Rano hrišćanstvo
Rano hrišćanstvo obuhvata početno razdoblje hrišćanstva od smrti Isusa Hrista u 33-im godinama 1. vijeka, do postajanja državnom religijom u 4. vijeku, kada je legalizovano (313), dogmatizovano (325) te konačno etatizovano (380).
Rano hrišćanstvo je nastalo kao verski pokret, odnosno unutar judaizma, da bi se tokom 1. veka od njega potpuno odvojilo. Središte nove religije je u početku bio u Jerusalimu, ali nakon uništenja Hrama u jevrejsko-rimskom ratu 70. godine, jevrejski hrišćani gube prvenstvo. Rim, kao prestonica Carstva, postaje glavno sedište hrišćanstva, a rimski episkop postaje dominantni episkop, koji kasnije uzima titulu pape.
Razni vidovi hrišćanstva su cvetali u ranom periodu pokreta. Ranohrišćanske zajednice su često bile veoma podeljene iznutra, u većoj meri nego samo društvo, jer su u njima često Jevreji i nejevreji bili zajedno.[1] Oni koji su se nazivali hrišćanima imali su mnoga, bitno različita religijska verovanja i prakse. U hrišćanstvu drugog i trećeg veka teološka raznovrsnost je bila toliko naglašena da su se grupe koje su se nazivale hrišćanima držale verovanja i praksi za koje bi većina današnjih hrišćana tvrdila da uopšte nisu hrišćanske.[2] I način na koji su bile organizovane zajednice razasute po tada poznatom svetu znatno se razlikovao od grupe do grupe.[3]
Rano kršćanstvo bilo je neprijateljsko prema autoritetu i prema državi.[4] Hrišćani su bili izloženi mnogim kritikama i progonima od judejaca i sledbenika rimske vere. Međutim, ortodoksno hrišćanstvo je, prilagodivši u svoje svrhe rimsku političku i vojnu organizaciju, te zadobivši carsku podršku u IV veku, postajalo sve stabilnije i otpornije.[3] Na kraju ranog perioda hrišćanstvo postaje favorizovana religija Rimskog carstva pod carem Konstantinom Velikim, a potom i jedina državna vera pod Teodosijem.
Tokom ovog perioda kršćanstvo je preterpelo dubinske promjene, kojima su slobodne bratske zajednice transformisane u hijerarhijsku crkvenu organizaciju.[5] Transformacija kršćanstva je poglavito uzrokovana promjenom socijalnog sastava, i novom društvenom funkcijom.[4] Kršćanstvo je od revolucionarne religije evoluiralo do religije koja podupire državu. Zajedno sa promenom kršćanstva u prvim stoljećima mijenjalo se i shvatanje Isusa.[4]
Od većine naroda u imperiji, Jevreje je izdvajao monoteizam, odnosno vera u jednog Boga. Rano hrišćanstvo je nastalo kao verski pokret, odnosno unutar judaizma. Nakon smrti Isusa, njegovi sledbenici - mala jevrejska poznata kao nazareni - su tvrdili da je on bio Mesija prorokovan u jevrejskim spisima. Vremenom je ovaj mali jevrejski verski pokret evoluirao u hrišćansku veru.[6]
Prvobitnu hrišćansku crkvu (lat: ecclesia - zajednica) formirali su nakon Isusove smrti, njegovi učenici i apostoli u Jerusalimu. Prema spisama apostola Petra (15.-67. g. n. e) mnogi judejci okreću se hrišćanstvu. Pristalice Isusa iz Nazareta se u početku nazivaju nazareni, da bi tek kasnije stekli naziv hrišćani. Sedište nove religije je u početku bilo u Jerusalimu. Zajednicu su u samom početku činili isključivo Jevreji, koji su smatrali su da je Isus bio Mesija (odnosno Hristos) čiji dolazak proriče jevrejska sveta knjiga Tanah, koju hrišćani nazivaju Starim zavetom. Mnoge judejske (farisejske) starešine su ovu tvrdnju smatrali bogohulnom i proglašavali su Hristove sledbenike za jeretike, isključivali ih iz jevrejskih zajednica, a neretko i prijavljivali rimskim vlastima. U ovim događajima neki autori vide dublje korene kasnijeg antisemitizma među hrišćanima.[7]
Između 30. i 50. godine, hrišćansku crkvu čine isključivo Jevreji. Kada je odlukom apostolskog sabora (48–49. godine) rešeno da nejevreji budu primljeni u hrišćanstvo, započinje epoha munjevitog širenja hrišćanstva među Grcima. Već u drugoj polovini 1. veka, zahvaljujući delatnosti apostola Pavla, hrišćanski pokret postaje pretežno nejevrejski. Ovo se razvijalo tako tako brzo, da već nakon smrti prvih apostola, Grci preuzimaju vođstvo u hrišćanstvu (Tit, Timotej, Luka, Marko itd.).[8]
Ovaj razvoj se ubrzava zbog dramatičnih događaja koji su zapečatili sudbinu judeohrišćanstva. Nakon pada Jerusalima 70. godine, hrišćani napuštaju grad, a sinagoge počinju da se zatvaraju i postaju isključive. Tako, sinagoge prestaju da budu, kao u vreme apostola Pavla, mesta gde se može propovedati evanđelje.
Hrišćani su nastavili da poštuju jevrejsku Bibliju, uglavnom koristeći Septuaginta prevod Starog zaveta, koji je bio u upotrebi kod grkofonih Jevreja, ili Targume koji su bili u upotrebi kod vernika koji su govorili aramejski jezik. Takođe su dodati tekstovi, koji će postati Novi zavet. Hrišćanske zajednice nastaju širom Izraela (Palestine), Male Azije, Sirije, Egipta, Afrike i Grčke, znači pretežno u predjelima istočnog Sredozemlja. Jezik komuniciranja među hrišćanima u to doba bio je grčki. Pošto je u antička vremena religija uglavnom bila vezana za određeni grad ili narod, smatra se da su hrišćani bili prvi koji su „presekli tradicionalne veze između vere i nacije“.[9] Vremenom su se hrišćani sve više odaljavali od Jevreja, pa su tokom drugog veka, pored ostalog, prešli sa svetkovanja subote na nedelju.[10]
Današnji hrišćani, koji poseduju razvijenu teologiju, ne mogu lako da shvate oblik hrišćanske vere koja nije stavljala teološki naglasak na iste ideje koje oni smatraju suštinskim.[11]
Sadržaj vjere prvih učenika se može sažeti u sljedećim tvrdnjama. Isus iz Nazareta je Mesija obećan od proroka. On je nakon smrti božanskim oživljavanjem postavljen s desne strane Boga i uskoro će se vratiti da osnuje carstvo na Zemlji. Onaj tko vjeruje u Isusa i tko se, na osnovu iskrene duhovne promjene, obraća Bogu ocu, i živi prema Isusovim zapovijedima, jeste božji svetac i kao takav može biti siguran da će mu milošću božjom biti oprošten grijeh i da će doživjeti iskupljenje.[12]
Karakteristična crta rane kristologije je njezin adopcionistički karakter. Ranokršćansko adopcionističko vjerovanje nastalo je u masama, ono je bilo izraz revolucionarnih tendencija i nudilo je zadovoljenje u fantaziji. Ono je očekivalo da će novo doba uskoro doći kad će oni koji su patili i bili ugnjetavani postati gospodari i biti sretni.[4]
U prednjem planu ranokršćanske poruke stoji eshatološko očekivanje. Zbog nemogućnosti da se promijeni njihova situacija realnim sredstvima, razvilo se očekivanje da će se dogoditi promjena u bliskoj budućnosti. Sadržaj primitivne kršćanske poruke je bilo blagosloveno obećanje o bliskoj budućnosti u kojoj će siromašni biti bogati, gladni zadovoljeni a potlačeni dobiti vlast.[13]
Kršćani su voljeli dobrog oca (boga), koji će im pomoći i osloboditi ih, a mrzili su lošeg oca (cara) koji ih je ugnjetavao i mučio.[4] Govoreći o mržnji prema bogatima Karl Kautsky kaže: »Rijetko je klasna mržnja modernog proletarijata postigla takve forme kao klasna mržnja kršćanskog proletarijata.«[14] From, razrađujući Kauckog, kaže da je to mržnja amhareca prema farizejima, zelota i sikarija prema imućnima i srednjoj klasi, napaćenih ljudi grada i sela prema onima na vlasti i na položajima, što je bila izražena u pretkršćanskim političkim ustancima i mesijanskim pokretima.[4]
S mržnjom prema autoritetima usko je povezana bitna crta ranog kršćanstva, naime, njegov demokratski, bratski karakter. Prvi su kršćani sačinjavali bratstvo socijalno i ekonomski ugnjetenih ljudi povezanih nadom i mržnjom. Ako je za židovsko društvo toga vremena bio karakterističan kastinski duh koji je prožimao sve društvene odnose, ranokršćanska zajednica bila je slobodno bratstvo siromašnih, nezainteresiranih za ustanove i pravila.[4]
Hrišćanstvo je propovedalo jednakost svih ljudi i zato su ga početku uglavnom prihvatali niži, a odbacivali viši slojevi društva. Apostol Pavle kaže: „Nema tu Jevrejina niti Grka, nema ni roba ni gospodara, nema muškog roda ni ženskog; jer svi ste vi jedno u Hristu.“[15] Zajednice hrišćanskih vernika zvale su se hrišćanske opštine, a bilo ih je u svim delovima carstva. U hrišćanskim opštinama svojina je bila zadružna. U tim zajednicama uzajamna ekonomska pomoć i podrška (»komunizam iz ljubavi«, kako to naziva Harnack), igrali su osobitu ulogu.[4]
Mnoštvo onih koji bijahu postali vjernicima beše jednog srca i jedne duše. Niko ništa ne smatraše svojim vlasništvom, već sve držahu zajedničkim. Niko među njima ne beše siromašan, jer oni koji imahu zemlju ili kuće, prodavaše ih, donošahu novce i polagaše ih pred noge apostolima. Od toga svako dobijaše deo prema svojim potrebama.
