Alfabet fonetic internacionau

Alfabet fonetic internacionau
Tablèu complet de l'alfabet fonetic internacionau (en anglés).
Tipe	alfabet fonetic
Creador	Alexander John Ellis (ca) , Henry Sweet (ca) e Daniel Jones
Creacion	agost 1888
Basat de	alfabet romic, alfabet latin e alfabet grèc
Descobridor	Otto Jespersen ()
Istòria	istòria de l'alfabet fonetic internacional
Site web	https://www.internationalphoneticassociation.org/content/ipa-chart

L'alfabet fonetic internacionau (var. -al, abreujat AFI [ˈafi]; en anglés: International Phonetic Alphabet, IPA) es un sistèma estandardizat de notacion fonetica (sons) e fonologica (fonèmas) per representar scientificament lo lengatge parlat. Dins lo Mond, l'AFI es lo sistèma majoritari de notacion fonetica e fonologica. Se basa sus l'alfabet latin e es gerit per l'Associacion Fonetica Internacionala. Aquelei qu'utilizan l'AFI son de lingüistas (inclús de lexicografs), de terapeutas que suènhan lei patologias dau lengatge, de professors de lengas, de cantadors e de traductors.

Principis

Lei principis tecnics de l'AFI son aquestei:

• Lei signes son valables e identics per notar totei lei lengas dau Mond. Una utilizacion rigorosa de l'AFI garentís una transcripcion immediatament comprensibla per totei lei legeires dau Mond e ajuda la circulacion de l'informacion scientifica. Malaürosament certaneis autors fan pas encara un usatge rigorós de l'AFI.
• Cada sòn correspònd a una letra, cada letra correspònd a un sòn. Se pòt ajustar un signe diacritic per precisar un sòn. Se pòt ajustar un signe suprasegmentau (per notar la prosodia, l'accent tonic, l'intonacion generala, lo ton, etc). Dins l'estat actuau de l'AFI dempuei 2005, i a 107 letras distintas e 56 signes diacritics o suprasegmentaus. De còps que i a, l'Associacion Fonetica Internacionala apond, lèva o adòba de simbòls.
• I a ges de distincion entre minusculas e majusculas.
• Lei sòns (notacion fonetica) s'escrivon entre parentèsis cairadas: fonetica = [funeˈtikɔ]. S'admet de gras diferents d'exactitud:
  • La transcripcion larga, pus usuala, pòt economizar lei signes e se limitar ais informacions essencialas: fonetica = [funeˈtikɔ].
  • La transcripcion sarrada pòt èstre pus precisa e notar de fenomèns segondaris: fonetica = [fu̹.ne̝.ˈtʲiˑ.kɔ̽].
• Lei fonèmas (notacion fonologica) s'escrivon entre barras oblicas: fonologia = /funuluˈd​͡ʒiɔ/.

Letras

L'AFI dividís sei simbòls de letras en tres categorias: vocalas, consonantas pulmonicas e consonantas non pulmonicas.

Vocalas

Lei rais X mòstran lei vocalas [i, u, a, ɑ]

Posicion de la lenga per prononciar lei vocalas cardinalas anterioras, amb una indica dau ponch pus aut

L'AFI definís una vocala coma un sòn que se tròba au centre d'una sillaba. Çai sota lo tablèu representa lei vocalas de l'AFI, en foncion de la posicion de la lenga e dei labras.

• L'ais verticau dau tablèu representa l'autor dei vocalas. Lei vocalas dobèrtas, prononciadas en abaissant la lenga, son avau. Lei vocalas barradas, prononciadas en auçant la lenga, son amont.
• Parierament, l'ais orizontau dau tablèu representa l'anterioritat dei vocalas. Lei vocalas anterioras, que se pronóncian en botant la lenga enavans dins la boca, son a man senèstra. Lei vocalas posterioras, que se pronóncian en botant la lenga enrèire dins la boca, son a man drecha.
• Quand i un pareu de vocalas separadas per un ponch (•), aquela de drecha representa una vocala arredondida (se pronóncia en arredondissent lei labras) mentre qu'aquela de senèstra es sa correspondenta non arredondida.

