Ayasofya

Üniversitemizin Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünden aldığı izinle gerçekleştirilen, “Ayasofya Yer Altı Yapılarının Görüntülenmesi ve Belgelenmesi Projesi”nin saha çalışmaları 29 Haziran-16 Temmuz 2020 tarihleri arasında tamamlanmıştır. Bu araştırma projesi, FSMVÜ Mimarlık ve Tasarım Fakültesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Hasan Fırat Diker, Doç. Dr. Mine Esmer ve Dr. Öğr. Üyesi Alidost Ertuğrul ile İTÜ Güzel Sanatlar Bölümü’nden Öğr. Gör. Arkeolog Ali Hakan Eğilmez yürütücülüğünde gerçekleştirilmiştir. Zorlu koşullarda gerçekleşen bu çalışma sayesinde, yeni keşiflerle toplam uzunluğu yaklaşık 936 metreyi bulan Ayasofya ve çevresindeki yer altı menfezleri ve yapılarının üç boyutlu taraması yapılmıştır. Böylece Ayasofya’nın zemin altında hava sirkülasyonu ile su tesisatının erişimini sağlayan altyapının gizemli mekânlarının görselleştirilmesi ve bu projenin ardından yer altı yapılarında yer yer hava sirkülasyonunu engelleyen yıkıntıların ve çamur birikintisinin uzaklaştırılması yönünde öneriler geliştirilmesi hedeflenmiştir.

Bu araştırma kapsamında daha önceden belgelenmemiş Ayasofya manzumesinin pek çok yer altı yapısı keşfedilmiş ve Ayasofya envanterine dijital ortamda kazandırılmıştır. Böylece Geç Antik dönemde inşa edilmiş Ayasofya’nın sürdürülebilir korunmasına yönelik yeni bulgular ortaya konulmuştur. Araştırma projemizin Ayasofya’nın nefes almasına imkân tanıyacak yer altı yapılarına yönelik yeni bir projeyle devam etmesi, olağanüstü evrensel değere sahip bu anıtın korunması ve sonraki nesillere aktarılması adına büyük önem arz etmektedir. Yer altı mekânlarının taraması, genişliğin elverdiği mekânlarda FSMVÜ Mimarlık ve Tasarım Fakültesi bünyesindeki 3D yersel lazer tarama cihazının üniversite öğretim üyelerimiz tarafından kullanımı ile, yüksekliği 60 cm altında kalan tünellerde ise KRM Harita firmasının sağladığı daha ufak boyutlu bir tarama cihazı ile firmanın mühendis ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırmamız daha önceden bir bütün olarak ele alınmamış ve mimari rölöve tekniği ile ifadelendirilmemiş olan Bizans ve Osmanlı dönemine ait yer altı yapılarını belgelemeye yöneliktir.

Özet
Dünya mimarlık ve sanat tarihinin en önemli yapılarından biri olan Ayasofya galeri katının projelendirilmesi ile birlikte restorasyonu yapılarak, güncel projelerinin hazırlanması, yapının iyileştirilmesi, sürdürülebilirliğinin sağlanması, aynı zamanda yeni bulgularla yapının bilinmeyen alanlarının tanımlanması, yapıya ilişkin hafızanın tazelenmesi ve yapının daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır. Uygulama, galeri katının döşeme, duvar ve tavanlarının projelendirilmesi ve restorasyonunu kapsamaktadır. Belgelemelerde 3 boyutlu lazer tarama cihazları ve hasarsız analiz yöntemleri kullanılarak yapılan tespitlerle proje çalışmaları tamamlanmıştır. Projelerin onaylanmasının ardından mermer kaplamaların konservasyonu ile çalışmalara başlanılmıştır.
Yoğun kullanım, rutubet/su gibi nedenlerle fazlasıyla zarar görmüş zemin mermerleri ve zemin altı dolgularının iyileştirmeleri yapılmıştır. Döşeme mermerlerinin konservasyonu sırasında kuzey, güney ve batı galerinin demir gergilerle beden duvarlarına bağlandığı tespit edilmiştir. Diğer önemli bir tespit ise zemin mermerlerinin altında karşılaşılan boşluklar ve onların yapım tekniğine ilişkin önemli veriler olmuştur. Kuzey ve güney galeride konservasyon amacıyla yerinden alınan mermer plakaların altında tespit edilen boşlukların ve burada kullanılan tuğlaların boyutları, örgü sistemi ve boşluk içindeki buluntulara ilişkin belgeleme çalışmaları yapılmıştır. Uygulama öncesinde yapılan tespitlerle uygulama sırasında çıkan bulgular birleştirilerek müdahaleler sonuçlandırılmıştır. Ayasofya galeri katında yapılan projelendirme, restorasyon ve konservasyon çalışmaları ile hem yapının iyileştirilmesi sağlanmış, hem de tespit edilen verilerle yapıya dair yeni bir hafıza oluşturulmak istenmiştir. Bu çalışmada galeri katı restorasyonunda uygulaması yapılan döşeme kaplamalarının konservasyonu, kullanılan yöntemler, elde edilen bulgular ve ulaşılan sonuçlar anlatılmaya çalışılmıştır.

