Nelson Mandela

Nelson Mandela vart fødd i Transkei-regionen i Sør-Afrika og døydde iJohannesburg. Morsmålet hans var xhosa, som i ettertid har vorte eitt av elleve offisielle språk i Sør-Afrika. Han utdanna seg til jurist ved universitetet i Witwatersrand (Wits) i Johannesburg. I 1953 starta han saman med Oliver Tambo eit advokatfirma i Johannesburg, kalla Mandela and Tambo. Dette var det første advokatkontoret i Afrika med berre svarte advokatar.

Nelson Mandela var høvdingson, og alt som ung mann tok han opp kampen mot det urettferdige apartheidsystemet som vart lovfesta i Sør-Afrika i 1948. Dette systemet baserte seg på at dei ulike rasane i Sør-Afrika skulle haldast frå kvarandre. Dei svarte vart haldne utanfor alle maktposisjonar, og hadde verken stemmerett eller andre demokratiske rettar.

Dei svarte organiserte seg i African National Congress (ANC), som vart grunnlagt alt i 1912, men som først steig fram som ein samlande kamporganisasjon for dei svarte sine interesser etter at apartheidpolitikken vart innført i 1948. Nelson Mandela var med på å stifte ungdomsforbundet av ANC alt i 1943, og som nyutdanna advokat vart han ein av leiarane. Han vart tiltalt for høgforræderi i 1956, men vart frikjent saman med dei andre 155 tiltalte i 1961. I 1961 vart han øvstkommanderande for den væpna fløya i organisasjonen, og var sjølv aktiv i fleire aksjonar mot dei kvite makthavarane.

Kort tid etter Sharpeville-massakren i 1960, der 69 menneske vart drepne og 180 alvorleg skadde, forbaud apartheidregjeringa ANC og andre organisasjonar. På same tid gjekk ANC bort frå den ikkje-valdelege linja som organisasjonen hadde følgt. Mandela talte for og støtta denne strategiendringa. Som leiar av ANC Youth League hadde Mandela tidlegare markert seg med ei meir radikal linje enn den sitjande leiarskapen i moderorganisasjonen. I møtet med eit stadig meir brutalt apartheidregime såg Mandela på den tida væpna motstand som ein siste, nødvendig utveg.

Mandela fekk ansvaret for å byggje opp ANC som ein hemmeleg organisasjon og vart leiar for den væpna fløya av ANC, Umkhonto we Sizwe (Spydet i nasjonen). ANC måtte i stor grad drivast frå utlandet sidan den var ein forboden organisasjon i Sør-Afrika, mellom anna med økonomisk støtte frå norske styresmakter med fleire.

16. desember 1961 vart det gjennomført ei rekkje sabotasjeaksjonar. Mandela gjekk under jorda kort tid etter bannlysninga av ANC og vart raskt etterlyst av styresmaktene. Han sneik seg over grensa til Bechuanaland (dagens Botswana) i 1962, og gjennomførte ein lengre utanlandstur for å gjere frigjeringskampen betre kjent internasjonalt.

5. august 1962 vart Mandela arrestert på veg tilbake til Johannesburg og seinare dømt til fem års fengsel. Men då apartheidregimet avdekte gøymestaden til motstandsrørsla på Liliesleaf Farm i Rivonia ved Johannesburg i 1963, vart Mandela tiltalt for terrorisme og konspirasjon mot staten. Saman med mellom andre Walter Sisulu og Govan Mbeki vart han dømd til livsvarig fengsel i 1964. Han sona livstidsdommen på den berykta fangeøya Robben Island i 18 år, før han seinare vart overført til Pollsmoor-fengselet på fastlandet.

Den fengsla Nelson Mandela vart gradvis det internasjonale symbolet på fridomshåpet til undertrykte menneske, og han vart symbolet på kampen mot apartheid. Det internasjonale presset mot dei kvite makthavarane i Sør-Afrika om å gjere slutt på apartheidpolitikken auka kraftig utover i 1980-åra. Det var også mykje indre uro i Sør-Afrika, og apartheidregimet gjorde seg skuldig i stadig fleire valdshandlingar mot dei svarte.

I den svarte bydelen Soweto gjorde mange tusen opprør 11. juni 1976 mot eit vedtak om at undervisninga i halvparten av faga i skulen no skulle vere på afrikaans, språket til dei kvite innvandrarane som kom frå Nederland på 1600-talet. Opprøret enda i ein massakre der politistyrkane drepte mange hundre svarte innbyggjarar. Dette gav kampen mot apartheid ny kraft. Folketalsutviklinga i Sør-Afrika viste også at dei kvite kom i stadig større mindretal, og at det vart meir og meir urealistisk at apartheidsystemet kunne halde fram.

I 1989 vart det halde eit møte mellom Mandela, dåverande president Pieter Willem Botha, som var glødande apartheid-tilhengjar, og påtroppande president Frederik Willem de Klerk. Botha og de Klerk ville drøfte kva vilkår Mandela kunne bli sett fri på. Mandela sitt viktigaste krav var at apartheidsystemet måtte avviklast.

Etter stort lokalt og internasjonalt press og politisk krise for apartheidregimet vart Mandela lauslaten i 1990. Etter lauslatinga spelte Mandela ei sentral rolle i forhandlingane som førte fram til dei første frie vala i Sør-Afrikas historie, og ein formell avskaffelse av apartheid i 1994. Han vart vald til president for ANC, og han innleidde forhandlingar med president de Klerk om å fjerne apartheidsystemet og innføre demokrati i Sør-Afrika med likeverdig stemmerett for alle folkegrupper.

I 1993 vart han tildelt Nobels fredspris saman med president de Klerk. Grunngjevinga var at dei saman hadde greidd å gjennomføre ein fredeleg overgang frå apartheid til demokrati, og det skuldast ikkje minst Mandela sitt sterke ønske om å forsone folkegruppene i Sør-Afrika. I 1994 vart han også den første demokratisk valde presidenten i Sør-Afrika, med over 60 prosent av stemmene. Fleirtalsstyret var dermed innført.

Som president spela Mandela òg ei aktiv rolle i internasjonal afrikansk politikk, mellom anna som fredsmeklar i borgarkrigen i Kongo (Zaïre), og vart påpeika som Afrikas fremste statsmann. Mandela var ein eldre mann då han vart vald til president, og åra som fange hadde nok sett sine spor. Etter fem år som president meinte han at andre burde ta over, og han brukte tida si til å snakke om forsoning og fred rundt om på talarstolar verda over.

Mandela var eitt av dei mest framståande symbola i verda på fred og forsoning på slutten av 1900-talet og fram til sin død i 2013. Både under fangenskapet sitt og seinare vart Mandela tildelt ei rekkje internasjonale utmerkingar, i tillegg til Nobels fredspris.

Mandela gav ut ei rekkje bøker, slik som artikkelsamlinga No Easy Walk to Freedom (1973) og sjølvbiografien Long Walk to Freedom (1994, norsk utgåve same år: Veien til frihet).

• African National Congress (ANC)
• apartheid
• menneskerettar
• Utdjupande artikkel om Sør-Afrikas moderne historie
• Nobels fredspris

• Nobelstiftelsens nettsider om fredsprisen i 1993

• Mary Benson (1990) Nelson Mandela.
• Veien til frihet (1994). Omsett av Kjell Olaf Jensen.