Edukira joan

Mues

Koordenatuak: 42°36′22″N 2°13′35″W / 42.606111111111°N 2.2263888888889°W / 42.606111111111; -2.2263888888889
Wikipedia, Entziklopedia askea
Mues
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Mues herria errepidetik.

Bandera

Muesgo armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Lizarra
EskualdeaEkialdeko Lizarraldea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
Izen ofiziala Mués
AlkateaMaría Reyes Monreal Quintana
(UPN)
Posta kodea31219
INE kodea31175
Herritarramuestar
Geografia
Koordenatuak42°36′22″N 2°13′35″W / 42.606111111111°N 2.2263888888889°W / 42.606111111111; -2.2263888888889
Azalera14,39 km²
Garaiera518 metro
Distantzia67 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria79 (2023:  −3)
alt_left 32 (%40,5)(2019) (%54,4) 43 alt_right
Dentsitatea0,05 bizt/km²
Zahartzea[1]% 23,26
Ugalkortasuna[1]‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,51 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]% 5,50 (2018: %2,53)

Mues (Nafarroa Garaiko mendebaldeko udalerri bat da, Lizarrako merindadekoa. Iruñea hiriburutik 67 kilometro mendebaldera dago.

Toponimia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Toponimoaren etimologia ez da ezagutzen, ezta jatorrizko hizkuntza ere.[4] Hizkuntzari dagokionez, oso antzinatik izan zen gatazka-lurraldea, eta euskara Ega bailaran baino askoz lehenago galdu zen. Erdi Aroan toponimoak oso erromatartuak agertzen dira.[5] Jatorriari buruzko teoriak «mordisco» (nafarrera-aragoiera) eta «muela de molino» artean eztabaidatzen dira, udalerrian dagoen Kongostoko Portilla edo Kongosto izeneko inguruan aurkitutako errota erromatarrari erreferentzia eginez.[6][7]

Luze eta zabal Mués aipatua izan da, bai historikoki bai gaur egun, azentu-marka okerrarekin.[8] Hainbat modutan idatzi da denboran zehar: Mohez (1052,NEN NEN); Moys, Moyse (1055, 1060, NEN); Mues (1064, NEN) eta Muez (1060, 1280, 1591, NEN).[8]

Bertako biztanleak ezagutzen diren jentilizioa muestarra da.[9]

Geografia fisikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kokapena eta mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere mugakideak honako hauek dira: iparraldean Sorlada eta Mendaza ditu; ekialdean, Sorlada; mendebaldean, Mendaza ; eta hegoaldean, Desoio eta Los Arcos.[8]

Mues Nafarroako Foru Komunitatearen mendebaldean dago, Berrotza haranean, Kodes mendilerroaren hegoaldean. Udalerriko azalera 14,47 km²-koa da.[8]

Bere mugartean Cabrega baserria dago. Eremu laua hartzen du, Muesen iparraldean, eta Odron ibaia igarotzen da bertatik.[8]

Erliebea eta hidrografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurraldeak zati lau bat du iparraldean (Cabrega baserria dago bertan), beste bat erdian (Mues dagoen tokian), eta hirugarrena hegoaldean, non sakonuneak, muinoak eta serrezuelak tartekatzen diren.[8]

Orografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mendiak: Pico Cábrega (757 m), Pico Virgen de la Guarda (727 m), Peñalarga (698 m), Piñalba (698 m), Somedera( 657 m), Murillo (639 m) eta Santa Teodosia (618 m).[10]

Hidrografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Odron ibaiak zeharkatzen du lurraldea, Linares ibaiaren adarra eta Ebro ibaira ezkerraldetik isurtzen dena. Mues udalerritik igarotzean, itsasoko mailatik 505 metroko batez besteko altitudean dago.[11] Muesek ibaiaren emaria neurtzeko estazio bat du (UTM koordenatuak (ETRS89/EPSG: 25830) X. 564394, Y. 4715475, Z. 476), Nafarroako edukiera-sistemen kontrol-sistemaren barruan sartzen dena.[12][13]

Toki batzuetan, Odrón ibaiari Los Arcos ibaia esaten zaio. Hala ere, Euskaltzaindiak argitaratutako Euskal Herriko hidronimoen zerrendaren arabera, Odron ibaia da izen egokia.[14]

Geologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikuspegi geologikotik, iparraldetik hegoaldera doaz udalerria E-E norabidean zeharkatzen duten formazio geologikoak: Oligozenoko eta Miozenoko hareek, buztinek eta lohiek okupatzen duten sakonune tektonikoa; Behe Oligozenoko buztin eta lohiekin (Mues eraketa) txandakatzen diren hareharri gorri ardotsuak, Cábrega-San Gregorio mendilerroa eragiten dutenak; Goiko Oligozenoko buztin arrosak eta igeltsuak; eta buztinak, hareharriak eta igeltsu oligo-miozentrikoak.[9]

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Erdialdea trantsizio-klimakoa da. Köppen sailkapenaren arabera, klima epelen C taldekoa da, uda freskoen Mediterraneoko Csb azpitaldekoa. Uda lehor eta freskoetako klima epela. Klima mediterraneoa da prezipitazioei dagokienez, baina tenperatura baxuagoekin. Cfb eta Csa arteko trantsizio gisa agertzen da, baita Csa eremuaren eremu beretan ere, altueraren ondorioz.[15] 12 Urteko batez besteko balio meteorologiko adierazgarrienak hauek dira: 8 °-12 ° C tenperatura, 500-88 mm prezipitazio, 60-100 egunetan erortzea eta 650-700 mm ebapotranspirazio potentziala.[9]

Estazio meteorologikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kabregan, 598 metroko altueran, Nafarroako sareko 1975ean jarritako eskuzko estazio agroklimatikoetako bat dago.[15]

Flora eta fauna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Csb azpitaldeko landaredi naturala (Köppen) baso submediterraneoa da: erkameztiak eta artadiak (Quercus faginea eta Quercus rotundifolia). Jatorrizko landare-estalkitik 114 hektarea artadi baino ez dira geratzen, eta horiei, gaur egun, Salga eta Carrascoko birpopulaketa-pinuak gehitu behar zaizkie.[9][16]

Fauna ugaria duenez, uhandre txigortua nabarmentzen da, eta ugaztun eta hegaztien aniztasuna dela eta. Ugaztun mota askoren artean: urtxintxa arrunta, oreina, orkatza, triku arrunta, azeria, basurdea, saguzar eta sator-espezie batzuk, turoia, landa-sagua eta sagu morboa, azkonar arrunta, eta satorrak. Behatutako hegaztien artean honako hauek daude: eskinosoak , hontz europarrak, enara azpizuriak, landa-txirtak, belaki arruntak, txepetxak, arabazozo beltza, mirotz zuria, gabirai arrunta, enara, kardantxiloak, buztanikarak eta miru beltza.[17]

Giza geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskibiren despopulatua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskidirena ere deitua, Muesetik iparraldera dago eta 1353an despopulatu zen Gaztelarekiko gerraren ondorioz.[18]

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

79 biztanle ditu (INE 2023).[19]

Muesko biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

En estos Censos se denominaba Mués: 1842, 1857, 1860, 1877, 1887, 1897, 1900, 1910, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960, 1970, 1981 y 1991.

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nekazaritza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerri horretan, 15,25 ha-ko azalera erabiltzen da zurezko laboreetarako. Batez ere olibondoa eta basurdea, hamaika ustiategitan banatuta, hau da, udalerriko nekazaritzaren % 1,86.[20]

Erabilitako nekazaritza-azaleraren arabera, udalerri horretan labore nagusia lur arablea da, guztira 15 ustiapenetan 821,99 ha.[20]

Abeltzaintza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerriko ardi- eta ahuntz-azienden abelburuen kopurua estatistika-sekretuak babestutako datua da. Azienda nagusia ardiak dira.[21]

Muesen meatzeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XX. mende hasierako espedienteen eta meategien mugapenen planoen 80 dokumentu daude erreferentziatuta, kobrezkoak zein burdinazkoak, udalerriko hainbat tokitan; besteak beste, Cábrega parajean, William meategia, 8 kobrezkoa; Barranco de la Cubilla parajean, Santa Adelaida meategia, 4 zenbakikoa, kobrezkoa hori ere, edo Malaquita Demasía burdina-meategia.[22]

Administrazioa eta politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udaletxea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udaletxea elizaren ondoan dago eta 1932. urtean eraiki zen. Eraikinak bi solairu dauzka eta kanpoaldeko hormak margoturik daude. Eraikuntzan udal bulegoez gain, herriko anbulatorioa dago.[8][23]

Helbidea: Kale Nagusia, 16[24]

Udala alkatea eta lau zinegotzik osatzen dute.[23][25]

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023ko udal hauteskundeetan, Muesen Elkarte Independentea (AIM) da alderdi politiko bozkatuena, zenbatutako 58 botoetatik 38 lortu baititu, eta Adolfo Álvarez Maeztu hautatu dute alkate, alderdi horretako kidea.[24][25]