– Dela Apostolska 4: 32 - 35
Oni bejahu istrajni u učenju apostolskom, u zajednici, u deljenju hleba i u molitvama. Svi koji primiše veru bejahu zajedno i imaše sve zajedničko. Oni prodavaše svoja imanja i svoja dobra, i deliše cenu između sebe, prema potrebama svakog.
– Dela Apostolska 2:42-45
Osnovna aktivnost prvobitnih hrišćana je bila molitva:
Svi oni jednodušno prebivahu u molitvi i moljenju, sa nekim ženama, i sa Marijom, majkom Isusovom, i sa braćom njegovom.
– Djela Apostolska, 1:14
U prvom veku nove ere hrišćani su se tajno okupljali na zajedničkim obedima, propovedima i molitvama. Muškarci i žene su boravili zajedno, a ispovest se vršila javno, pred celom zajednicom. Prvobitno su neke crkvene funkcije dodeljivane žrebom, kao što su „žrijebom izabrali Mateja za apostola umjesto otpavšeg Jude“.[16]
Srž misionarskog propovijedanja rane zajednice bila je: »Carstvo Božje je blizu«. Ljudi su se pripremili za kraljevstvo, oni su očekivali da će ga sami doživjeti i nisu bili sigurni da li će u kratkom vremenu, koje su imali na raspolaganju prije dolaska novog carstva, biti moguće obznaniti kršćansku vijest većini pogana. Verovalo se da će omražene vlasti uskoro biti zbačene i da će se oni sami, siromašni i napaćeni, domoći vlasti i sreće. Očekivala se velika promena svijeta.[4]
Eshatološka očekivanja, koja su sačinjavala jezgro vjere i nade rane zajednice, su se vremenom postupno se gubila. Iako je Pavlova vjera još uvijek prožeta eshatološkim nadama, on očekivano vrijeme dolaska carstva počinje odgađati u budućnost. Od drugog stoljeća nadalje težište poruke nije više bilo u paroli »Kraljevstvo je na blizu«, u očekivanju da će sudnji dan i povratak Isusov uskoro doći, već u prošlosti. Presudan događaj već se zbio. Pojava Isusa već je predstavljala čudo. Svijet nije se više trebao mijenjati jer je spasenje postalo unutrašnja stvar zajamčena vjerom u Isusa. Nada u historijsko oslobođenje je zamijenjena vjerom u duhovno oslobođenje, a sve izvana (država, društvo, zakon) je moglo ostati kao što jeste.[4]
Prvo stoljeće kršćanstva bilo je obilježeno strogim etičkim postulatima, u vjerovanju da je kršćanska zajednica u prvom redu bratstvo pobožnog življenja. Sa opadanjem eshatoloških nadanja, praktička strogost je zamijenjena milošću koju dijeli crkva. Zajedno s odbacivanjem stroge etičke prakse išlo je sve veće mirenje kršćana sa državom tokom 2. vijeka. Čak ni povremeni progoni kršćana od države nisu ni utjecali na taj razvitak.[17]
Početkom 3. vijeka katolička Crkva prihvata pomirljiviju politiku prema Rimskoj državi i načinu života srednje klase. Protiv toga ustaju mnogi hrišćani na čelu sa Hipolitom Rimskim (oko 170-235), koji zagovaraju izvornu etičku strogost. Hipolit nije dozvoljavao hrišćanima da se bave zanimanjima u državnoj službi i drugim nedostojnim pozivima, uključujući vojnike, učitelje, sudije, gladijatore, svodnike, glumce, žonglere, mađioničare itd.
Vojnik državne vlasti mora biti naučen da ne ubija ljude i da to odbije ako mu se naredi i da odbije da položi zakletvu; ako nije voljan da to izvrši, on se mora odbiti. Vojni zapovjednik ili državni sudac koji nosi purpurnu odjeću, mora se toga okaniti ili biti odbijen. Ako kandidat ili vjernik traži da postane vojnik, oni se moraju odbiti jer su prezreli Boga.[4]
U isto vreme, Tertulijan (oko 160–240) zabranjuje ne samo sudjelovanje u paganskim ritualima, nego i svako služenje u vojsci, argumentom: »Ne može se jedna duša dugovati dvojici: Bogu i Cezaru«.[18] On izričito zabacuje i mogućnost da kršćanin bude učitelj u školama, ali misli da može biti učenik, jer »kad vjernik izučava te stvari, ako već zna što je, niti prima niti prihvaća«, ali nije ista stvar s onim koji bi ih imao naučavati.[19] Tertulijan zaključuje:
Jedva bi se dalo zamisliti da bi kršćanin mogao obnašati bilo kakvu javnu službu.
