Türk Tasavvuf Tarihi

Although the existence of the Turkmen Alevis in Diyarbakir and its environs is a
known fact, the reflection of this matter on the Ottoman archive records is not much
known. In this paper, the reasons for this problem will be explained.
In this paper, detailed cadastral record books registered under numbers 64 and
200 belonging to Diyarbekir province, which are found in the Ottoman Archive of
the Prime Ministry in Istanbul and under number 155 in the Archive of Kuyud-i
Kadime, connected to General Directorate of Land Registry and Cadaster of Ministry
of Environment and Urban Planning in Ankara along with data from account books
of Diyarbekir province, registered under number 988 in the Ottoman Archive of
the Prime Ministry in Istanbul were used as source material. In addition to these
documents, after the analysis of court records of Diyarbekir and provisions book
number 1of Diyarbekir, information relevant to the topic was appraised.
The tracks of the Turkmen Alevis’ existence in Diyarbakir established in
mentioned sources, were presented along with evidences. The topic was elaborated
with reference to some personal names, name of places and centers of Alevi ocaks
in the region which were determined in cadastral record books. The research paper
includes all information about nature, payers, prevalence and quantity of the tax
known as “surh-seran” (Kizilbaslar) which is not very known in academic circles and
which was apparently taken only from Alevis and was mentioned just once in one of
the cadastral record books of Dyarbekir province.
113
Osmanlı Arşiv Belgelerinden Türkmen - Alevi Varlığını Tespit Etmenin Zorluğu ve İmkânları Diyarbekir Vilayeti Örneği
Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / 2016 / 13
In this paper, the nature of the Turkmen Alevis’ existence in Diyarbakir and its
environs in XVI Century came to light within the frame of information about its
prevalence, reflected to archive records.
Key Words: Diyarbekir province, Turkmen, Alevi, Surh-seran (Kizilbaslar)

Öz Azerbaycan Türkçesi konuşan ve kendisini “Horasan tembeli” olarak tanımlayan Otman Baba’nın Miladi 1378- 1478 yılları arasında yaşadığı ve Anadolu’ya XV. yüzyılın ilk yıllarında geldiği düşünülmektedir. Velâyetnâme’ye göre Otman Baba, ömrünün büyük bir bölümünü Rumeli coğrafyasında geçirmiştir. Otman Baba ve abdalları, Rumeli coğrafyasındaki birçok köy, kasaba ve şehirleri dolaşmış, tarikatlarını yaymak, nüfus ve nüfuzlarını arttırmak için çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Özellikle de bugünkü Bulgaristan coğrafyasını adım adım dolaşıp, bu coğrafyada çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Otman Baba vefat ettiğinde etki sahasındaki ulema ve abdallardan oluşan yaklaşık iki bin kişinin cenaze namazını kılmış olduğu kayıtlara yansımıştır. Bu açıdan bakıldığında Otman Baba, Rumeli’de etkin bir tarikat şeyhi ve dinî bir liderdir. Velâyetnâme-i Otman Baba’ya yansıyan verilere bakılırsa, Otman Baba, bir taraftan Türkistan’ın büyük kutbu Hoca Ahmed Yesevî ile bir taraftan da Anadolu’nun büyük kutbu Hacı Bektaş-ı Velî ile bağlantılı delişmen bir Türk sûfîsidir. Peki, Otman Baba kimdir? Bu çalışmada Otman Baba’nın tarihî şahsiyeti, onun Rumeli’ye gelişi, Rumeli’deki faaliyetleri ve buralarda bıraktığı izleri, vefatı ve sonraki etkileri; Velâyetnâme-i Otman Baba, Osmanlı arşivleri ve yapılan araştırmalar incelenerek, ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Otman Baba, Velâyetnâme-i Otman Baba, Bektaşîlik, Rumeli, Heterodoks. Abstract Otman Baba who spoke Azerbaijani Turkish and described himself as “Khorasani dervish” lived between 1378 and 1478. It is thought that he arrived Anatolia in early XVth century. According to the velayetname, Otman Baba spent most of his life in Rumelia. Otman Baba and his Abdals visited many villages, towns and cities in Rumelia. They were carrying out various activities to spread their sect and to increase their influence. According to the records, approximately two thousand people, consisted of ulama and abdals, attended in his funeral. From this point of view, Otman Baba was an influential sect sheikh and a religious leader in Rumelia. According to Velayetname-i Otman Baba, Otman Baba was a Turkish sufi and connected both with Hodja Ahmed Yesevi ( the great qutb of Turkistan) and  Hadji Bektas-ı Veli ( the great qutb of Anatolia). So, who was Otman Baba really? In this study, the historical personality of Otman Baba, his activities in Rumelia and his influence will be discussed according to Velâyet-i Otman Baba, Ottoman archives and other studies. Key Words: Otman Baba, Velayetname-i Otman Baba, Rumelia, Bektashism, Heterodox