Hauek izan dira Mueseko azken alkateak:[25]

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia
Jose Antonio Pinillos Sagasti 1979[26] 1983 UCD
Jose Antonio Pinillos Sagasti 1983[27] 1987 Agrupacion de Electores Santa Eugenia
Juan Jose Alvarez Maeztu 1987[28] 1991 C. Gest.
Maria Reyes Monreal Quintana 1991[29] 1995 Independienteak
Maria Reyes Monreal Quintana 1995[30] 1999 Independienteak
Maria Reyes Monreal Quintana 1999[31] 2003 UPN
Maria Reyes Monreal Quintana 2003[32] 2007 UPN
Maria Reyes Monreal Quintana 2007[33] 2011 UPN
Maria Reyes Monreal Quintana 2011[34] 2015 UPN
Juan Jose Alvarez Maeztu 2015[35] 2019 Independientes
Juan Jose Alvarez Maeztu 2019[36] 2023 I-E
Adolfo Álvarez Maeztu 2023[37] Jardunean Agrupación Independiente de Mues (AIM)


Armarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Guleen eremuan, urrezko balantza bat, metal bereko ezpata batekin, koroa batez hegomuntatua.[8][38]

Mueseko armarria






Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1264an, Gonzalo Ibañez del Baztan jaunak Mues hiribildua Nafarroako Erregeari erosi zion , eta, horren bidez, 1266an, urrezko 1000 marabedi ordaindu zizkion Altxorrari, 7500 sueldo santxete balio zutenak. Gonzalo Ibañezek eta bere seme Juanek Joana I.a erreginaren aurkako bandoaren alde egin zuten Nabarreriako gerran (1276), eta haien oinordekoak konfiskatu eta hiribildua galdu zuten.[8][39]

XIX. mendea. Karlistaldiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mues igarobidea izan zen lehen karlistaldiko 1834ko abenduaren 12an, kristinatarren infanteriako batailoi bat eta zalditeriako eskuadroiak Mendazako guduan Zumalakarregiren kontra zihoazenean.[40]

Pascual Madozen... Hiztegi geografikoak Mueseko bizitzaren eta ekonomiaren ikuspegi zehatza ematen du XIX. mendearen erdialdean. 62 bizilagun zituela jakinarazten zuen, hau da, 230 pertsona. Udaletxea zuen, kartzela, abadeak artatutako parrokia-eliza eta bi onuradun, hilerria eta lehen letren eskola. Zehazten zuen arabera, klima «epela da, ipar eta hego haizeak borrokatzen ditu, gaixotasun akutuak izaten ditu». Pasealeku bat zuen eta "plaza publikoan zuhaiztia duena, eta herriaren erdigunean iturri bat, bizilagunek Odron ibaiko uretatik hartzen dutena". Ekonomiari dagokionez, honako hauek zehazten zituen:[41]

En su término hay canteras de piedra y yeso de buena calidad y abundante; y una dehesa. El terreno en su mayor parte es muy quebrado, excepto a la parte sur que contiene algo de regadío. Produce trigo, cebada, centeno, avena, vino, aceite, patatas, maíz, legumbres y exquisitas hortalizas. Cría de toda especie de ganado, pero en particular del lanar. Caza perdices, liebres y conejos; pesca barbos y anguilas. Industria: además de la agricultura y ganadería, hay un molino harinero y dos fábricas de aguardiente, una de las cuales en estado muy próspero.​[42]

XX. mendea. Gerra zibila

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1936ko kolpe militarraren ondorioz, hiru muesino espetxeratu zituzten Lizarran eta, ondoren, Oteitzan hil zituzten 1936ko irailaren 7an. Muesen monolito bat eraiki zuten haren oroimenez.[43] 88 soldadu muesiar izan ziren matxinatuen aldean.[44]

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondarea materiala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herriko eraikinetako asko harri gorriz eginikoak dira, baita eliza eta baselizak ere.

Santa Eugenia parrokia-eliza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Elizaren jatorrizko eraikuntza XIII. mendekoa da, eta XVI. mendetik XIX. mendera bitartean handitu eta birmoldaketak egin dira XIX. mendera arte, egungo itxura hartu zuenean.[45]

Lehen eraikuntza XIII. mendekoa da, gotikoaren hasieran. Garai horretakoak dira kanpoko hormen atal batzuk, kontrahormak, hegoaldeko horman dagoen sarrerako atea eta habeartearen lehen bi ataletako kanoi-ganga zorrotzak. [8][18]