Međutim, vodeći biskupi odlučuju drugačije, te Crkva napušta negativan stav prema svijetu, i razvijala se u silu koja podržava državu. Nekadašnji »fanatici koji su bježali od svijeta« i koji su iščekivali buduću božansku vladavinu postali su lojalni podanici i »revizionisti postojećeg poretka.«[20] U svojoj knjizi Dogma o Kristu Erich Fromm zaključuje da se time kršćanstvo temeljito transformiralo „od religije ugnjetenih u religiju gospodara i masa kojima su oni manipulirali, od očekivanja neminovnog dolaska sudnjeg dana i novog doba u vjeru već ispunjenog spasenja; od postulata čistog, moralnog života do zadovoljavanja savjesti preko crkvenih svetih tajni; od neprijateljstva prema državi do iskrenog slaganja s njom“.[4]
Ranohrišćanske svete tajne (gr: misterije) su uključivale:
- krštenje (gr. baptizein „βαπτίζω“ - uroniti, zagnjuriti), ritualno očišćenje tela vodom;
- pomazanje (gr. hrizma „χρισμα“ – ulje, mast), mazanje svetim uljem koje se vršilo odmah nakon krštenja;
- pričešće (gr. εὐχαριστία euharistia - blagodat; lat. communio – učešće, deljenje), obredno deljenje hleba i vina;
Krštenje se vršilo nad zrelim vernicima, koji su prethodno morali da se prijave kao inicijanti za obred krštenja i da prođu pripremni period upražnjavajući post i molitvu. Ako bi se pokazali dostojni krštenja, odnosno primanja u hrišćansku zajednicu, usledio bi obred tokom kojeg inicijant silazi u vodu, spirajući grehe i simbolišući smrt svog bivšeg ja. Sveštenik nakon toga moli da Sveti Duh siđe na ponovo rođenog, koji oblači belu odoru i prima med pomešan sa mlekom - hranu za novorođenče.[21]
Hrišćani su odbacivali kulta cara, zbog čega su bili podvrgnuti dugotrajnim i okrutnim progonima od Rimskog carstva. Stoga su se rani hrišćani okupljali u podzemlju, po katakombama, gde je nastala i rana hrišćanska umetnost. Među svetkovinama koje su rani hrišćani upražnjavali u katakombama, bile su i gozbe ljubavi, običaj zajedničkog deljenja hrana i pića, što je kasnije zamenjeno evharistijom, koja je uključivala simboličnu količinu hleba i vina.[22]
Među prvobitnim hrišćanima nije bilo manastira, monaštva niti pustinjaštva, jer tada su svi hrišćani upražnjavali moralnu strogost, koja će kasnije postati odlika uglavnom monaha (sve osim obaveznog celibata).[16] Verski simbol ranih hrišćana je bila riba (grč: Ιχθύς ihtis), koja je korišćena kao akronim za reči: »Isus Hristos, Božji Sin, Spasitelj.«
Kautsky posmatra rano kršćanstvo kao proleterski klasni pokret, čiji je značaj bio u praktičnom delanju, to jest milosrdnom radu, a ne u verovanjima, tj. »pobožnim fanatizmima«.[23]
U 1. stoljeću nije postojao jasno definiran vanjski autoritet u kršćanskim zajednicama, izgrađenim na nezavisnosti i slobodi pojedinca.[4] Nije postojalo ni crkvene organizacije već je prvobitna kršćanska zajednica bila povezana samo "zajedničkom vezom vjere, nade i ljubavi." Budući da su prvi kršćani osjećali da su hodočasnici i stranci na Zemlji, nije bilo potrebe za stalnim ustanovama.[24]
Uspostava episkopalne vlasti predstavlja proces tokom kojeg su raznoliki oblici uprave zamenjivani jednoobraznom hijerarhijom crkvene vlasti.[25] Mnoge hrišćanske zajednice su reorganizovane u stroge rangove biskupa, sveštenika, đakona i pastve, u kojima se biskup pojavio kao »monarh« (doslovno, »jedini vladar«) »pastve«.[3]
Oko 90. godine, rimski biskup Klement, kao zastupnik rimske crkve, piše korintskoj crkvi u kojoj je izbila "pobuna" te su neki sveštenici lišeni vlasti.[26][27] Odbacujući sveštenike postavljene da upravljaju vernicima, disidenti su prigovarali da je razdvajanje „sveštenstva", kao grupe na vlasti, od „laika", odnosno naroda (gr. laos) ne samo bez presedana, nego je za hrišćane neprihvatljivo.[1] Biskup Klement je zahtevao da se svrgnuti poglavari vrate, tvrdeći da su sami apostoli „svoje prve preobraćenike postavljali za biskupe i đakone". On čak podstiče hrišćane da se ugledaju na hijerarhiju rimske armije:
Braćo, služimo u našoj armiji... Smatrajmo ljude koji služe našim generalima... Ne mogu svi biti prefekti, tribuni, centurioni, komandanti, ili slično, ali svako u svom rangu sprovodi zapovesti cara i generala.[28]
Klement razvija praktičnu teologiju vlasti, prema kojoj Bog, gospodar i vladar neba, zemaljsku vlast prenosi na članove crkvene hijerarhije. Ko god odbije da »sagne vrat« [29] i pokori se crkvenim vođama kriv je za nepokornost Bogu i »zaslužuje smrtnu kaznu«! [30] Pejgels ocenjuje da Klementovo pismo označava dramatičan trenutak u istoriji hrišćanstva. U njemu prvi put nalazimo argumente za podelu zajednice na »sveštenstvo« i »pastvu«, u vidu stroge hijerarhije nadređenih i potčinjenih.[3]
Biskup Ignjatije Antiohijski sledi Klementa kada oko 100. godine svoju definiciju crkve zasniva na podređenosti biskupu:
Neka niko ne čini ništa što se odnosi na crkvu bez biskupa.[31] ... Nezakonito je krštavati ili prirediti agape bez biskupa ... pridružiti se biskupu jeste pridružiti se crkvi; odvojiti se od biskupa jeste odvojiti se ne samo od crkve nego i od samog Boga.[32]
Ignacije čak tvrdi da izvan crkvene hijerarhije »nema ničeg što se može nazvati crkvom«.[33]
Oko 180. godine Lionski biskup Irenej, pozivajući se na apostolsko nasleđe, hrišćane koji se protive crkvenim vlastima naziva hereticima i agentima Sotone.[34] Irenej kaže da je jedina prava crkva ona koja svugde »održava isti oblik crkvenog ustrojstva«[35] i izvan nje nema spasenja.[36] Svi koji odbacuju hijerarhiju su »lažne osobe, zli zavodnici i hipokriti«.«[37]
Oko 200. godine hrišćanstvo je postalo institucija na čelu sa troslojnom hijerarhijom biskupa, sveštenika i đakona, koji su sebe smatrali jedinim legitimnim predstavnicima »pravoverja«.[3] Rano kršćanstvo, koje je bilo zajednica jednakih, bez hijerarhije ili birokracije, vremenom je postalo »Crkva«, odraz apsolutističke monarhije Rimskog carstva.[4]
Mnogi hrišćani su odbijali crkvenu hijerarhiju, čuvajući jednakost unutar zajednica. Irenej prenosi da su "jeretici" čiji je vođa bio Markus, na početku sastanka žrebom odlučivali ko će uzeti ulogu sveštenika, a ko deliti pričest kao biskup; jedan član je čitao Sveto pismo prilikom službe, drugi se obraćao grupi kao prorok i držao duhovnu nastavu.[38] Kada bi se grupa sastala sledećeg puta, ponovo se koristio žreb kako bi se uloge menjale.[39] Tertulijan, takođe ih napadajući, govori o odnosima unutar zajednice "jeretika":
Tako je danas biskup jedan čovek, a sutra drugi; osoba koja je danas đakon sutra je čitač; onaj koji je danas sveštenik sutra je svetovnjak: oni čak i pastvi nameću dužnosti sveštenstva ! [40]
Ove zajednice su odbile da priznaju razlike između sveštenstva i pastve; poštovali su načelo stroge jednakosti. Tertulijan prenosi da i žene među »jereticima« sa muškarcima dele važne položaje: »One podučavaju, učestvuju u raspravama, prizivaju Duh, leče«.[40] Svi posvećeni, i muškarci i žene, ravnopravno su učestvovali u žrebanju: svako je mogao biti izabran da služi kao sveštenik, biskup ili prorok. Kocka je bacana na svakom sastanku, a razlike ustanovljene kockom se nisu mogle pretvoriti u stalne »rangove«. Po ugledu na apostole, odstranjivali su elemenat ljudskog izbora, verujući da kocka odražava Božji izbor.[41][42] Njihov sistem je osiguravao jednakost svih učesnika, što Tertulijan kritikuje:
Pre svega, nije jasno ko je novajlija, a ko vernik: oni svi imaju ravnopravan pristup, oni ravnopravno slušaju, ravnopravno se mole — čak i pagani, ako se neki zadese ... Oni takođe razmenjuju poljubac mira sa svima koji dođu ...[40]
Hrišćani, koji nisu priznali crkvenu vlast, imali su i svoje spise. Otkrivenje po Petru, apokrif iz 3. vijeka, u vidu proročanstva uskrslog Isusa, govori da će vernicima »vladati jeretici«,[43] kako su oni nazivali ortodoksne hrišćane.[3]
Bit će i onih koji su van našeg broja, koji sebe nazivaju biskupima i đakonima, kao da su svoju vlast primili od Boga. Oni se pokoravaju odlukama vođa. Ti ljudi su suha korita.[44]
Spis optužuje vođe crkve da su iskrivili Isusovo učenje stvorivši »veštačku crkvu« umesto istinskog hrišćanskog »bratstva«.[45] Vođe crkve ugnjetavaju svoju braću i zajednicu, što je dokaz da je to lažna crkva. U svojoj slepoj drskosti, oni tvrde da imaju isključivo pravo: »neki koji ne razumeju tajnu govore o stvarima koje ne razumeju, ali će se hvalisati da tajna istine pripada samo njima«.[46]
Apokrifni spis Trodelni traktat suprotstavlja »decu Oca«, koji se udružuju kao jednaki uživajući uzajamnu ljubav i podršku, potomstvu demijurga (naziv za predstavnike crkvene jerarhije), koji su ispunjeni »žudnjom za vlašću i svaki zamišlja da je iznad drugih«.[47]
»Želeli su da jedan drugome zapovedaju i nadmašivali su jedan drugoga u ispraznoj vlastoljubivosti«.