Yazıcızâde Muhammed Efendi (ö. 855/1451) XV. yüzyılda Gelibolu’da yaşamış bir gâzi, derviş ve âlimdir. Tasavvufi olarak Hacı Bayrâm-ı Velî’ye (ö. 833/1430) bağlı olan Muhammed Efendi, Arapça olarak kaleme aldığı Megâribü’z-zamân adlı mensur eserini nazmen Türkçeye tercüme etmiş ve adını Risâle-i Muhammediyye koymuştur. Osmanlı çevrelerinde Muhammediyye olarak meşhur olan bu eser; Başkırdistan’dan Rumeli coğrafyasına kadar Türkçe konuşulan her yerde okunmuştur. Yapılan araştırmalarda Türkçe konuşulan Osmanlı coğrafyasında evlerde Mushaf’tan sonra en çok bulundurulan eserlerden biri olduğu ortaya konulan esere, tamamlandıktan elli sene kadar sonra nazire yazılmaya başlanmış; daha sonraki dönemlerde ise üzerine birçok şerh kaleme alınmıştır. Türkler arasında Hz. Peygamber (s.a.v) sevgisinin taze tutulmasında ve İbn Arabî’nin vahdet-i vücûd neşvesinin Osmanlı coğrafyasına yayılmasında çok önemli bir yere sahip olan Muhammediyye; matbaa öncesi ve sonrası yazılı kültür içinde tedavülde olmasının yanı sıra; sözlü kültür aktarımı açısından da etkili olmuştur. “Muhammediyehan” adı verilen Muhammediyye okuyucuları, başta camiler ve tekkeler olmak üzere çeşitli mekanlarda, belirli vakitlerde, makamlı olarak Muhammediyye okumuşlardır. Toplumun geniş kesimlerinin rağbet gösterdiği bir klasik olan Muhammediyye’ye özellikle son dönem Osmanlı Padişahları da çok büyük önem vermişlerdir. Şimdi Vakıflar Genel Müdürlüğü Merkez Kütüphanesi’nde saklanan eserin zamanında Gelibolu’da bulunan müellif nüshası, cülûs törenlerinde ferman ile İstanbul’a getirtilmiş ve padişahlar tarafından ziyaret edilmiştir. Tespit edildiği kadarı ile cülus merasimlerine getirilmesi adet olan tek kitap olan Muhammediyye’nin bu durumu Başkanlık Osmanlı Arşivleri’nde tespit ettiğimiz belgeler temel alınarak irdelenecektir. XV. yüzyılda yazılan Türkçe bir esere Osmanlı padişahlarının bu denli saygı göstermelerinin sebepleri ve sonuçları üzerinde de ayrıca durulacaktır.