Gaur egun 841 m2-ko azalera duen eraikina etengabe handitu eta berritu da XVI. mendetik XVIII. mendera arte. Azken mende horretan, erdiko habeartea handitu eta kanoi-gangaz estali zen, transeptua eraiki zen, eta gurutzaduran kupula bat altxatu zen petxinen gainean. Elizaren kanpoaldean elizpe bat jarri zen.[8][18]

Nabearen oinaldean, mendebaldeko horman, altxatzen den dorrea ondo landutako harlanduz eraiki zen eta 1746an amaitu zen, hegoaldeko hormako inskripzioan irakur daitekeenez. Bertan parrokoaren eta harginaren izenak ere agertzen dira. Gorputz karratu batetik pasatzen da beste oktogonal batera. Kanpaien gorputzeko gainaldeak barrokoak dira eta multzoari arintasuna eta altuera ematen diote. Horrek guztiak Errioxako dorre barrokoekin duen harreman estilistikoa erakusten du. Dorre-tipologia horri Errioxako estiloa esaten zaio, Santo Domingo de la Calzadako katedralekoa kasu.[46] Erdiko erretaulari dagokionez, XX. mendearen hasieran, XVI. mendeko jatorrizkoaren ordezkatzen, obra neorromaniko bat egin zen; erretaula errenazentista horretatik Santa Eugeniaren irudia baino ez da kontserbatzen, bera baita buru.[18] [47]

Iruñeko elizbarrutiak 2003ko urriaren 20an immatrikulatu zuen bere ondasuna bezala.[48]

Santa Maria Magdalena baseliza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Santa Maria Magdalenako baseliza, antza, jatorrian legenarra zuten gaixoak artatzeko ospitale zahar bateko kapera izan zen. 1383an Karlos II .a Nafarroakoak Iratxeko monasterioari eman zion.[49][50]

Tenplua eraikin modernoen eta baratze txikien artean dago. Kanpoko neurriak: 14,30 x 7,20 m. dira. Sendotasun handikoa eta proportzio egokikoa,[49] estilo erromaniko berantiarren egina da, XII.aren amaierakoa, baina bere barnean elementu gotikoak ditu.[8][18]

Eliza apal honek, baina ondo eraikita harlanduzko harlandu ondo eskuairatu eta kontrahorma sendoekin, bi ataleko eta burualdea, beste atal zuzen batez osatutakoa, oinplanoa du. Burualde horretan, alde bakoitzean kredentziak ireki dira eta absidearen zirkuluerdi-formako leiho axial itsu bat dago, erdi-puntukoa, txaranbeldua.[51] Kanonikoki orientatuta, tenplua habearte bakarrez osatuta dago, danbor-absidean amaitua. Portada mendebaldeko horman dago, hormari aurrea hartuta eta altueran ezohiko profil triangeluarraz errematatuta.[49]

Gurtzarik gabe aspalditik, jabetza partikularrekoa da orain.[52]

Aldapako Andre Mariaren ermita

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

204 m2-ko azalera duen eraikina da, 620 m-ko altitudean. Barruan, santuaren tailu espresibista bat kontserbatzen da, XVI. mendeko bigarren herenekoa.[47] Barrura sartzeko, portada dinteldu bat dago, erdi-puntuko arkupe bikoitz baten azpian. Ate nagusian, zirkulu batean itxita dagoen sei puntako izar bat dago, eguzki etiologia posiblearen sinboloa, erromatar erlijioaren eta konkistatutako eremuko antzinako kultuen arteko sinkretismoa.[18]

Muesko Parrokia Iruñeko elizbarrutiak 2002ko urtarrilaren 21ean immatrikulatutako ondasuna da.[48]

Santa Teodosia baseliza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Santa Teodosia izeneko mendi baten goialdean dago, 618 m-ko altitudean.[18]

Landa-motako eraikina da, habeen gainean bi isurkiko nabe bakarra duena, eta, neurri batean, handitze moderno baten ondorio da. Ate dinteldu batetik sartzen da barrura. Presbiterioan Santa Teodosiaren tailu bat dago, XVI. mendeko bigarren herenekoa.[18].

