; (31 de octobre de 2019)	658 403 ab.
Densitat	4 100 ab./km²
	Autras informacions
Gentilici	Palermitan, -a
Còde postal	90100
Motto	Senatus Populusque Panormitanus
Sant patron	Santa Rosalia
	https://www.comune.palermo.it

Palèrme^[1] (en italian Palermo /paˈlɛrmo/, en sicilian Palermu) es la principala ciutat e lo sèti administratiu de la region autonòma de Sicília, Itàlia e tanben la capitala de la Província de Palèrme.

Pels estatjants de Palèrme se ditz en occitan palermitan, -a^[1] (en italian: palermitani o panormiti).

Istòria

Palèrme foguèt fondat al sègle VIII abans lo Crist per de mercants fenicians a l'entorn d'un golf natural sus la còsta nòrd-oèst de Sicília. Lo nom fenician per la vila foguèt benlèu Zîz, mas los grècs la nomenèron Πάνορμος, « Panormos » (nom latinizat puèi en Panormus). Palèrme demorèt una vila feniciana fins a la Primièra Guèrra Punica (264-241 BC), quand Sicília tombèt jos dominacion romana. Lo periòde roman foguèt un dels pus suaus, que Palèrme foguèt jos l'administracion provinciala de Siracusa. Après la fin de l'Empèri Roman, Sicília e Palèrme se trobèron jol poder de l'Empèri Bizantin.

Al sègle IX, Sicília èra devesida en doas prefecturas pels Bizantins. Los dos prefèctes se faguèron la guèrra e lo ganhant, Euphimius, somiava de se tornar unificar a l'Empèri Roman. Ça que là, coma el aviá pas d'armada, demandèt l'ajuda dels arabis d'Africa del nòrd: los Aghlabidas. Una setmana après l'arribada dels arabis a Palèrme en 827, Euphimius moriguèt misteriosament. Cap a 878, Sicília tota, levat qualques enclavas bizantinas pròchas coma Taormina, èra contrarotlada pels sarrasins. En 905 foguèron tanben presas. Los Arabis botèron la capitala de Sicília a Palèrme.

En 1060 los Normands faguèron una crosada contra los Musulmans de l'emirat de Sicília, prenguèron Palèrme en genièr de 1072 e l'illa tota en 1091. La mescla de las culturas normanda e aràbia farguèt un estil ibrid e unic d'arquitectura que se pòt veire a la capèla Palatina, la glèisa de San Giovanni degli Eremiti e la Zisa. Sicília en 1194 tombèt jol contraròtle del Sant Empèri Roman Germanic. Palèrme èra la ciutat preferida de l'emperaire Frederic II. Après un interval jol poder Angevin (1266-1282), Sicília foguèt dirigida per la corona d'Aragon, e pus tard, en (1479), pel reialme d'Espanha.

L'unificacion de Sicília amb lo reialme de Nàpols dirigit pels Borbons en (1734), coma reialme de las Doas Sicílias, foguèt destrúcia per l'elèit de Palèrme, la ciutat foguèt redusida a una simpla vila de província, e la cort reiala demorèt a Nàpols. Palèrme se revoltèt en 1848 e resistiguèt contra la corona de Nàpols fins a 1849 e mai.

Lo Risorgimento italian e l'annexion de Sicília en (1860) al reialme d'Itàlia balhèt a Palèrme una segonda escasença. Èra venguda tornarmai lo centre administratiu de Sicília, amb un desvolopament economic e industrial segur. Dins la segonda partida del sègle XIX, Palèrme s'espandiguèt al delà del centre istoric, especialament cap a la Via della Libertà. De construccions publicas monumentalas se quilhèron e una carrièra novèla se talhèt dins lo centre de la vila vièlha, dita Via Roma. La vila èra un dels centres principals de l'estil art novèl en Itàlia.

Palèrme subrevisquèt gaireben completament indemne del periòde faissista, mas pendent l'invasion dels aligats en Sicília en julhet de 1943 patiguèt de degalhs importants.

L'importància de Palèrme aumentèt tornarmai quand Sicília venguèt en (1947) una region autonòma amb de poders espandits. Mas tot melhorament es compromés pel poder creissent de la Màfia, que sempre uèi es una particularitat dramatica de la ciutat, coma dins lo sud d'Itàlia tota.

Palèrme es una vila amb de problèmas importants, mas es tanben una ciutat de gaireben tres millennis d'istòria, amb palais e glèisas bèlas, mercats colorats, un manjar meravilhós e una identitat culturala fòrta.

L'interior barròc de la glèisa de Jèsus.

Monuments e luòcs d'interès

Es de notar l'eiretatge arquitectural de Palèrme, en particular per sas construccions normandas.

Glèisas

La Catedrala de Palèrme (una anciana mosqueta tresmudada en glèisa en 1185).
San Giovanni dei Lebbrosi (1071)
San Giovanni degli Eremiti (1132)
Martorana (Santa Maria dell'Ammiragliato, 1143)
San Cataldo (sègle XII)
Santa Maria della Gangia
Santa Maria della Catena
San Giuseppe dei Teatini
Oratorio di San Lorenzo
Oratorio del Rosario
Santa Teresa alla Kalsa que lo nom li ven de l'arabi Al-Khalisa, tèrme que significa « eligit ». La glèisa, construida en 1686-1706 sus l'anciana residéncia de l'emir, es un exemple excepcional de l'estil barròc sicilian.

La Glèisa de Jèsus (Chiesa del Gesù) foguèt bastida pels jesuistas dins lo centre de la vila en 1564, sus un ancian convent. L'edifici foguèt alargat en 1591, e es tanben d'estil barròc sicilian.
La glèisa de Sant Francés d'Assisi, bastida subre çò que foguèt autres còps lo mercat de la vila. Foguèt construida entre 1255 e 1277 sul sit de doas glèisas vièlhas.
La glèisa de Magione (oficialament glèisa de la Santa Trinitat), es un exemple d'arquitectura normanda. Foguèt fondada en 1191 per Matteo d'Ajello, que la donèt a de monges cistercencs.

Palais e musèus

Palazzo dei Normanni, un dels pus bèls palais italians e un exemple notable d'arquitectura normanda, benlèu bastit sus una fortalesa aràbia. Albèrga la famosa Capèla Palatina.
Zisa (1160)
Cuba
Palazzo Chiaramonte
Palazzo Abatellis, amb la galariá regionala. Foguèt bastit a la fin del sègle XV pel prefècte de la vila, Francesco Abatellis. Es una construccion eleganta, d'estil gotic catalan, amb d'influéncias Renaissença .
Lo Musèu Arqueologic Regional es un dels musèus màgers d'Itàlia: inclutz de rèstas nombrosas de las civilizacions etrusca, cartaginesa, romana e grèga.

Teatres

Lo Teatre Massimo ("Teatre pus grand") foguèt dubèrt en 1897. Tancat per renovacion de 1974 a 1997, es uèi tornarmai dubèrt. Enrico Caruso i cantèt La Gioconda e Rigoletto.
Lo Teatre Politeama foguèt bastit entre 1867 e 1874. A l'ora d'ara, albèrga la Galariá de las Arts Modèrnas de la vila.

Plaças

Los Quattro Canti son una plaça pichona a la crosada de las ancianas rotas principalas (uèi: Corso Vittorio Emanuele e Via Maqueda) e dessepara la vila en quartièrs. Los palais al caire an de façadas barròcas diagonalas, çò que dona a la plaça una forma octogonala.
La Piazza Pretoria èra planificada al sègle XVI pròcha dels Quattro Canti per albergar una font de Francesco Camilliani, la Fontana Pretoria.