Vocalas

	Anteriora	Quasi- anteriora	Centrala	Quasi- posteriora	Posteriora
Barrada	i • y ɨ • ʉ ɯ • u ɪ • ʏ ɪ̈ • ʊ̈ • ʊ e • ø ɘ • ɵ ɤ • o e̞ • ø̞ ə ɤ̞ • o̞ ɛ • œ ɜ • ɞ ʌ • ɔ æ •  ɐ a • ɶ ä •  ɑ • ɒ
Quasibarrada
Semibarrada
Mejana
Semidobèrta
Quasidobèrta
Dobèrta

Nòtas

• [a] representa oficialament una vocala anteriora, mai se fai gaire de distincion entre una vocala dobèrta anteriora e una vocala dobèrta posteriora, donc [a] es sovent presentat coma una vocala dobèrta centrala.
• [ʊ] e [ɪ] s'escrivián respectivament <ɷ> e <ɩ> dins de versions ancianas de l'AFI.

Consonantas (pulmonicas)

Una consonanta pulmonica obstrutz la glòti (l'espaci entre lei còrdas vocalas) o la cavitat orala (la boca) e laissa sortir l'aire dei paumons. La granda majoritat dei consonantas son pulmonicas. Totei lei consonantas occitanas o son.

Aqueste tablèu es arrengat:

• en renguieras que designan lo mòde d'articulacion, valent a dire de quin biais se produtz lei consonantas,
• en colomnas que designan lo ponch d'articulacion, valent a dire ont se produtz lei consonantas dins lo conduch vocau. Lo ponch d'articulacion que se tròba enavans dins la boca es a man senèstra. Lo ponch d'articulacion que se tròba enrèire dins la boca es a man drecha.

Quand lei consonantas son en pareu dins una casa, aquela de senèstra es una consonanta sorda o non vosada (se pronóncia sensa far vibrar lei còrdas vocalas), aquela de drecha es una consonanta sonòra o vosada (se pronóncia en fasent vibrar lei còrdas vocalas).

AFI consonantas pulmonicas

Ponch d'articulation →

Labialas

Coronalas

Dorsalas

Radicalas

Glotalas

↓ Mòde d'articulacion

Bilabialas

Labiodentalas

Dentalas

Alveolaras

Pòstalveolaras

Retroflèxas

Alveolopalatalas

Palatalas

Velaras

Uvularas

Faringüalas

Epiglotalas

Glotalas

Nasalas

m̥

m

ɱ

n̪

n̥

n

n̠

ɳ

ɲ̊

ɲ

ŋ̊

ŋ

ɴ

Oclusivas

p

b

p̪

b̪

t̪

d̪

t

d

ʈ

ɖ

c

ɟ

k

ɡ

q

ɢ

ʡ

ʔ

Fricativas

ɸ

β

f

v

θ

ð

s

z

ʃ

ʒ

ʂ

ʐ

ɕ

ʑ

ç

ʝ

x

ɣ

χ

ʁ

ħ

ʕ

ʜ

ʢ

h

ɦ

Aproximantas

ʋ

ɹ

ɻ

j

ɰ

Batudas

ⱱ̟†

ⱱ†

ɾ

ɽ

ɢ̆

ʡ̯

Vibrantas

ʙ

r̥

r

ɽ͡r

ʀ

ᴙ*

Lateralas fricativas

ɬ

ɮ

ɭ˔̊*

ʎ̥˔*

ʟ̝̊*

ʟ̝*

Lateralas aproximantas

l

ɭ

ʎ

ʟ

Lateralas batudas

ɺ

ɺ̢*

ʎ̯*

ʟ̆*

Consonantas non-pulmonicas

Clics	ʘ	ǀ	ǃ		ǂ		ǁ
	ʘ̃	ʘ̃ˀ	ʘ͡q		ʘ͡qʼ		‼
Implosivas	ɓ	ɗ	ʄ	ᶑ	ɠ		ʛ
Ejectivas	pʼ	tʼ	cʼ	ʈʼ	kʼ		qʼ
	fʼ	θʼ	sʼ	ɬʼ	xʼ		χʼ
	tsʼ	tɬʼ	cʎ̝̥ʼ	tʃʼ	ʈʂʼ	kxʼ	kʼʟ̝̊ʼ