Urtero ibilbide bat egiten da Haraneko Santa Teodosia ermitaren eta bere senidearen artean.[53]

Presa erromatarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerrian, El Congosto izeneko tokian, K.o. I. mendeko presa erromatar baten aztarnak aurkitu dira. 50 metro zabal eta 5 metro luze. 2020an induskatu zuten, eta egurrezko tornu bat eta brontzezko pieza bat daude, inskripzioarekin. Calagurris, Calahorra erromatarra, hornitzen zuen akueduktu baten hasiera zela uste da. Denbora gutxi behar izan zuen betetzeko eta baliaezin geratzeko.[54][55][56]

Murilloko Kastro

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Congostoko pasabidetik gertu, San Gregorio mendilerroaren mendebalderago dagoen kastroa dago herria menderatzen duen muinoaren goialdean. K.a. I mendean abandonatu zuten, Sertoriar Gerren aurretik, Viana/Los Arcos eskualdeko herrietako herri indigenak biltzeko prozesu batean, euskal herri batean, Curnoniumen, alegia. Ptolomeok aipatu zuen, datu geografikoekin, Los Arcoseko antzinako gaztelu eta hiribilduaren egungo herrigunearekin eta orubearekin identifikatzen dena.[57][58]

Murilloko kastroak harresiak gordetzen ditu eta pasabide estrategiko hau kontrolatzen du; Abderraman III.aren tropen zain egon ziren leku posible bezala aztertzen da.[58]

Los Paliñares aztarnategia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar-hego ardatzean, Los Paliñares hiribildu aberatsa zegoen, gaur egun kultiboek ezkutatzen dutena (koordenatuak: X: 563,834 eta: 4,715,931, goratzea: 496 m.).[59] [60][61]

Hiribildua espazioaren okupazio-mota berri gisa agertzen da, landa-eremuan lurralde-ezarpenaren eta ustiapen ekonomikoaren tipologia berriarekin. Curnonium inguruko hiribilduak (Los Arcos) nekazaritza-izaerako landa-ustiategiak dira, eta alubioi-lurzoru aberatsak hartzen dituzte nagusiki. Lur horiek lur-jabeen egoitza dotoreak izatera igaro ziren K.o. III. mendeko krisitik aurrera.[60]

Los Paliñares aztarnategi erromatarra da, XVIII. mendean aurkitua eta 1942an Taracenak aztertua. Odron ibaiaren gaineko lautada batean dago, «Paliñares» edo «Peinares» barrutian, eraikin hondarrekin eta sigilata zeramika ugarirekin. XVIII. mendean aurkitu ziren mosaikoak, brontzezko idolo batzuk eta txanponak, hori guztia zesarren garaikoak. Mosaiko zatien gaurko kokapena ezezaguna da; idolotxoei dagokienez, irudikapen eta altuera askotarikoak baitziren, eta jainko mitologikoen buru batzuk, uste da Gasteizera joan zirela, garai hartan Montehermosoko markesak zuen museora. Espoliatutako txanponei dagokienez, Konstantino enperadorearen garaikoak zirela eta Ezpeletako Kondearen monetarioan sartu zirela pentsatzeko zantzuak daude.[18][62]

Barrancoko menhirra II

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hileta-lekua El Carasol inguruan (koordenatuak: X561503 Y4718517 Z589) dago. Neolítico-Eneolítico-Bronce garaiko menhir erori bat da, 3 metro luze eta 1 metro zabal dena, 0002 aztarnategiaren inguruan (Cábrega) eta Ubagoko mugaren inguruan aurkitua.[63]

Cabregako baserria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Garai bateko gotorleku nafarra, Cabregako markesatua bilakatu zena, Villahermosako dukeena izan zen, Cortesen esertzeko pribilegioa baitzuten. Gaur egun, Álvaro Urzaiz y Azlor de Aragón, XII Marqués de Cábrega da, 1997ko uztailaren 4ko aginduaren arabera.[64] Zaindaria arduratzen da mantentzeaz, ia 50 urte baitaramatza jaunaren 225 hektarea laboragarriak bizitzen eta lantzen.[65][66]

Erdi Aroko ermita eta jauregi gotortua ditu, harlanduzkoak, eta ojiba-leiho bikiak. Toki horretako jauregia armagintza-kabo gisa ageri da Comptos Ganberak 1723. urtean Madrilera bidalitako txosten batean.[18]

Iranzuko Rubro liburuak, sanjuanisten dokumentazioak eta Orreagako dokumentu batek petxeroei buruzko erreferentziak ematen dituzte. Horietatik Kabregako biztanleriari buruzko zifrak atera daitezke, bai eta Iranzuko hogei petxerori buruzkoak ere, gutxienez, XIII. mendearen erdialderako.[67]

XV. mendearen amaieran gotorleku bat zen, dorreak eta alkaide propioa zituena, Nafarroako mariskalena. 1518an, Karlos V.ak Pedro de Navarra mariskalari itzuli zion, eta 5000 marabediko mesedearekin konpentsatu zuen Joan Arizcun, errege-emakida bidez okupatu zuena. Gaztelarrek XVI. mendean konkistatu ondoren, Nafarroako gainerako gazteluak bezala, moztua izan zen, erresistente izan zelako.[68]