Druga rasprava velikoga Seta polemiše protiv ortodoksnog hrišćanstva suprotstavljajući mu »pravu crkvu« sinova svetlosti. Spis objašnjava da su »oni koji da uzdižu ime Hristovo« napravili imitaciju crkve, »objavivši doktrinu mrtvog čoveka, i laži, da bi to ličilo na dobrotu i čistotu savršene crkve«.[48] Takvo učenje miri hrišćane sa strahom i ropstvom podstičući ih da se priklone zemaljskim predstavnicima demijurga.[49] Spis navodi da crkvene vlasti proganjaju one koji su dostigli oslobođenje kroz gnozu, pokušavajući da ih odvuku od »istine njihove slobode«.[50]
Prvobitni hrišćani su gajili nadu u promjenu svoga položaja i, u isto vrijeme, mržnju protiv bogataša, gospodara, fariseja i Rimljana. Međutim, za razliku od drugih jevrejskih proleterskih pokreta (zeloti i sikariji) koji su bezuspešno pokušavali da ostvare promene na području politike, rani kršćani to čine u religiji.[4]
Kršćanska doktrina nije se obraćala obrazovanima i vlasnicima imanja, već siromašnima i potlačenima.[51] Prvobitno kršćanstvo su činili amhareci, mase neukih siromaha, seljaka i proletarijata Jeruzalema koji su, zbog rastućeg političkog i ekonomskog ugnjetavanja te društvenog ograničavanja i prezira, osjećali potrebu za mijenjanjem postojećih uvjeta. Odlomci iz najstarije literature, poput Jakovljeve poslanice, odišu neprijateljstvom prema bogatašima.[4]
Do prve velike promjene u sastavu vjernika došlo je kad se kršćanska propaganda sredinom 1. vijeka obratila nejevrejima i kad je u zadobila pristaše među gotovo svim narodima Rimskog carstva. Međutim, socijalni sastav kršćanske zajednice su još uvek činilli siromašni, ugnjeteni i neobrazovani ljudi:
Ta gledajte, braćo, sebe, pozvane: nema mnogo mudrih po tijelu, nema mnogo silnih, nema mnogo plemenitih. Nego lude svijeta izabra Bog da posrami mudre, i slabe svijeta izabra Bog da posrami jake; i neplemenite svijeta i prezrene izabra Bog, i ono što nije, da uništi ono što jest.[52]
Pavao je bio jedan od prvih kršćanskih vođa koji nije potjecao iz nižih klasa, sin rimskog građanina, farizej i intelektualac. Iako je većina Pavlovih preobraćenika još uvijek iz najnižih klasa, u zajednice su postupno počeli ulaziti i bogati, što je stvorilo nesuglasice oko toga da li oni trebaju osloboditi svoje kršćane robove. Pavle opominje da robovi ne smiju tražiti oslobođenje.
Već u Klementovoj poslanici Korinćanima (oko 95.) dolazi do ublažavanja stava prema bogatašima što pokazuje da unutar crkve bogati i ugledni više nisu toliko rijetki. 96. godine je Domicijan dao smaknuti konzula Tita Flavija a njegovu ženu poslao u progonstvo zbog privrženosti kršćanstvu, što pokazuje da su se koncem prvog stoljeća kršćani u Rimu probili na carski dvor.[4] No, sve do duboko u drugo stoljeće stvarnu osnovu zajednica predstavljale su niže klase. Kelsos, kričar hrišćanstva iz 2. vijeka, piše da je hrišćanska zajednica često ispoljavala protivljenje obrazovanju i da njoj ne pristupaju razumni i obrazovani, već prosti ljudi, robovi, žene i djeca.[53]
Oko sredine 2. vijeka kršćanstvo je počelo da pridobiva sljedbenike među srednjim i višim klasama Rimskog carstva. Euzebio prenosi da se za vrijeme Komoda (180-192) kršćanstvo prodrlo u krugove vladajuće aristokracije: »veliki broj onih iz Rima, visoko cijenjenih po bogatstvu i rođenju« pridružio Crkvi »sa svim svojim dvoranima i rodbinom«.[54] Tako je koncem drugog stoljeća kršćanstvo prestalo biti religija u prvom redu siromašnih radnika i robova.[55] I prije no što je pod Konstantinom postalo državna religija, ono je već u Rimskom carstvu postalo religija širih krugova vladajuće klase.[4]
Oko 250. do 300. godine kršćanstva pristaše te vjere bile su potpuno drugačije od prvih kršćana. Oni nisu više bili Židovi koji su strastveno iščekivali mesijanističko vrijeme koje će uskoro doći. To su bili Grci, Rimljani, Sirijci, Gali i svi drugi narodi Rimskog carstva. Ali važnija od promjene nacionalnosti bila je socijalnog sastava. Iako su robovi, zanatlije i siromašni i dalje sačinjavali najveći dio kršćanske zajednice, kršćanstvo je također postalo religija uglednih i vladajućih klasa Rimskog carstva.
Dok je Isus bio živ, niko se u maloj grupi koja je s njim putovala kroz Palestinu nije suprotstavljao njegovom autoritetu. U decenijama nakon Isusove smrti, stotine učitelja je tvrdilo da uče »pravu doktrinu Hrista« i osuđivalo jedan drugog kao varalice. U crkvama rasutim od Male Azije do Grčke, Jerusalima i Rima, hrišćani su se cepali u frakcije i svađali oko vođstva. Svi su tvrdili da predstavljaju »autentičnu tradiciju«. Isus je jedini autoritet koji su priznavali.[3]
U prvi vekovima hrišćanstva Biblija još uvek nije bila kanonizovana i mnogi apokrifni spisi su kružili hrišćanskim svetom. Mnogobrojna evanđelja, od novozavetnih, kao što su Matejevo, Markovo, Lukino i Jovanovo, do tekstova kao što su Evanđelje po Tomi, Evanđelje po Filipu, Evanđelje Istine, kružila su među raznim hrišćanskim grupama. Takođe su kružila mnoga druga tajna učenja, mitovi i pesme pripisivani Isusu ili njegovim učenicima. Zbirka hrišćanskih spisa koju poznajemo kao Novi zavet uobličena je oko 180-200. godine.[3] Međutim, ni tokom trećeg veka nije bilo usaglašenog kanona niti usaglašene teologije.[2]
Sve do prvog vaseljenskog sabora 325. godine, jedinstveni simbol vere nije bio definisan, pa su se mnoge hrišćanske zajednice razlikovale po usmenim predanjima.[56] Neke od hrišćanskih grupa su tvrdile da je Bog stvorio svet; druge su smatrale da pravi Bog nije stvorio ovaj rđavi svet, već je on posledica kosmičke katastrofe ili tvorevina demijurga. Neki od hrišćana su tvrdili da je Isus Hrist jedini Sin Božiji čija je priroda bila potpuno ljudska i potpuno božanska; drugi su tvrdili da je Hristova priroda bila potpuno ljudska, a da uopšte nije bila božanska; treći su verovali da je bila potpuno božanska, a nipošto ljudska. Neke od tih skupina su verovale da je Hristova smrt donela spasenje svetu; druge su smatrale da Hristova smrt nema nikakve veze sa spasenjem ovog sveta; treće su verovale kako Hrist zapravo nije ni umro.[2]
Jedna struja je „pobedila" u tim raspravama. Ta grupa koja se učvrstila kao „pravoverna" je propisala sadržaj vere i odabrala knjige koje će ući u kanon svetog pisma. Kao što primećuje Pejgels, "istoriju pišu pobednici", stoga nije čudo što je gledište pobedničke većine preovladalo, te su crkveni hrišćani definisali pojmove, nazivajući sebe »pravovernim«, a svoje protivnike »jereticima«.[3] »Pravoverni« hrišćani su se okupljali oko episkopa koji su birani za pojedine gradove i oblasti. Kako je Rim bio prestonica, rimski episkop je vremenom postao veoma uticajan. Tokom 2. veka mnoge hrišćanske opštine se ujedinjuju u jednu crkvenu zajednicu čiji je poglavar bio rimski biskup (titula papa se javlja tek kasnije). Hrišćani koji ostaju izvan te zajednice nazivani su šizmaticima (raskolnicima), odnosno jereticima ukoliko su i učenjem odstupali od zvanične doktrine.
Adam i Eva, detalj kompozicije Postanje, ranohrišćanske freske iz rimskih katakombi ispod crkve svetih Marcelina i Petra.