Africadas

p̪͡f	b̪͡v	t͡s	d͡z	t͡ʃ	d͡ʒ	t͡ɕ	d͡ʑ	ʈ͡ʂ	ɖ͡ʐ
		t͡ɬ	d͡ɮ	c͡ç	ɟ͡ʝ	c͡ʎ̥˔		k͡ʟ̝̊

Consonantas coarticuladas

Aproximantas	ʍ	w	ɥ	ɧ
Oclusivas	k͡p	ɡ͡b	ŋ͡m

Nòtas

• Per leis r apicalas (dichas "rotladas"), quand i cau destriar la version brèva e la version lònga, i a dos usatges contradictòris dins la notacion:
  • Lei publicacions occitanas e italianas an costuma de notar ansin: [r] batuda ("r rotlada brèva") e [rr] vibranta ("r rotlada lònga").
  • Lei publicacions catalanas an costuma de notar ansin: [ɾ] batuda ("r rotlada brèva") e [r] vibranta ("r rotlada lònga").
• Leis asteriscs (*) marcan de sòns qu'an pas (encara) de simbòl oficiau AFI.
• Lei crotz (†) marcan lei simbòls AFI qu'an pas encara de supòrt oficiau en cò d'Unicòde. Es lo cas de la batuda labiodentala: . A sa plaça utilizam aicí lo simbòl v^ (v amb accent circonflèxe a drecha).
• Lei casas ombradas son de consonantas qu'es impossible de lei prononciar.
• Es subretot la forma de la lenga puslèu que sa posicion que destria lei pareus de fricativas [ʃ ʒ], [ɕ ʑ] (çai sota) e [ʂ ʐ].

Coarticulacion

Una consonanta coarticulada implica dos ponchs d'articulacion simultanèus.

Coarticulacion
ʍ	Aproximanta labiovelara sorda
w	Aproximanta labiovelara sonòra
ɥ	Aproximanta labiopalatala sonòra
ɕ	Fricativa alveòlopalatala sorda
ʑ	Fricativa alveòlopalatala sonòra
ɧ	Fricativa pòstalveòlovelara sorda

Nòta

• [ɧ] se descriu coma "simultaneament [ʃ] e [x]".

Africadas e articulacion dobla

Una consonanta africada e una consonanta doblament articulada son de grops de doas oclusivas representadas per un trach de liadura subre (o sota) lei simbòls (o ben per dos simbòls soudats, pasmens l'AFI a abandonat oficialament lei simbòls soudats).

Es admés, dins la practica, de levar lo trach de liadura, quand i a ges de confusion possibla.

Africadas e articulacion dobla
Liadura amb trach (sola notacion oficiala)	Liadura per soudatge (notacion abandonada)	Descripcion
t͡s	ʦ	africada alveolara sorda
d͡z	ʣ	africada alveolara sonòra
t͡ʃ	ʧ	africada pòstalveolara sorda
d͡ʒ	ʤ	africada pòstalveolara sonòra
t͡ɕ	ʨ	africada alveòlopalatala sorda
d͡ʑ	ʥ	africada alveòlopalatala sonòra
t͡ɬ	–	africada alveolara laterala sorda
d͡ɮ	–	africada alveolara laterala sonòra
k͡p	–	oclusiva labiovelara sorda
g͡b	–	oclusiva labiovelara sonòra
ŋ͡m	–	nasala labiovelara

Nòtas

• La liadura per un trach deu aparéisser subre lei dos caractèrs a l'encòp. Un bug fa que sovent lo trach apareis solament sus lo segond caractèr (especialament amb lei navegadors qu'utilizan la poliça Arial Unicode MS).
• Es una error frequenta de confondre lei simbòls deis oclusivas palatalas [c ɟ] amb aquelei deis africadas [t​͡ʃ d͡ʒ].

Consonantas (non pulmonicas)

Lei consonantas non pulmonicas son de sòns que se fan sens lei paumons. Incluson lei clics (tipics dei lengas khoisan d'Africa Australa) e lei consonantas implosivas (tipicas de certanei lengas coma lo swahili) e lei consonantas ejectivas.

Consonantas non pulmonicas
Clics		Implosivas		Ejectivas
ʘ	Bilabiau	ɓ	Bilabiala	ʼ	Per exemple:
ǀ	Laminau alveolar ("dentau")	ɗ	Alveolara	pʼ	Bilabiala
ǃ	Apicau (pòst)alveolar ("retroflèxe")	ʄ	Palatala	tʼ	Alveolara
ǂ	Laminau pòstalveolar ("palatau")	ɠ	Velara	kʼ	Velara
ǁ	Laterau coronau ("laterau")	ʛ	Uvulara	sʼ	Alveolara fricativa

Nòta

• L'AFI utiliza pus lei simbòls per lei sordas implosivas [ƥ, ƭ, ƈ, ƙ, ʠ]. En luòc d'aquò l'AFI utiliza l'equivalent sonòr amb un signe diacritic de sorda: [ɓ̥, ʛ̥], etc.

Signes diacritics

Lei signes diacritics (o lei diacritics) son de marcas pichonas a l'entorn dei letras de l'AFI per indicar quauque alteracion o una descripcion pus especifica de la prononciacion de la letra . Lei diacritics que se plaçan normalament dessota una letra se pòdon plaçar dessús quand lo dessenh de la letra s'espandís ja sota la linha, per exemple: ŋ̊.