Cabregako entzinoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Monumentu Naturalen gidaren arabera, 3 zenbakiko Monumentu Naturala da. Egia esan, "ballota" azpiespeziearen ale bat da eta, beraz, bere izen arrunta karraskarra da, Quercus ilex subsp. ballota (Desf.) Samp. Mendiko aldean dago, Cabrega baserriaren parean (X eta Y koordenatuak: 561.461/4.718.954).[69][70]

Armarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Muesen dagoen armarri bat Gaston familiako da: XVIII. mendeko bigarren zatian landutako alabastrozko armarria da, rococo estilokoa. Kerubin buru bat erakusten du beheko kartelan, lehoi eramaileek inguratua, eta kasketa tinbre bidez aingeru biluzien artean. Soroan zubia dago, harkaitzen gainean, errege-buruaren gainean. Inskripzioa: ARMAS DE GASTÓN. Kale Nagusiko etxe partikular batean dago. Monumentuaren katalogazio-kodea NA-1-033-002328-000.[63]

Muesen bada estilo barrokoko beste armarri bat, XVIII. mendekoa. Harri landuzko armarria da, larru bihurriz eta hostotza aberatsez osatutako kartela baten gainean irudikatzen dena. Hostotza horrek beheko lehoi burua eta tinbre bidezko kasketa ditu. Lau kuartelek osatzen dute beren zelaia: lehenak, erdiko armarria zeharkatzen duen ezpatarekin, eta laugarren kuartelak eta

«Abe maria gratia plena dominus tecum»

legenda duen filakteriak; bigarrenak, zortzi puntako hamahiru izar ebaki eta erdibituta, hiru zerrenda eta zuhaitza; laugarrenak, azkenik, bi arrano koroatu. Eremuan honako legenda hau dago:

«Ut fidem altarem pugnavi cum agareno es in campoo auro pleno hec arma asillo expoliabi».

Kale Nagusiko etxe partikularrean dago. Monumentuaren katalogazio-kodea NA-1-033-002327-000.[63]

Ondare inmateriala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jaiak eta ohiturak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herriko jaiak iraileko lehen astean ospatzen dira.[71]

Larunbat santuan 32 kilometroko ibilbidea egiten da Muesko Santa Teodosia ermiten eta Haraneko ermitaren artean.[53]

Erromeria Aldapako Ama Birjinaren ermitara, abuztuaren 15ean.[72]

Maiatza edo maiatza altxatzea: urtero, maiatzaren 3an, enborra altxatzen da herriko plazan, eta altxatuta egoten da irailaren 14ra arte. 2002an berreskuratutako antzinako tradizioa da.[73]

Hizkuntza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Mirafuentes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da.[74]

Zerbitzuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliobusa: 2022tik Nafarroako Liburutegi Zerbitzuak kudeatzen duen bibliobus zerbitzu bat du herriak.[75][76]

Udal igerilekua, udako hilabeteetan irekia.

Mediku-kontsultategia.[77]

