Sjpiesvertaering
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Remunjs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Sjpiesvertaering sjleit op 't vertaere van aeteswaar, of sjpies, tót sjtoffe die door 't lichaam kinne waere opgenaome.
Dit gebeurt in 't sjpiesvertaeringskanaal: buze en lichaamsholte worin 't sjpiesvertaeringspercès plaatsvindj. In 't maag-dermkanaal weurt 't aete veurtgeduujd en knejjend gemingk mit de sjpiesvertaeringssape door bewaeging van 't sjpierweefsel van de derm (de peristaltiek).
't Aete lègk bie de miens de volgende waeg aaf:
- Móndj: in de móndj weurt 't aete door 't gebeet in klein brökskes vermaole en kump 't in aanraking mit 't sjpeeksel. Hie-in zitte bepaolde enzyme (wie amylase) die al beginne mit 't ómzètte van aete nao voorsjtoffe. Amylase brèk zètmael aaf. Hiedoor óntsjteit maltose, 'n disacharied, die oeteindelik weer zal waere ómgezatte in glucose;
- Sjloekderm: de tösseroute van de móndj nao de maag. Hie weurt wiejer nieks vertaerd of aafgebraoke;
- Maag: de maag trèk same en maolt daodoor 't aete fien. Door 't zoer miljeu det hie heers geit e groot deil van de bacterieje die mit 't voor zeen mitgekómme kepót en weurt 't sjpeekselmylase geïnaktiveerd. De epitheelcelle in de maagwandj perducere zaltzoer (maagzoer) en pepsinogeen, 'n pro-enzym. Ónger invlood van zaltzoer weurt pepsinogeen ómgezatte in peptase det d'rveur zörg det eiwitte kinne waere ómgezatte in kórter polypeptide. De maag zörg wiejer veur de absorptie van alcohol en aspirien;
- Twellefvingerigen derm: sape oet de alvleiskleer neutralisere de zoer massa die oet de maag kump. Daonaeve zörge de galzoere oet de galblaos veur 't emulgere van vètte zodet ze door lipase kinne waere ómgezatte in vètzoere en glycerol;
- Dunnen derm: in d'n dunnen derm zitte de dermvlök. Dees numme voorsjtoffe op in 't blood;
- Diekken derm: d'n diekken derm nump de litste voorsjtoffe op, wie galzalte, elektrolyte en water;
- Endelderm: 't litste oetènj van d'n diekken derm, de vergaoringsplaats veur óntlasting;
- Anus: de äöpening aan 't ènj van d'n endelderm. Ónvertaerbaar reste van 't aete en aafvalperdukte van de laever waere hie zoget eine keer d'n daag es óntlasting oet 't lief eweggehaold.