İslamiyet’in ilk dönem sûfîlerinin söylemindeki Ene’l-Hak ve Lâ Mekân” “Tecelli”, “Vahdaniyet”, “Tecrid-Tefrid” ve “Fenafillah” gibi soyut kavramları genelde İslâm Metafiziği, özelde Türk Metafiziğini “Varlığın Birliği Öğretisi” bağlamında  temellendirilmesi açısından sade bir dil ile temellendirmesi ve teori-pratik uyumu içinde bir hayat sürmesi, bu “değerleri”nin geniş kabul görmesini Ahmed Yesevi sağlamıştır. Onun Tanrı-âlem irtibatını açıklayan ontolojik tasavvurunu sade ve anlaşılır hikmetler şeklindeki (epistemik) sunumu ve buna göre yaşantısı (aksiyolojik açıdan) metafizik sisteminin tutarlılığını gösterir. Yesevi geleneğinin ontoloji tasavvurunu temellendirdiği kavramlara dikkat ettiğimiz zaman onun İbn Arabi’den çok önceleri vahdaniyette, tecelli kavramlarını temellendirdiğini bu anlamda vahdet-i vücut öğretisinin Türk dünyasındaki ilk temellendiren kişi olduğu, Yunus Emre’nin “kam-ozan” olmanın ötesinde belagat/şiir yöntemini kullanarak Türk Metafiziğinin temel unsurlarını Anadolu’da deyişleriyle anlattığı görülür. Bu metinde mutasavvıf şair düşünür olarak Yunus Emre’nin deyişlerinde (ilahi-devriye-şathiye) Varlığın Birliği (Vahdet-i Vücud) öğretisi açısından felsefi açıklamasına odaklanacağız. Hak tecellisini şiir dilinden söyleyen Yunus, benlik "bil"inden geçmiş, 'Bir'liğe ulaşmış, "bilenlere anlamı olan sözleriyle  devr-i daim olacaktır.
Anahtar Terimler: Türk Düşünce Tarihi, Yunus Emre, Divan, Varlığın Birliği, Devriye, Şathiye

“Karındaşım var idi adı Bîcân
Bana tergîb ederdi derdi ey cân
Bilirsin yok vefâsı rûzigârın
Ko senden sonra pes bir yâdigârın

(…)

Dedim Bîcân’a imdi ben dahi gel
Çü düzdüm bu kitâbı sen dahi gel
Bunu Türkî diline dönder imdi
Yayılsın İl’e şehre gönder imdi.

Yazıcızâde Muhammed Efendi (ö. 855/1451) ve kardeşi Ahmed-i Bîcân (ö. 870/1466’dan sonra), Osmanlı tasavvuf târihinin temsîl gücü yüksek iki ismidir. Yazıcızâde Kardeşlerin eserleri, yüzyıllarca Osmanlı coğrafyasında ve bu coğrafyanın dışında okunmuş, üzerlerine şerhler yazılmış hatta Türkçenin haricindeki dillere de tercüme edilmiştir. Aynı zamanda Hacı Bayrâm-ı Velî’nin de derviş ve halîfeleri olan Yazıcızâde Kardeşlerin eserleri arasında, özellikle Muhammed Efendi’nin manzûm Muhammediyye, Ahmed-i Bîcân’ın ise mensûr Envâru’l-âşıkîn adlı eserleri; Osmanlı ulemâsı, sûfî çevreler ve halk tarafından en çok okunan, okutturulan kitaplar arasında addedilmektedir. Denilebilir ki Yazıcızâde Kardeşler, eserlerinin merkezine aldıkları Hz. Peygamber (s.a.v) sevgisinin, sözlü ve yazılı Osmanlı kültür ekolojisi içinde yayılmasında çok önemli katkıda bulunmuşlardır. Bu kitapta; Yazıcızâde Kardeşler’in hayatları, eserleri, tasavvufî görüşleri ve Osmanlı’ya tesirleri incelenmektedir. Bu çalışma esnasında Yazıcızâde Kardeşlerin daha önce gün yüzüne çıkmamış bazı eserleri de tahlil edilmiştir.  Aynı zamanda birer İbn Arabî şârihi olan Yazıcızâde Kardeşlerin eser ve fikirlerinin bu denli tesirli olmasının tasavvufî, edebî, siyâsî ve sosyolojik sebepleri de bu kitabın başlıca soruları arasındadır.