L'i sens ponch, [ı], s'utiliza quand lo ponch risca d'interferir amb lo diacritic.

D'autrei simbòls de l'AFI pòdon aparéisser coma diacritics per representar un detalh fonetic: [tˢ] (realizacion fricativa), [bʱ] (murmur), [ˀa] (ataca glotala d'una sillaba), [ᵊ] (schwa epentetic).

Diacritics
sillabicitat
ɹ̩ n̩	consonanta sillabica	e̯ ʊ̯	vocala non sillabica
realizacion dei consonantas
tʰ dʰ	aspirat	d̚	realizacion inaudibla
dⁿ	realizacion nasala	dˡ	realizacion laterala
fonacion
n̥ d̥	assordiment	s̬ t̬	sonorizacion
b̤ a̤	votz murmurada	b̰ a̰	laringalizacion
articulacion
t̪ d̪	consonanta dentala	t̼ d̼	consonanta linguolabiala
t̺ d̺	consonanta apicala	t̻ d̻	consonanta laminala
u̟ t̟	avançat / pus anterior	i̠ t̠	retractat / pus posterior
ë ä	centralizat	e̽ ɯ̽	semicentralizat
e̝ ɹ̝ ˔	auçat/dobèrt (ɹ̝ = fricativa alveolara sonòra)
e̞ β̞ ˕	abaissat/barrat (β̞ = aproximanta bilabiala)
coarticulacion
ɔ̹ x̹	pus arredonit	ɔ̜ x̜ʷ	mens arredonit
tʷ dʷ	labializat	tʲ dʲ	palatalizat
tˠ dˠ	velarizat	tˁ dˁ	faringalizat/enfatic
ɫ z̴	velarizat o faringalizat
e̘ o̘	raiç de la lenga avançada	e̙ o̙	raiç de la lenga retractada
ẽ z̃	nasalizat	ɚ ɝ	rotacizat

L'estat de la glòti se pòt transcriure finament amb lei diacritics. Vaicí una seria d'oclusivas alveolaras que s'escalonan d'una fonacion amb glòti dobèrta a una fonacion amb glòti barrada:

[t]	consonanta sorda	[d̤]	votz murmurada
[d̥]	assordiment	[d]	consonanta sonòra
[d̬]	sonorizacion	[d̰]	laringalizacion
[ʔ͡t]	barradura glotala

Signes suprasegmentaus

Aquestei simbòls descrivon lei trachs dau lengatge que despassan lo nivèu dei consonantas solas o dei vocalas solas, coma la prosodia, lo ton, la longor e l'accent tonic. Agisson subre de sillabas, de mots o de sintagmas, çò es: d'elements coma l'intensitat, l'autor, la geminacion (alongament) dei sòns, lo ritme e l'intonacion dau discors.

Signes suprasegmentaus
longor, accent e ritme
ˈta	accent tonic primari	ˌta	accent tonic segondari
eː tː	lòng (vocala lònga o consonanta "dobla")	eˑ	semilòng
˘	subrebrèu	ta.fe	copadura de sillaba
x‿x	liason (abséncia de copadura)
intonacion
|	copadura menora	‖	copadura majora
↗	montada globala	↘	baissa globala
tons
e̋ o ˥	subreaut	ê	descendent
é, ˦	aut	ě	montant
ē, ˧	mejan
è, ˨	bas	↓e	ton avau
ȅ, ˩	subrebàs	↑e	ton amont

Nòta

• Dins la practica, lo signe de longor s'utiliza mai que mai per indicar una vocala lònga: [eː]. Una consonanta lònga se nòta pus sovent dobla, [tt], puslèu qu'amb un signe de longor, [tː], e mai se la segonda notacion es teoricament pus rigorosa e pus oficiala.

L'AFI en informatica

Poliças e claviers

Lei signes de l'AFI son de mai en mai disponibles dins leis aisinas de tractament de tèxt, aumens amb certanei poliças, e son ben integrats dins lo sistèma Unicòde. Existisson de poliças accessiblas e (sovent) gratuitas que tenon lei signes AFI. Tanben i a de claviers adaptats a l'AFI.