Gnostici (grč. γνώσις gnosis - znanje ) su bili hrišćani koji su hteli teološke dogme misaono istraživati. Oni su, pored vere, naglašavali i važnost saznanja o duhovnim stvarima. Protiv gnostika su istupali crkveni apologeti (branioci) koji su zahtevali verovanje bez ikakvog znanja.[57] Gnostici su bili okrenuti duhovnom istraživanju i oni su u hrišćanstvo uneli mnoge sadržaje iz istočnih filozofija i mitova.[57] Kada je hrišćanstvo postalo zvanična religija Rimskog carstva, gnosticizam je iskorenjen, a uspeo je preživeti jedino izvan granica Carstva, na područjima Azije. Sa Bliskog istoka i Azije je uglavnom potisnut širenjem islama, iako su neke manje zajednice na terotoriji Iraka i Irana uspele da opstanu do danas.
Valentin (oko 100 - 160) je bio antički filozof i teolog iz Aleksandrije, najznamenitiji predstavnik ranohrišćanskog gnosticizma. Između 135. i 160. godine je naučavao u Rimu (istovremeno sa Markionom), podstičući učenike da razvijaju unutrašnju sposobnost duhovne spoznaje[1]. On je smatrao da su krštenje i ispovedanje zajedničke hrišćanske vere neophodni za početnike u veri. Ali podstiče vernike da prevaziđu doslovna tumačenja spisa kako bi ispitali dublje značenje jevanđelja i napredovali od vere ka znanju (gnosi). Po Valentinovoj teologiji, Bog je temelj svekolikog bića, neizrecivi, neopisivi izvor koji se opisuje rečima „dubina“ ili „ponor“. On je smatrao da je čisti duhovni svet plerome (punoće) sastavljen od božanskih emanacija Oca. Spasenje je čin spoznaje, potrebno radi ponovnog vraćanja u harmoniju punoće (plerome).[58] Prema Tertulijanu, Valentin je „očekivao da postane episkop (odnosno rimski papa), budući čovek sposoban, pametan i elokventan.“ Ali Valentin, navodno „raskida sa pravovernom crkvom“ zato što je drugi umesto njega postavljen na to mesto[59].
Valentinovci ne odbacuju dogme niti norme koje je crkva propisala. Oni samo razlikuju dva različita tipa hrišćana: duševne (gr: psihiki) koji veru primaju dušom i duhovne (gr: pnevmatiki) koji duhom teže ka spoznaji. Budući da su oni javno primali krštenje, prisustvovali zajedničkim bogosluženjima i ispovedali istu veru, većina hrišćana ih je smatrala kao i ostale vernike, a oni su se sa tim slagali[1]. U redovima valentinaca je bilo dosta žena, jer su mogle, između ostalog, da učestvuju u davanju pričešća[1]. Irinej u delu „Protiv jeresi“ kaže da mu je poznato da Valentinovi sledbenici sebe smatraju ljudima koji reformišu crkvu i podižu nivo duhovnog razumevanja, ali on smatra da nikakvo dobro koje oni postignu ne može nadoknaditi štetu koju nanose „komadajući veliko i slavno telo Hristovo“[60].
Markion od Sinope (oko 110-160) je bio hrišćanski teolog i episkop[61] koji se zalagao za jasno razgraničenje hrišćanstva od judaizma[62]. Govorio je o nespojivoj razlici između boga Starog zaveta, koji je gnevan i nemilosrdan, i boga Novog Zaveta, koji je ljubav i dobrota. Pokušavao je da zasnuje hrišćansku zajednicu na čistoj poruci Hrista, koju je u hrišćanskim krugovima svoga vremena svuda nalazio manje ili više iskrivljenu[63]. Propoveda povratak izvornom hrišćanstvu, upražnjavajući asketizam i post. Nakon sukoba sa rimskim episkopom, Markion sa svojim pristalicama osniva hrišćanske opštine odvojene od Rimske Crkve, usled čega biva izopšten oko 144. godine. Nakon toga se vraća u Malu Aziju, gde nastavlja svoje učenje, stvarajući veliku hrišćansku zajednicu u kojoj je bio episkop. Markionitske zajednice su se „za pola generacije proširile celim poznatim svetom“ i naredna dva veka su u skoro svakom većem mestu predstavljale opoziciju Sabornoj crkvi.[64]
Mani (oko 216-276) je bio persijski filozof i verski reformator, koji je nastojao da učenja triju „otaca ispravnosti“, Zaratustre, Bude i Hrista, uključi u jedinstven filozofski sistem[57]. Prema persijskom predanju, Mani je bio hrišćanski sveštenik. On je iz mazdaizma, hrišćanstva (uz znatnu primesu gnosticizma) i budističkih elemenata, stvorio novu „religiju svetlosti“, odnosno manihejstvo. Ono je iz persijskog mazdaizma preuzelo dualizam dva večna principa, dobra i zla, svetla i tame, koji se, tokom istorije, nalaze u neprestanom sukobu. Sa zoroastrizmom deli vegetarijansku ishranu i poštovanje biljaka i životinja. S budizmom je zajedničko naglašavanje buđenja.[57]. Mani je počeo je da propoveda svoje učenje oko 240. godine u vreme persijskog cara Šapura I. Zbog nailaženja na protivljenja je bio primoran da napusti zemlju, da bi po povratku u Persiju oko 276. godine bio je mučen i ubijen razapinjanjem na krst.
Nakon Manijeve smrti, manihejstvo se širi na istok po Kini i na zapad Rimskim carstvom.[58] Manijeva religija se proširila čitavom severnom Afrikom i sredozemljem sve do Španije. Crkveni otac sveti Avgustin, pre nego što se obratio, bio je devet godina manihejac. Odnos rimskih vlasti prema manihejstvu je bio neprijateljski, a manihejski pokret je bio predmet okrutnih represija i gonjenja[65].
| Dio serije članaka na temu | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
Isus Hristos Osnove Historija
Teologija Biblija |
Arijanski spor je hristološki spor koji je podelio ranu hrišćansku crkvu. Počeo oko 318. godine, a trajao do oko 381. godine. Suština spora je bila u tome da li je Sin jednako večit kao Otac ili je stvoren? I da li ima istu (homoousias) ili sličnu (homoiousias) suštinu s Bogom? Spor je nazvan je po Ariju koji ga je poveo. Arije (256-336) je bio hrišćanski teolog, sveštenik i pesnik iz Aleksandrije, pobornik učenja da Bog i Hrist nisu iste suštine (gr: homoousios). On je smatrao da Isus nije isto što i Bog, već da je on sin Božji, kojeg je Bog stvorio. "Bog nije oduvek bio Otac; postojalo je vreme kada je bio sam, i kada još uvek nije bio Otac: kasnije je postao. Sin nije bio oduvek, on je postao iz ničega" (Talija).[66] Po Ariju, uzdizanje Isusa u nadljudsku sferu stvara nepremostivu razdaljinu između njega i hrišćana i preti da uništi ideju o ugledanju na Hristov život, koja je bitna za hrišćanstvo. Arije takođe nije hteo da dopusti da monoteizam pređe u dvoboštvo i suprotstavljao se metafizičkom preuveličavanju Hrista, koje je diralo u jedinstvo Boga.
Episkop Aleksandar Aleksandrijski je sazvao sabor 320./321. godine u Aleksandriji, uz učešće oko 100 episkopa, koji je potvrdio njegovo učenje da je "Sin oduvek bio u Ocu", kao očeva premudrost, i mada je rođen, nije rođen "iz nebića, već iz suštog Oca".[67] Na tom saboru je osuđeno Arijevo učenje, a sam Arije je raščinjen i ekskomuniciran. Sabor je takođe osudio i raščinio Arijeve pristalice među sveštenstvom - episkope: Sekunda i Teona, prezvitere: Ahila, Aetolija, Karpona, Sarmata i dva Arija, kao i đakone: Evzela, Lucija, Julija, Menasa, Haladija i Gaja. Odluku sabora Arije je smatrao nepravednom, te sa pristalicama odlazi u Palestinu, gde mu je zaštitu pružio Jevsevije (Eusebie), episkop cezareje. Arijevo učenje je dobijalo mnogo novih pristalica, posebno onih koji su crkvene dogmate pokušavali tumačiti isključivo racionalno. Omasovljenje Arijevih pristalica omogućilo je sazivanje i održavanje dva arijanska sabora U Britaniji i Palestini, sa zahtevima za ukidanjem odredbi aleksandrijskog sabora. Rasprava o prirodi Hrista je poprimila tolike razmere, da su se hrišćani tukli na ulici. Zbog toga su kod pagana izašli na rđav glas, te su im se podsmevali i u pozorištima. I sam Konstantin Veliki se uključuje u sukob, bezuspešno pokušavajući da pomiri Aleksandra i Arija. Kasnije će radi razrešenja ovog spora car sazvati episkopat Crkve, određujući Nikeju kao mesto velikog sabora.
