Tonyukuk
| Bilge Tūnyokuk Eski Türkçe:          Çince: 暾欲谷 | |
|---|---|
| Bilge Tūnyokuk Boyla Baga Tarkan İkinci Göktürk Kağanlığı'nın tarkanı | |
| Doğum | 646 |
| Ölüm | 726 |
| Çocuk(lar)ı | İl İtmiş Bilge Kağatun |
| Hanedan | Aşide |
| Dini | Tengricilik |
| Meslek | Devlet adamı |
Tūnyokuk[1] (Eski Türkçe: , Çince: 暾欲谷; Pinyin: tūnyùgǔ, Wade-Giles:, T'un-yü-ku, tam: Bilge Tūnyokuk Boyla Bağa Tarkan,[2] Çince adı: Ashide Yuan-zhen, 阿史徳元珍; Pinyin: āshǐdé yuánzhēn, Wade-Giles: a-shih-te yüan-chen; 646 - ö. 724), Göktürk Kağanlığının yabgusudur.[3] "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir.[4] Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.[5]
Ayrıca Tūnyokuk, Çin kaynaklı dinlerin Türk boyları arasında yayılmasına izin vermediği ve bunların Türklerin hareketli hayatına uymayan, savaşçılık yeteneklerini köreltebilecek anlayışlar içerdiğini söylemiştir.
Orhun Yazıtları
[değiştir | kaynağı değiştir]Orhun Yazıtlarında ismi
olarak yazılmıştır.[6] Ayrıca Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizide şöyle yazılmıştır;
"Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgaç iliñge kılındım. Türk budun tabgaçka körür erti." (Bilge Tonyukuk ben kendim, Tabgaç[7] ilinde doğdum. Türk budunu Tabgaç'a bağlı idi.)
Orhun yazıtları Bilge Kağan ve Kül[8] tigin[9] dışında aslında genelde hakanlar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir. Tonyukuk "Gök gibi ve gökten olmuş" şeflerden biri değildir.
Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Bu anıt Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Göktürk alfabesi ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulunabilir. Tonyukuk Bilge Kağan'ın veziridir. Tonyukuk, bilgisi ve tecrübesiyle Bilge Kağan'a yol gösteriyordu.
Yazıtlara "Orhun Yazıtları" denilmesinin sebebi de bu yazıtların Orhun Nehri dolaylarında dikili olmasıdır. Yazıtlar 19. yüzyılda (1893), Danimarkalı Türkolog Wilhelm Ludwig Peter Thomsen tarafından tercüme edilmiştir.
Çin Kaynakları
[değiştir | kaynağı değiştir]Orhun yazıtlarından sonra Tonyukuk hakkında bir diğer kaynak da Tang dönemi Çin yıllıklarıdır. Tonyukuk, Kapgan Kağan'ın yönetimi esnasında strateji ve planlamadan sorumlu üst düzey bir devlet görevlisiydi. Kül Tigin amcası Kapgan'ın ölümü sonrası amcaoğlu İnel Kağan'a bir darbe düzenleyerek kardeşi Bilge'yi kağan ilan etti. Kapgan ve İnel kağan dönemlerinde görev alan birçok devlet adamı bu yönetim değişikliği sırasında azledildi ya da öldürüldü. Ancak Tonyukuk kızı Bügü Hatun'un Bilge Kağan'la evli olması nedeniyle kağanlığa hizmet etmeye devam etti ve itibarını korudu. Tonyukuk, Bilge Kağan devrinde Bilge Kağan'ı Budizm dinini yayma ve yerleşik hayata geçme düşüncelerinden vazgeçirmiştir.[10]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Tūn Yokuk "başvezir, ilk vezir" anlamına gelmektedir. İlk öğe olan tūn uzun ünlülü olup "ilk; (metaforik) baş, vb." anlamındadır. Yokuk ise bir unvan olup, Geç Orta Çince (JTS) jywk-kəwk 欲谷 olarak geçmiştir. GOÇ Yù-gǔ shè 欲谷設 ‘Yokuk Şad’ biçimi bu adın Eski Türkçede aslında bağımsız bir unvan olduğunu kanıtlıyor.[1] 9 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ 毗伽暾欲谷裴羅莫賀達干
- ^ halktan olup hakandan iki derece aşağıda bulunan kişiye verilen ongun (unvan).
- ^ André Wink. Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World. Brill Academic Publishers, 2002. ISBN 0-391-04173-8. Page 65.
- ^ Findley, Carter Vaughin. The Turks in World History. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-517726-6. Page 38
- ^ Kurallı Orhun Abecesi ile yazılmıştır
- ^ Maçin, yukarı (doğu) Çin. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2 Cilt I. sayfa 28, 453, 454 II. 280
- ^ eski Türkçe: kül, şu savda yazılmıştır: kül ürkünçe köz ürse yik
- ^ eski Türkçe: prens demektir.
- ^ Ahmet Taşağıl (2004), Göktürkler III, Türk Tarih Kurumu Yayınları
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aydemir, H . (2019). Tonyukuk / Tunyukuk Adı Üzerine. International Journal of Old Uyghur Studies, 1 (2), 171-184. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijous/issue/51310/659401 9 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bilge Tonyukuk Yazıtı Tam Metni 22 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- https://web.archive.org/web/20060823114421/https://www.tonyukuk.net/tongiris.htm Bilge Tonyukuk Taşları
- https://www.hunturk.net/kat-4-bengu-taslar.html 22 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erk Yurtsever tarafından çevirilen Göktürk yazıtları(orkun abaçası ile birlikte)
- https://www.bilgitay.net/orhun/index.php11 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bilgitay Orhun Yazıcısı