Abstract
With this project of the Hagia Sophia gallery floor, which is one of the most important structures of the world architecture and art history, the target was to prepare the current structure projects, improve the structure, ensure its sustainability, as well as to identify unknown areas of the building with new findings, to refresh the memory of the building and to better understand the structure. The application covers the drawing and restoration of the floor, walls and ceilings of the gallery floor. Along with the project of Hagia Sophia, for the gallery floor, conservation and restoration works were carried out and the current projects were tried to be prepared. Thus, in 1940’s, After the extensive sketches by R.L. Van NICE, the current and digital sketches prepared with today’s technology were drawn; restoration projects have been completed with period analysis. In the survey, each stone was identified by numbering, and in parts that do not need to be removed or potentially can be damaged, the surface was cleaned and grouted with micro injection. The marbles that are displaced and have a difference in elevation due to the depression were removed and rough and fine mechanical cleaning of both sides and edges of the parts were performed. Small pieces were placed in their places by sticking together. Grouting was performed with filling mortar suitable for both content and color of the cracks and joints. The process ended with surface cleaning. The same dusted grout filling was found across the areas where bedding mortar was removed by the removal of the floor marble. From top to bottom; mortar fill, one row of brick, mortar fill, and row of brick are documented by determining that the number of bricks continues to increase and decrease according to the thickness of the filling. As a result of the research rasps on the plastered walls of the western gallery, the pattern was exposed by scraping all surfaces after the marble imitation pattern was found. After rasping, handwritings were revealed in which the marble imitation surfaces were badly damaged, the plaster was completed with cement fillings and the old dates were read. When the detected texts were translated, very different dates and names were read. A ship figure was also reached. After painting, plaster and cement fillings on the wall surfaces were cleaned and the conservation was completed, the pencil work was revised, and in the areas where there were large losses in the patterns, the decoration was tried to be completed by mirroring it from its symmetry. Among the interventions made by Mimar Sinan to strengthen Hagia Sophia, Mainstone stated that he used tension bars under the floor between the gallery and the exterior facades in the north, west and south directions, and these tensions were also shown in his drawings. It has been determined that the tensioners reached during the marble removal processes are wrought iron, but each gallery has different details. There are two symmetrical iron tensioners (tensioners 1 and 2) in the North gallery on the north-south axis. 2. The tensioner consists of two separate tensioners, which are juxtaposed at the midpoint of each other and joined by three metal nails. Two tensioner parts, which are seen to be made of wrought iron, are combined with iron wedge at three different points and secured with a second metal nail. In the south gallery, as in the north gallery, two tensioners symmetrical and located 20/25 cm below the ground on the north-south axis were reached during repairs. It has been observed that the ends of two separate iron strut pieces of 7x10cm size, which are joined close to the southern columns of the gallery, are bent upwards, the tensioner 5 is attached to 34x17 and the tensioner 6 is fixed in an iron socket of 31x17 cm and fixed with lead casting. It was observed that the two tensions reached in the western gallery were made of wrought iron, wrapped in lead plates and were just under the marble cladding of 2-2.5cm. It is determined that the forged iron tensioners in the lead plate have dimensions of 5x5,5 and 5x8 cm. The tensioners in the north and south gallery are as good as they seem. The tensioners in the western gallery were rotted due to excessive corrosion at the joints of the western wall. The tensioners maintained are covered after the conservation process. Difficulties were encountered in the fillings under the marble plates removed on the gallery floor. The distortions in the north and south galleries, on the east-west axis, in front of the columns close to the outer wall are symmetrical. The system and layer spacing of the floor filling were determined with the depth measurement made in the areas where the weathering occurred, as a result, it was understood that the separations seen in the fillings did not reflect on the arch brick and joint system. Decompositions in the fillings are closed by gradually filling with light and coarse filling material and mortar with appropriate content. During repairs in the Hagia Sophia gallery solid floor coverings, ten spaces of various sizes, which are estimated to be made in order to lighten the bearing system, were detected under the floor in areas corresponding to pendants. Measurement and documentation can be done by entering three of the gaps. As of the date of the writing, the data about the gaps detected in the gallery floor of Hagia Sophia was tried to be explained. Although the restoration process on the gallery floor continues and all areas are not opened, it is believed that gaps can be reached in the new areas to be opened. One of the issues that will not be ignored in the structure design in such a large-scale structure is undoubtedly the effort of building the structure lighter but stronger. Although the gaps are indicative of the building being lightened, the fact that the examinations can be carried out provided more data about the structure of the building. One of them is that the vaults under the floor do not merge with the main wall everywhere. The second important finding is that the carrier rising up to the level of the gallery floor is four legs and the cornice, which provides the connection between the columns, is made of large block stones and lead plates are placed between the joints to reduce the friction effect. As a result of examining the gaps entered or displayed, the structure of the building could be viewed from the inside and details of the stone and brick walls under marble coverings could be seen and documented.