Rimljani su rane hrišćane nazivali ateistima, bezbožnicima, zbog njihovog odbijanja da poštuju rimske bogove i da se klanjaju idolima.[7] Privedenim hrišćanima koji bi odbili da se poklone rimskim bogovima bilo je prećeno smrću, na šta su oni često bi odgovarali: „Vi nas možete ubiti, ali nam ne možete nanijeti zla“.[68] Komentarišući hrišćanska odbijanja da po sudskom naređenju prinesu žrtvu bogovima, grčki filozof Kels piše: „Ako svako prihvati hrišćansko stanovište, nestaće vladavine zakona.“
Prvi veliki progon hrišćana je započeo pod carem Neronom (54-68). Godine 64. je izbio veliki požar u Rimu. Neron je za podmetanje požara koji je uništio veliki deo grada optužio hrišćane i započeo progone protiv njih. Za vreme ovog gonjenja, Hristovi sledbenici su razapinjani na krst, bacani u Tibar i predavani divljim zverima u amfiteatru, radi uveseljavanja rimskih građana. Među ovim prvi mučenicima nalazili su se i apostoli Petar i Pavle, pogubljeni 67. godine[69], kao i preobraćeni rimski tamničari Prokes i Martinijan, koji su ih pustili iz tamnice. U to vreme je mučenički skončala i Fotina Samarićanka, nakon što je preobratila Neronovu ćerku Domninu. Hrišćani koji su bili rimski državljani kažnjavani su odsecanjem glave, dok su oni bez građanskog statusa uglavnom kažnjavani spanjivanjem. Mnogi hrišćani su tada bili razapeti i živi spaljeni u Neronovoj bašti, kao ljudske buktinje.[70]
Posle kratkog perioda zatišija počeli su novi progoni za vreme cara Domicijana (81-96), u kojima je, između ostlih, život izgubio i sveti Timotej. 92. godine je stradao i episkop Antipa Pergamski, koga su spalili mnogobožački stanovnici tog grada. U vreme Trajana (98-117) postradali su i episkopi Simon Jerusalimski i Ignjatije Antiohijski, koji je bačen lavovima. Plinije Mlađi, provincijski guverner Ponta i Bitinija, pisao je caru Trajanu oko 112. godine povodom toga kako da se nose sa hrišćanima, koji odbijaju da obožavaju cara i umesto toga obožavaju Hrista.[71] Za vladavine Antonina Pija (138-161) je Felicita Rimska, zajedno sa svojih sedam sinova, osuđena na smrt. U to vreme (oko 155) je pogubljen i biskup Polikarp iz Smirne.
Nova veća gonjenja pokrenuo je Marko Aurelije (161-180), vladar filozof, pod uticajem anti-hrišćanski nastrojenih stoika. Najpoznatija žrtva tog gonjenja je bio Justin Filozof, koji je sa grupom hrišćana pogubljen u Rimu oko 165. odsecanjem glave, zbog čega se naziva i Justin Mučenik. Car Septimije Sever (193-211) je takođe bio veliki progonitelj hrišćana, u čijim progonima su stradali i starac Haralampije, episkop u Tesaliji, i Irinej episkop Lionski.
Aleksandar Sever (222-235) je prvi rimski car koji je pokazao blagonaklonost prema hrišćanima. Carstvom su kružile glasine da je postavio kipove Avrama i Isusa pored Sokrata i drugih svetih ljudi u svom dvorskom svetilištu.[1] Međutim, niži službenici su progonili hrišćane i bez careve naredbe, pa je tada nakon dugih muka ubijena i đakonesa Tatjana Rimska.
Nove svirepe progone hrišćana pokrenuli su i Maksimin Tračanin (235-238), Decije Trajan (249-251), u kojima je nakon strašnih muka i odsecanja grudi, ubijena Agata Sicilijska, Valerijan (253-260), za čije vladavine su ubijeni Agripina Sicilijska i Polievkt, i Aurelijan (270-275).
Ali najveće progone hrišćanstvo je doživelo za vreme Dioklecijana (284-311) i njegovih saradnika i savladara, naročito Galerija (305-311) i Maksimijana (286-305). Neke od mnogobrojnih žrtava ovog gonjenja su: centurion u rimskoj legiji Akakije, zapovednik tebanske legije Sveti Mavrikije, vojnik carske garde sveti Georgije, načelnik carske garde Sveti Sebastijan, osamnaestogodišnji Julijan Tarsanin, četrnaestogodišnji Pankratije Rimski, krčmar Teodot Ankirski, Ardalion Glumac, episkop Kliment Ankirski, lekari Kozma i Damjan iz Kilikije, supružnici Julijan i Vasilisa, sestre Agapija, Hionija i Irina, trinaestogodišnja devojčica Agnija Rimska, mučenice Julijana Nikomedijska, Anastasija Sremska, Pelagija Tarska, Doroteja Cezarejska, Teodosija Tirska i mnoge druge. Po svom obimu i surovosti ovo je bilo najžešće gonjenje koje je rimska država pokrenula protiv hrišćana. Država je pokrenula sve svoje institucije da bi iskorenila i uništila ovu veru. Ipak, uvidevši svu besmislenost i uzaludnost progona hrišćana, car Galerije je sa samrtničke postelje izdao edikt o prekidu gonjenja, pod uslovom da hrišćani budu lojalni državi, i da se mole svom Bogu za cara.[69]
Međutim, iako u manjem intenzitetu, progoni hrišćana su i dalje nastavljeni, posebno u udaljenim oblastima carstva. Tako je za vreme cara Licinija (308-324) ubijen Sveti Vlasije, episkop Sevastije, 316. godine, a 320. godine je pogubljeno četrdeset vojnika rimske legije u Sevastiji koji su otvoreno ispovedali hrišćansku veru.
303. godine hrišćani su činili manje od desetine populacije carstva, kada ih je car Dioklecijan učinio ciljnom grupom sistematskih progona, u nastojanjima da obnovi jedinstvo pod čvrstom vlašću.[72] Ipak, već 313. godine hrišćanska religija biva proglašena zakonitom, a 325. godine car Konstantin učvršćuje svoju poziciju tako što postaje zaštitnik hrišćanske crkve i predsedavajući prvog crkvenog velikog saveta. Hrišćanstvo u narednom periodu dobija značajne privilegije i postaje jedina zvanična religija carstva.[73]
Početkom 4. veka rimski car Konstantin Veliki (306–337) je legalizovao hrišćanstvo zakonskim aktom poznatim kao Milanski edikt, koji je proglašen u Mediolanu (današnji Milano) 313. godine. Njime je proglašena verska ravnopravnost i prestanak gonjenja hrišćana, kojima je dozvoljeno da javno ispovedaju svoju veru, a da za to ne snose nikakve posledice.[74] U ediktu se, između ostalog, kaže:
Odlučili smo da dozvolimo i hrišćanima i svima drugima slobodu izbora i da sleduju veri kojoj bi oni želeli... i da ne treba apsolutno niko odbijati pravo da sleduje i izabere pobožnost i veru hrišćana.
– Milanski edikt
Zakon nije samo zabranio progone hrišćana, već naređuje da se vrati imovina svima onima kojima je po tom osnovu bila oduzeta, što uključuje i imovinu koja je pripadala Crkvi. U to vreme se podižu i prve hrišćanske crkve - hrišćanske bazilike. Poslednjih godina pred smrt, sam Konstantin je naredio gradnju crkve Svetih apostola u Carigradu, na jednom uzvišenju koje nadvisuje ceo grad.
Car Konstantin je ubrzo po priznavanju hrišćanstva sazvao Prvi vaseljenski (svetski) sabor, koji je imao da reši sukobe između raznih struja u okviru hrišćanstva. Konstantin je pozvao svih 1.800 episkopa hrišćanske crkve (oko 1.000 na istoku i 800 na zapadu), ali samo između 250 i 318 njih se odazvalo i učestvovalo na saboru. Sabor je održan u Nikeji u Maloj Aziji tokom maja i juna 325. godine u carskim dvorima, a car lično je njime predsedavao. Doskora progonjeni episkopi putovali su carskom poštom, i car ih je dočekivao s predusretljivošću. Bila je to prva pobednička demonstracija crkve.