Muestar ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. ↑ Belasko, Mikel (1999). Diccionario etimológico de los nombres de los pueblos, villas y ciudades de Navarra. Apellidos navarros. Pamplona: Pamiela. pp. 305-306. ISBN 9788476813010.
  5. ↑ «Ciérvide Martinena, Ricardo (1980). «Toponimia navarra : historia y lengua». Fontes linguae vasconum: Studia et documenta (34): 87-106.» («Toponimia navarra : historia y lengua».).
  6. ↑ Arozamena Ayala, Ainhoa (2023). Congosto de Mues. Enciclopedia Auñamendi. Kontsulta: 2023-11-26.
  7. ↑ OpenStreetMap. OpenStreetMap. Kontsulta: 2023-11-08.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l Mues. Gran enciclopedia de Navarra. Kontsulta: 2024-04-24.
  9. ↑ a b c d Nafarroako udal izendegia
  10. ↑ «Visor IDENA». idena.navarra.es. Kontsulta: 2024-11-21.
  11. ↑ «Sistemas de Información Geográfica Nacional».[1]
  12. ↑ «Recursos Hídricos de Navarra».[2]
  13. ↑ «Sistema Automático de Información Hidrológica de la Cuenca Hidrográfica del Ebro».
  14. ↑ «Euskal Herriko ibaiak» Euskaltzaindia. Kontsulta: 2024-11-27
  15. ↑ a b «Meteorología y Climatología Navarra».
  16. ↑ Departamento de Agricultura, Ganadería y Alimentación. Servicio de Estructuras Agrarias Sección de Suelos y Climatología. Series de vegetación y sectorización fitoclimática de la comarca agraria IV. Consultado el 21 de noviembre de 2024.
  17. ↑ «Parques Nacionales de España».
  18. ↑ a b c d e f g h i j (Gaztelaniaz) «Catálogo monumental de Navarra. II**, Merindad de Estella, Genevilla - Zúñiga / por María Concepción García Gainza, directora, María Carmen Heredia Moreno ... [et al..»] BiNaDi - Biblioteca Navarra Digital: 450-462. 1983 (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
  19. ↑ «Instituto Nacional de Estadística. (Spanish Statistical Institute)» www.ine.es (Noiz kontsultatua: 2024-11-27).
  20. ↑ a b «Cultivo predominante según la superficie agrícola utilizada (SAU) (Ha.)». experience.arcgis.com. Consultado el 22 de noviembre de 2024.
  21. ↑ «Tipo de ganado predominante según Unidades Ganaderas Totales (UGT)». experience.arcgis.com. Kontsulta: 2024-11-22.
  22. ↑ Archivo General de Navarra. Minas (Mues). .
  23. ↑ a b «Buscador de entidades locales». Navarra.es. Kontsulta: 2024-11-27.
  24. ↑ a b «Ayuntamiento de Mues, Navarra, Comunidad Foral de Navarra». Ayuntamiento.es. Kontsulta: 2024-08-19.
  25. ↑ a b c Gobierno de España. Ministerio de Política Territorial. Alcaldes y concejales por municipios. España. Ministerio del Interior..
  26. ↑ «Alcaldes mandato 1979-1983 (XLSX · 555,13 KB)»
  27. ↑ «Alcaldes mandato 1983-1987 (XLSX · 547,41 KB)»
  28. ↑ «Alcaldes mandato 1987-1991 (XLSX · 543,87 KB)»
  29. ↑ Alcaldes mandato 1991-1995 (XLSX · 590,34 KB)
  30. ↑ Alcaldes mandato 1995-1999 (XLSX · 589,77 KB)
  31. ↑ Alcaldes mandato 1999-2003 (XLSX · 580,54 KB)
  32. ↑ Alcaldes mandato 2003-2007 (XLSX · 580,79 KB)
  33. ↑ «Alcaldes mandato 2007-2011 (XLSX · 588,71 KB)»
  34. ↑ «Alcaldes mandato 2011-2015 (XLSX · 588,7 KB)»
  35. ↑ «Alcaldes mandato 2015-2019 (XLSX · 580,08 KB)».
  36. ↑ «Alcaldes mandato 2019-2023 (XLSX · 584,43 KB)»
  37. ↑ «Alcaldes y concejales por municipios 2023-2027 ».
  38. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo (1999). Heráldica Municipal Merindad de Estella (II). Navarra. Temas de Cultura Popular (269). Gobierno de Navarra. p. 15. ISBN 84-235-0041-1.
  39. ↑ García Arancón, María Raquel. «Gonzalo Ibáñez del Baztán». Real Academia de la Historia. Consultado el 22 de noviembre de 2024.
  40. ↑ Peña, Enrique de la. (2015). «Las batallas de Mendaza y Arquijas, dos batallas gemelas» Desperta Ferro Moderna 18.
  41. ↑ Madoz, Pascual. (1845). Diccionario Madoz. Mues. (Noiz kontsultatua: 2024-11-22).
  42. ↑ Madoz, Pascual, Diccionario Gográfico… Madrid, 1848, T. XI, p. 672.
  43. ↑ «Fondo Documental de Memoria Histórica».
  44. ↑ «Archivo General de Navarra. Combatienes (Mues)»
  45. ↑ Aguirre Sorondo, Antxon. «Iglesia parroquial de Santa Eugenia de Mués (Navarra)». www.3digitala.com. Consultado el 30 de septiembre de 2023.