Dünya mimarlık ve sanat tarihinin en önemli yapılarından biri olan Ayasofya galeri katının projelendirilmesi ile birlikte restorasyonu yapılarak, güncel projelerinin hazırlanması, yapının iyileştirilmesi, sürdürülebilirliğinin sağlanması, aynı zamanda yeni bulgularla yapının bilinmeyen alanlarının tanımlanması, yapıya ilişkin hafızanın tazelenmesi ve yapının daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır. Uygulama, galeri katının döşeme, duvar ve tavanlarının projelendirilmesi ve restorasyonunu kapsamaktadır. Belgelemelerde 3 boyutlu lazer tarama cihazları ve hasarsız analiz yöntemleri kullanılarak yapılan tespitlerle proje çalışmaları tamamlanmıştır. Projelerin onaylanmasının ardından mermer kaplamaların konservasyonu ile çalışmalara başlanılmıştır Yoğun kullanım, rutubet/su gibi nedenlerle fazlasıyla zarar görmüş zemin mermerleri ve zemin altı dolgularının iyileştirmeleri yapılmıştır. Döşeme mermerlerinin konservasyonu sırasında kuzey, güney ve batı galerinin demir gergilerle beden duvarlarına bağlandığı tespit edilmiştir. Diğer önemli bir tespit ise zemin mermerlerinin altında karşılaşılan boşluklar ve onların yapım tekniğine ilişkin önemli veriler olmuştur. Kuzey ve güney galeride konservasyon amacıyla yerinden alınan mermer plakaların altında tespit edilen boşlukların ve burada kullanılan tuğlaların boyutları, örgü sistemi ve boşluk içindeki buluntulara ilişkin belgeleme çalışmaları yapılmıştır. Uygulama öncesinde yapılan tespitlerle uygulama sırasında çıkan bulgular birleştirilerek müdahaleler sonuçlandırılmıştır. Ayasofya galeri katında yapılan projelendirme, restorasyon ve konservasyon çalışmaları ile hem yapının iyileştirilmesi sağlanmış, hem de tespit edilen verilerle yapıya dair yeni bir hafıza oluşturulmak istenmiştir. Bu çalışmada galeri katı restorasyonunda uygulaması yapılan döşeme kaplamalarının konservasyonu, kullanılan yöntemler, elde edilen bulgular ve ulaşılan sonuçlar anlatılmaya çalışılmıştır.

Hagia Sophia is one of the examples that contain the most important surviving artistic components of Byzantium. It has undergone various interventions in different periods with the effect of periodic transitions between church, museum and mosque functions, and the artworks it contains have been affected by these interventions.
As of July 2020, collective worship activities have started with the conversion into a mosque. This change of function made it necessary to cover the mosaics on the abscissa on the grounds that “it prevents the health of worship” in the space. Various initiatives have been taken by the Directorate of Religious Affairs towards this goal.  Although techniques such as “blackout” were brought to the agenda, as a result, the mosaics were covered with a moving curtain system, and with this approach, the interior characteristic and artistic integrity of the building was damaged.
In this study, the possibilities of today's technology to hide the mentioned mosaics during the prayer times were evaluated and it was revealed with the analysis that projection mapping is the technique that best meets this purpose. In addition to the advantages provided by the technique, the possibility of the light emitted to damage the mosaics is one of the areas that the article investigates in terms of protection approaches. This original study, which proceeds with the science of optics as a reference, presents the results obtained by focusing on the mathematics of protecting mosaic works from light.

Ayasofya, Bizans’ın hayatta kalan en önemli sanatsal bileşenlerini içeren örneklerinden biridir. Kilise, müze ve cami fonksiyonları arasında dönemsel geçişler yaşamasının da etkisiyle farklı dönemlerde çeşitli müdahaleler geçirmiştir ve barındırdığı sanat eserleri bu müdahalelerden etkilenmiştir.
2020’nin Temmuz ayı itibariyle tekrar camiye çevrilmesiyle birlikte toplu ibadet faaliyetleri başlamıştır. Bu fonksiyon değişikliği, mekân içindeki “ibadetin sıhhatini engellemesi” gerekçesiyle, apsis bölümünün üstündeki mozaiklerin örtülmesini gerekli kılmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından bu amaca yönelik çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. “Karartma” gibi teknikler gündeme getirilse de sonuç olarak hareketli bir perde sistemi ile mozaikler örtülmüş ve bu yaklaşımla yapının iç karakteristiği ve sanatsal bütünlüğü zedelenmiştir.
Bu çalışmada, bahsi geçen mozaiklerin ibadet vakitlerinde gizlenmesi için günümüz teknolojisinin imkânları taranmış ve projeksiyon haritalamanın bu amacı en iyi karşılayan teknik olduğu analizlerle birlikte ortaya koyulmuştur. Tekniğin sağladığı avantajların yanında yaydığı ışığın mozaiklere zarar verme ihtimali, koruma yaklaşımları açısından makalenin araştırdığı alanlardan biridir. Optik bilimini referans alarak ilerleyen bu özgün çalışma, mozaik eserlerin ışıktan korunmasının matematiğine odaklanarak elde edilen sonuçları sunmaktadır.