Na saboru su se mišljenja žestoko sukobila povodom novonastalog arijanskog spora o prirodi Hrista. Često se dešavalo da su se učesnici neobuzdano nadvikivali ne obazirući se na svoje episkopsko dostojanstvo.[75] Čak je došlo i do nasilja kada je zbog hristoloških neslaganja Nikola iz Likije fizički napao Arija iz Aleksandrije, nakon čega je udaljen sa sabora. Nakon dvomesečnog zasedanja utvrđena je dogma po kome je Hristos bio „iste suštine kao Otac". Nebiblijsko poreklo je bilo najveći nedostatak ovog izraza, ali je pod pritiskom cara Konstantina prihvaćen kao obrazac o jedinstvu. Iako je Arijevo učenje imalo dosta pristalica, proglašeno je za jeres na ovom saboru, gde je utvrđen i Nikejski simbol vere, koji je nadalje smatran jedinim isravnim tumačenjem Hristovog učenja.
Iako je predsedavao hrišćanskim saborom, car Konstantin tada još uvek nije bio kršten:
Bilo je potpuno nečuveno da univerzalno vjeruju nastane samo zahvaljujući autoritetu cara, koji se kao prozelit tek pripremao za krštenje i nije imao ni najmanje pravo da učestvuje u razgovoru o najvećim tajnama vere. Nijedan episkop se nije usudio da se usprotivi toj čudovišnosti. Ista crkva koja je pobedonosno prkosila Dioklecijanovoj vojsci poslušno se povinovala naredbi njegovog naslednika, koja je pogodila njen nerv potpuno drukčije od spoljašnjeg nasilja progona.[76]
Konstantin je ostvario crkveno jedinstvo proteravši iz zemlje sve episkope koji nisu hteli da potpišu novostvoreni simbol vere. Arije je raščinjen, proglašen jeretikom, proklet i prognan u Ilirik, zajedno sa njegovim pristalicama, ekskomuniciranim episkopima Sekundom Ptolimediskim, Teonom Marmaričkim i drugima. A episkope Evsevija Nikomedijskog i Teogonija Nikejskog koji su branili stavove Arija i posle odluka Nikejskog sabora, car je prognao u Galiju. Kako je car proglasio odluke sabora carskim zakonima, priklanjanje Ariju je od tada postalo zločin, a Arije je postao državni neprijatelj. Vlasnici njegovih knjiga su pod pretnjom smrtne kazne bili prisiljeni da ih predaju. Smatralo se da će na taj način arijanstvo biti potisnuto, ali ispostavilo se da je nasilje imalo suprotno dejstvo.
Stav prihvaćen u Nikeji nije odgovarao pravom stanju unutar hrišćanstva. Reakcija na odluku sabora potekla je od Euzebija iz Nikomedije, koji je protiv svog uverenja potpisao nikejski simbol vere, ali se posle toga pokajao. Kritičari su zahtevali izbacivanje nebiblijskih pojmova iz simbola vere, što je zahtev koji se nije mogao lako odbiti. Ubrzo, došlo je do zaokreta. Konstantinova politika je težila pacifikaciji crkve, pa je tražio izmirenje sa arijancima, koji su govorili o opasnosti dvoboštva. Car je 330. godine uputio poziv Ariju da se vrati iz progonstva, a Atanasije je oteran u progonstvo u Trir. Međutim, ni Arije nije dočekao povratak na sveštenički položaj, jer je odmah nakon napuštanja carskog dvora umro od posledica trovanja.[77][78] Arijeva smrt nije okončala neslaganja, jer ona nisu bila vezana za ličnost Arija, već za pitanja koja je pokrenuo. Arijanstvo je nastavilo da se razvija i postalo je prvo hrišćansko verovanje preobraćenih Gota, Vandala, Burgunda i Langobarda. Nekoliko potonjih vizantijskih careva je podržavalo arijanstvo.
Hrišćanstvo 387. godine postaje i zvanična državna religija Rimskog carstva, a sve ostale vere i kultovi bivaju zabranjeni. Nakon što je kršćanstvo postalo službena religija čitavog Carstva, hrišćanski biskupi su zadobili vojnu podršku i počeli zapovjedati policiji koja ih je dotada proganjala.[3]
Tada dolazi i do progona svih "ne-pravovernih" struja u okviru samog hrišćanstva. Kazna za jeres je pooštrena, oni koji su se suprotstavljali vlasti biskupa su kažnjavani a njihovi spisi spaljivani i uništavani.[3] Napori crkvenih vlasti da unište svaki trag "jeresi" pokazali su se tako uspešnim da su skoro sva obaveštenja o drugačijim vidovima ranog hrišćanstva — pre otkrića knjižnice Nag Hamadi u 20. vijeku — dolazila od golemih pravovernih napada na njih.[3]
391. godine car Teodosije I naređuje unuštavanje svih paganskih hramova i tada hrišćani, na čelu sa aleksandrijskim patrijarhom Teofilom, spaljuju Aleksandrijsku biblioteku.[79]
Proučavaoci govore o golemoj promeni koju je kršćanstvo pretrpjelo od najranijih dana do postajanja državnom religijom, ocenjujući da se nije »ta« hrišćanska religija proširila na veliku većinu stanovništva Rimskog carstva, već se, zapravo, prvotna religija vremenom pretvorila u nešto drugo. Kršćanstvo je ispunilo funkciju koju car i kult Mitre nisu ni izdaleka mogli tako dobro ispuniti, naime, integraciju masa u apsolutistički sistem Rimskog carstva.[4]
Od 4. veka, počinju da niču crkvene građevine po Rimu, Carigradu, Jerusalimu, koje podiže rimska država.
U trećem i četvrtom veku na stotine hrišćana usvojilo je asketske oblike samodiscipline tražeći religijsko prosvetljenje kroz samoću, vizije i ekstaze. Promene u hrišćanstvu, koje su se zbile u 4. veku prihvatanjem hrišćanstva za zvaničnu religiju rimskog carstva, sastojale su se u menjanju hijerarhije vrednosti, i u postepenom podređivanju vere životu.[16] Pošto se Crkva uvećavala po članstvu, sve je više prodirao u nju svetovni, hrišćanstvu tuđ duh. Monaštvo je i bilo reakcija upravo na tu promenu, na taj „utilitarizam" hrišćanstva.[80] Najrevnosniji hrišćani, koji nisu hteli da posvetove Crkvu, su počeli da kidaju vanjske vezu sa svetom čime dolazi do anahoreze (odvajanja) i nastanka monaštva.[16] Sam izraz »monah« dolazi od grčke reči monahos, što znači »usamljen« ili »jedini«, koje Evanđelje po Tomi često upotrebljava za istinske Isusove sledbenike.[3]
Monaški pokret je započeo u Egiptu u 4. veku i njegovi su osnivači bili Kopti. Začetnici monaštva su bili Antonije Veliki, Pavle Tivejski, Pahomije i Ava Amun u egipatkoj pustinji. Antonije se smatra osnivačem otšelničkog, anahoretskog monaštva, a Pahomije opštežiteljnog ili kinovijskog monaštva. Iz Epipta se monaštvo brzo proširilo u Palestinu, Siriju, Mesopotamiju, Malu Aziju i dalje u Italiju. Monaštvo nije započelo kao ustanova ili institucija Crkve, već je bilo stihijna i sporadična pojava.
Manastiri su u početku od strane crkvenih i svetovnih vlasti smatrani za pojavu koja deluje izvan zvaničnih institucija, i postojala je tenzija između crkvenog klera i monaških zajednica. U četvrtom veku crkva je preduzela korake da podvede monahe pod episkopsku vlast, što joj je odgovaralo više nego da isključi monaški pokret.[3] Vremenom je crkva prihvatila pojavu monaštva i počela da diže manastire. Ali pojedini monasi su odlazili i iz manastirskih zajednica, jer su i one ipak u dodiru sa svetom.[16] To su bili otšelnici, pustinjaci, anahorete, stolpnici i zatvornici.
- Ranohrišćanski spisi
- Rana hrišćanska umetnost
- Ranohrišćanska arhitektura
- Rano hrišćanstvo i helenizam
- Rano hrišćanstvo i judaizam
- Žene u ranom hrišćanstvu
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ Hamack, History of Dogma, II, str. 67—94.
- ↑ The Jewish View of Jesus
- ↑ 7,0 7,1 Andrej Kurajev, Zbog čega su Hrišćane gonili u paganskom svetu
- ↑ „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-03-29.
- ↑ Robert Wilken, Pagan Criticism of Christianity
- ↑ Michael Morrison, Subota i nedelja u ranom Hrišćanstvu
- ↑ Verner Jeger, Rano hrišćanstvo i grčka paideja (str. 29-31), Službeni glasnik, Beograd, 2007.
- ↑ Adolf Harnack, History of Dogma, I, 78.