  46. ↑ «Catedra de Patrimonio Navarro: “Centinelas de ladrillo y sillar”: una mirada a las torres campanario navarras.»
  47. ↑ a b Navarra. Guía y mapa. Pamplona, Caja de Ahorros de Navarra, 1986, p. 317.
  48. ↑ a b «Bienes inmatriculados de Navarra»
  49. ↑ a b c García Omedes, A. «Mues románico. Ermita Santa María Magdalena»
  50. ↑ «Leprosos». Gran enciclopedia de Navarra. Consultado el 24 de abril de 2024.
  51. ↑ «Arte románico en Navarra. Recorridos.Mues»
  52. ↑ López Sellés, Tomás (1972). «Contribución a un catálogo de ermitas de Navarra». Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra 4 (12): 313-350. ISSN 0590-1871
  53. ↑ a b Armentia, Iñaki (1 de abril de 2024). «Caminata en Sábado Santo entre las ermitas de Santa Teodosia del Valle de Arana y Mues». Cadena SER. Consultado el 21 de noviembre de 2024.
  54. ↑ Usúa, R. (12 de enero de 2019). «Descubren en Mues restos de una presa romana que podrían datar del siglo I d.C.». Noticias de Navarra. Kontsulta: 2019-07-22.
  55. ↑ Suberviola, Juan (19 de julio de 2019). «Hallados en Mués los restos de una presa romana del siglo I». Diario de Navarra. Kontsulta: 2019-07-19
  56. ↑ Arizaleta, Javier (11 de febrero de 2021). «La presa de Mués podría explicar secretos de la hidráulica de los romanos». Noticias de Navarra. Kontsulta 2021-02-11
  57. ↑ «Castro de Murillo en Mues, Navarra | MonumentalNet». play.monumentalnet.org. Consultado el 22 de noviembre de 2024.
  58. ↑ a b Sagredo Garde, Iñaki (2020). «Prospección: batalla de Valdejunquera». Trabajos de arqueología Navarra. 31-32: 294. ISSN 0211-5174. Kontsulta 2024-04-24.
  59. ↑ Taracena y Vázquez de Parga, 1946: p. 432.
  60. ↑ a b Armendáriz Martija, Javier (2006). «Bases arqueológicas para la localización de la ciudad vascona de 'Curnonium' en Los Arcos (Navarra)». Trabajos de arqueología navarra: 85-108. Kontsulta: 2024-04-24
  61. ↑ «Mapa Idena»
  62. ↑ «TRABAJOS DE ARQUEOLOGÍA NAVARRA/5. 1987»
  63. ↑ a b c «Patrimonio Cultural de Navarra. Registro de Bienes. Inventario Patrimonio Arquitectónico»
  64. ↑ Orden de 4 de julio de 1997 por la que se manda expedir, sin perjuicio de tercero de mejor derecho, Real Carta de Sucesión en el título de Marqués de Cábrega, a favor de don Álvaro Urzaiz y Azlor de Aragón. Kontsutla: 2024-11-27
  65. ↑ Navarra. Archivos
  66. ↑ «La vida en un señorío. Diario de Navarra. M. Martinez de Eulate. 18 octubre 2009».
  67. ↑ «La población de Navarra en la segunda mitad del siglo XIII. M.. RAQUEL GARCÍA ARANCÓN». Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra. Año 1985, Año nº 17, Número 46
  68. ↑ «Archivo Patrimonio Inmaterial de Navarra».
  69. ↑ Decreto foral 87/2009, de 1 de diciembre, por el que se declaran monumento natural determinados árboles singulares de navarra y se establece su régimen de protección. BON n.º 157 - 23/12/2009. .
  70. ↑ Ficha monumento natural, MN3. .
  71. ↑ «Fiestas en Mués». www.navarchivo.com. Kontsulta: 2024-11-14
  72. ↑ XI Día del Valle. Mues
  73. ↑ «MUES Pequeño y coqueto». Calle Mayor. Revista quincenal de Tierra Estella. 1 de octubre de 2009. Kontsulta: 2024-11-27.
  74. ↑ ↑«Ley Foral 9/2017, de 27 de Junio, por la que se modifica el título y el articulado de la Ley Foral 18/1986, de 15 de diciembre, del Vascuence» www.lexnavarra.navarra.es (BON N.º 130 - 06/07/2017; corr. err., BON 12/07/2017, BON 14/08/2017) (Noiz kontsultatua: 2024-03-26).
  75. ↑ «Bibliobús Tierra Estella». www.navarra.es. Kontsulta: 2024-11-26.
  76. ↑ «Navarra Bibliobús». www.bibliotecaspublicas.es. Kontsulta: 2023-10-14.
  77. ↑ «Consultorio de Mues». Centros y Servicios de Salud. Kontsulta: 2024-11-14.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliografía

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Jimeno Jurio et al ., 1994, Nafarroako Toponimia eta Mapagintza / Toponimia y Cartografía de Navarra XXI. Aguilar de Codés – Azuelo – Cabredo – Desojo – Espronceda – Genevilla – Lapoblación – Marañón – Mendaza – Mirafuentes – Mués – Piedramillera – Nazar – Sorlada – Torralba del Río – Zúñiga. Nafarroako Gobernua, Iruña

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Mues&oldid=9982125"(e)tik eskuratuta