• La poliça Lucida Sans Unicode, que compren lei simbòls de l'AFI, es preïnstallada dins Microsoft Windows.
• Leis utilizaires de Mac OS X pòdon consultar: Poliças e claviers per l'AFI amb lo sistèma operatiu Mac OS X (en anglés).
• Lei poliças dau SIL venon d'un organisme scientificament contestable, mai son gratuitas e telecargablas: Gentium (quasi completa), Charis SIL (pron completa mai s'aficha mal amb Linux), Doulos SIL (pron completa), SIL93 (pron completa).
• I a de claviers en linha per l'Internet, coma aqueu d'aquí.
• Leis acorchas de clavier, per picar lei caractèrs AFI, son de bòn configurar dins Microsoft Word e dins leis ordenadors MacIntosh. Per còntra son de mau configurar amb Linux e OpenOffice perque demandan de faire de macros.

Adaptacion ai signes ASCII

Bòrd que l'AFI utiliza de simbòls que son inconeguts dins lei caractèrs de basa de la majoritat deis ordenadors (caractèrs ASCII), s'es desvolopat de sistèmas per representar lei signes fonetics amb lei caractèrs de basa ASCII. Lei pus coneguts son l'X-SAMPA, lo SAMPA e lo Kirschenbaum. Son practics, en particular, per lei messatges electronics.

Pasmens, dempuei l'integracion de l'AFI dins lo sistèma Unicòde, e dempuei la generalizacion d'Unicòde, lei simbòls fonetics ASCII son de mens en mens necessaris. Ara certanei tipes de messatges electronics pòdon integrar de caractèrs AFI gràcias a Unicòde.

L'AFI en LaTeX

Existís un modul (extension) dau logiciau LaTeX sonat TIPA (TeX International Phonetic Alphabet), que permet d'i utilizar lei signes de l'AFI.

Lo modul TIPA a per autor lo lingüista japonés Rei Fukui. Es constituit de macros, de familhas de poliças, de sei fichiers de definicion, e d'un fichier d'encodatge. Es inclús dins lei distribucions correntas de LaTeX coma texlive.

AFI estendut

L'AFI estendut (en anglés Extended IPA, extIPA) es un grop de simbòls suplementaris de l'AFI que sèrvon per transcriure exactament lei trebols de lengatge. Apareguèt a l'iniciativa d'un grop de lingüistas durant la Convencion de l'AFI de Kiel, en 1989. Sa publicacion oficiala definitiva se faguèt en 1994 dins lo Journal of the International Phonetic Association

En mai de la notacion dei trebols de lengatge, l'AFI estendut s'utiliza pereu per notar de sòns particulars dins la comunicacion correnta, coma lo "chut" per far silenci, lei dents que cruississon o lei labras que petan. Tanben l'AFI estendut pòt notar lei particularitats de la votz d'un individú, coma lo nasilhament.

En mai de l'AFI estendut, un autre grop de simbòls es prepausat dempuei 1995 per indicar la qualitat de la votz (voice quality symbols, VoQS), coma lo chuchotejatge.

Istòria

En 1886, una còla de professors de lengas de França e dau Reiaume Unit , menats per lo lingüista francés Paul Passy, formèt lo grop que prenguèt de 1897 enlà lo nom d'Associacion Fonetica Internacionala. L'alfabet d'origina se basava sus un projècte de reforma ortografica per l'anglés, l'alfabet Romic, mai per fin de lo rendre utilizable dins d'autrei lengas, permetèron que lei valors dei simbòls varièsson d'una lenga a l'autra. Per exemple, lo sòn [ʃ] (sh dins Arcaishon) se representava a l'origina per c en anglés, mai per x en francés.

Pasmens, en 1888, revisèron l'alfabet per lo rendre unifòrme e identic dins totei lei lengas. Aqueu principi foguèt tanben la basa dei revisions ulterioras.

Dempuei la creacion de l'AFI, l'organizacion dei vocalas e dei consonantas es restada largament la meteissa. Totun l'alfabet a recebut quauquei revisions gaire nombrosas. La Convencion de l'AFI de Kiel de 1989 faguèt pron de cambiaments a respècte de la version precedenta de 1932. Doas revisions menoras se faguèron encara en 1993 e en 2005. Tanben de cambiaments pichons an consistit a renommar lei simbòls e lei categorias (en foncion dei progrès scientifics en fonetica) e a modificar un pauqueton lo dessenh dei caractèrs.

L'AFI estendut se creèt en 1989-1990 e se publiquèt oficialament en 1994. Tanben, lei simbòls de qualitat de la votz (voice quality symbols, VoQS) son prepausats dempuei 1995.

Vejatz tanben

Liames intèrnes

• Carta lingüistica e AFI
• pronóncia de l'occitan

Liames extèrnes

• (en)Sit de l'Associacion Fonetica Internacionala
• (en)Tablèu oficiau dei signes AFI, segon l'Associacion Fonetica Internacionala
• (en)L'AFI subre lo sit d'Omniglot