- ↑ Weiss, Das Urchristentum, str. 55.
- ↑ K. Kautsky, Der Vrsprung des Christentums (Porijeklo krsćanstva), str. 345.
- ↑ Pavlova poslanica Galaćanima, 3:28
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Valentin Svencicki, O monaštvu
- ↑ Harnack, »Kirche und Staat bis zur Griindung der Staatskirche«, Kultur der Gegenvvart, Vol. I, Pt. 4, str. 1; 2d ed. str. 239.
- ↑ Tertulijan, De idolatria 19
- ↑ Tertulijan, De idolatria 11
- ↑ Harnack, »Kirche und Staat bis zur Griindung der Staatskirche«, Kultur der Gegenvvart, Vol. I, Pt. 4, str. 1; 2d ed. str. 143.
- ↑ Peter Cramer, Baptism and Change in the Early Middle Ages, 1993.
- ↑ Agape, Catholic Encyclopedia
- ↑ Karl Kautsky, Vorldufer des neuen Sozialismus (Prethodnik novog socijalizma), Stuttgart, 1895.
- ↑ Hans von Schubert, Grundzüge der Kirchengeschichte (Osnovne povijesti Crkve), Tubingen, 1904.
- ↑ Za detaljnu diskusiju o ovom procesu vidjeti: Campenhausen, Ecclesiastical Authority and Spiritual Power, str. 76 i dalje.
- ↑ Detaljna obrada ove teme u: Karlman Beyschlag. Clemens Romanus und der Fruhkatholizismus. Tubingen: Mohr, 1966.
- ↑ Videti također Karl Paul Donfried, The Setting of Second Clement in Early Christianity. Leiden: E. J. Brill, 1974.
- ↑ 1 Clement, glava 37
- ↑ Ibid., 63.1.
- ↑ I Clement, 41.3.
- ↑ Ignatius, Poslanica Smirnjanima 8.1—2.
- ↑ Ignatius, Poslanica Smirnjanima 8.2.
- ↑ Ignatius, Poslanica Tralijcima 3.1.
- ↑ Letter of Barnabas, chap.18.
- ↑ Irenaeus, AH 4.33.8.
- ↑ Irenaeus, AH 3.4.1.
- ↑ Irenaeus, AH 3.15.2.
- ↑ Irenaeus, AH 1.13.1—6.
- ↑ Irenaeus, AH 1.13.3
- ↑ 40,0 40,1 40,2 Tertullian, DE PRAESCR. 41.
- ↑ Irenaeus, AH 1.13.4
- ↑ Za tehničku diskusiju žreba (kleros) videti: Pagels »The Demiurge and his Archons«, 316—318. Ovakva upotreba žreba postojala je i u drevnom Izraelu, gde se mislilo da Bog kroz njega izražava svoju volju, i među samim apostolima, koj i su žrebom izabrali zamenika Judi Iskariotskom (Dela apostola 1 :17—20).
- ↑ Petrova apokalipsa 74.16—21
- ↑ Knjižnica Nag Hammadi, Prvo hrvatsko izdanje, Biblioteka Svjetlost, Predgovor Jamesa Robinsona (scribd)
- ↑ Petrova apokalipsa, 78.31—79.10, u: NHL 343
- ↑ Petrova apokalipsa 79.28—29, u: NHL 343.
- ↑ Trodelni traktat, 79.20—32, u: NHL 69.
- ↑ Druga rasprava velikog Seta 60.21—25, u: NHL 334.
- ↑ Druga rasprava velikog Seta 53.27—33, u: NHL 331.
- ↑ Druga rasprava velikog Seta 61.20, u: NHL 334.
- ↑ Usp. za društvenu strukturu ranog kršćanstva R. Knopf, Das nachapostolische Zeitalter (Nakonapostolsko doba), Tubingen, 1905; Adolf Harnack, Die Mission und Ausbreitung des Christentums (Misija i širenje kršćanstva), 4. izdanje, 1923, Vol. I; Adolf Harnack, »Kirche und Staat bis zur Griindung der Staatskirche« (Crkva i država do osnutka državne Crkve), Kultur der Gegenwart, 2. izdanje; A. Harnack, »Das Urchristentum und die soziale Frage« (Prakršćanstvo i socijalno pitanje), Preussische Jahrbiicher, 1908, Vol. 131; K. Kautsky, Foundations of Christianity, Russell & Russell, 1953.
- ↑ Prva poslanica Korinćanima 1:26—28
- ↑ Branko Bošnjak, Grčka filozofska kritika Biblije (Kelsos contra apologeticos)
- ↑ Euzebius, Ecclesiastical History (Povijest crkve), Book V, 21, 1.
- ↑ Eduard Meyer, »Sklaverei im Altertum«, Kleine Schriften (2. izd., 1924), I, 81.
- ↑ Petar Jevremović, Rano hrišćanstvo između mita i filozofije Arhivirano 2008-06-13 na Wayback Machine-u (predavanje)
- ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.
- ↑ 58,0 58,1 „Gnosticizam, Rečnik pravoslavne teologije”. Arhivirano iz originala na datum 2007-11-24. Pristupljeno 2011-03-31.
- ↑ Tertulian, Against the Valentinians
- ↑ Irinej, Protivu jeresi
- ↑ Catholic Encyclopedia: "Očigledno je da je Markion već bio postavljeni episkop"
- ↑ Enciklopedija Britanika, 11. izdanje
- ↑ Enciklopedija Britanika, izdanje iz 1911.
- ↑ Evans 1972 p. ix
- ↑ „Epifanije Kiparski, Manihejstvo”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2011-03-31.
- ↑ Carroll, History of Christendom, II, p. 10
- ↑ „Nikolaj Velimirović, Borba za jednosuštnost”. Arhivirano iz originala na datum 2009-09-07. Pristupljeno 2011-03-31.
- ↑ „Valentin Svencicki, O promislu i slobodi volje”. Arhivirano iz originala na datum 2008-05-13. Pristupljeno 2008-05-13.
- ↑ 69,0 69,1 Milovan Balaban, Pobeda hrišćanstva u Rimskoj imperiji
- ↑ Tacit, Anali
- ↑ Pliny to Trajan, Letters 10.96–97
- ↑ Kembridžova ilustrovana istorija religije (str. 238), Stylos, Novi Sad, 2006.
- ↑ BBC (8. lipnja 2009). „The basics of Christian history”. bbc.co.uk. Pristupljeno 2. rujna 2013.
- ↑ „Edict of Milan”. Encyclopedia Britannica. Pristupljeno 2. rujna 2013.
- ↑ Navedeno po S. A. Bernoulli: Das Konzil' von Nizaa, 1896, str. 15.
- ↑ Ed. Schwartz: Kaiser Konstantin unddie christliche Kirche, 1913, str. 141.
- ↑ Edward Gibbons "The Decline and Fall of the Roman Empire", Chapter 21, (1776-88)
- ↑ Jonathan Kirsch, "God Against the Gods: The History of the War Between Monotheism and Polytheism", 2004
- ↑ Navedeno prema: Knjižnica Nag Hammadi, Hrvatsko izdanje, Biblioteka Svjetlost, Predgovor Jamesa Robinsona
- ↑ „Aleksandar Šmeman, Monaštvo i liturgija”. Arhivirano iz originala na datum 2007-11-14. Pristupljeno 2011-03-31.
- Johannes Weiss, Das Urchristentum, 1917.
- Adolf Harnack, Die Mission und Ausbreitung des Christentums (Misija i širenje kršćanstva), 4. izdanje, 1923, Vol. I;
- Adolf Harnack, »Kirche und Staat bis zur Griindung der Staatskirche« (Crkva i država do osnutka državne Crkve), Kultur der Gegenwart, 2. izdanje,
- Karl Kautsky, Foundations of Christianity, (Utemeljenje kršćanstva) Russell, 1953.
- (en) Early Christians
- (en) Early Christian Writings
- (en) Johannes Weiss, Das Urchristentum
- (en) Karl Kautsky, Foundations of Christianity
- (sh) Јован Зизијулас, Хеленизам и хришћанство Arhivirano 2018-03-04 na Wayback Machine-u
- (sh) Вернер Јегер, Рано хришћанство и грчка паидеја (analiza odnosa ranog kršćanstva i helenizma)
- (sh) Erich Fromm, Dogma o Kristu (analiza uticaja socijalne strukture ranih hrišćana na razvoj kršćanske dogme)
- (sh) Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (analiza ranog hrišćanstva u svetlu apokrifnih evanđelja otkrivenih u 20. veku)