Iran
| Iran | ||
| جمهوری اسلامی ایران Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān | ||
|
| |
| Standardo di Iran | Blazono di Iran | |
| Nacionala himno: | ||
| Sorūd-e Mellī-e Īrān | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Tehran | |
| · Habitanti: | 7 160 094 (2002) | |
| Precipua urbo: | Tehran | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Persa | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Ebrahim Raisi (سیدابراهیم رئیسی) | |
Surfaco: (18ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 648 195 km² | |
| · Aquo: | 0,7 % | |
Habitanti: (17ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 82 531 700[1] (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 48 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Iranana Rial | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | IR
| |
IRN
| ||
364
| ||
| Reto-domeno: | .ir, ایران.* | |
Iran, antee Persia esas vasta lando en central Azia. Ol havas kom vicini Irak weste, Turkmenistan norde, ed Afganistan e Pakistan este. Sude jacas Persiana gulfo, e norde Kaspia. Kun plu kam 81 milion habitanti,[1] ol esas la 18ma maxim populoza lando de la mondo.
Bazala fakti pri Iran.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Iran |
En Kashafrud e Ganj Par trovesis la maxim anciena restaji pri homala habitado en Iran, evanta de Paleolitiko. Restaji del Homo di Neanderthal anke trovesis en la regiono. Parto di lua anciena historio esas komuna a de Mezopotamia.
En 334 aK Alexandros la Magna invadis Persia e vinkis l'imperiestro Darius la 3ma. Il abandonis la regiono en 328 o 327 aK. Greki, politikala herederi di Alexandros, kreis l'imperio Seleucida. L'imperio Partiana, fondita en 238 aK, pose vinkis Seleucidi, e dominacis la regiono til 224, kande li esis vinkita dal imperio Sasanida.
En 652, Mohamedani konquestis Persia, e granda parto di Sasanida urbi divenis sub Islamala guvernerio. En 1218 Mongoli komandita da Chingis-kano invadis la teritorio.
L'unesma Persiana dinastio qua adoptis shia-islamo esis la dinastio Safavida, de 1501 til 1772. En 1935 Persia adoptas oficale la nomo Iran.
En 1941 trupi di Unionita Rejio e Sovietia okupis Iran. La sha Reza Pahlavi transmisis la trono a sua filiulo Mohammad Reza Pahlavi. En 1953 la sha suplantis nacional-mentala chefministro Mosadek per helpo da militisti e dal Ocidento. La sha ganis plura povo. En 1963 la kampanio por igar la lando plu ocidentala komencis. Ayatolo Ruhollah Khomeini, qua kritikis la rejimo dil sha, arestesis ed exilesis, unesme en Turkia, pose en Irak e fine en Francia.
L'opozo a la sha kreskis dum la yari 1970a. En januaro 1978 eventis granda demonstri kontre sua rejimo. La protesti afektis l'ekonomio di la lando, ed en 1979, Reza Pahlavi fugis de la lando. Ayatolo Ruhollah Khomeini retroiris ad Iran e divenis la chefo di la lando.
Ye la 4ma di novembro 1979 Iranana studenti sizis ed invadis Usan ambasadeyo en Tehran e demandis la retrosendo di Mohammad Reza Pahlavi ad Iran por konfrontar judicio. Jimmy Carter ne aceptis, e nur en 1981 la invado dil ambasadeyo finis e la gajo-homi liberigesis.
La nova rejimo di Iran komencis vasta nacionaligo en 1980. La sama yaro, l'ex-sha Mohammad Reza Pahlavi mortas en exilo. En fino di ta yaro, Irak di Saddam Hussein atakas Iran, e komencas milito Irak-Iran, qua duris dum ok yari.
La milito efektigis granda destruktadi e produktis 123.200 til 160.000 morti. Nur en 1988 Khomeini aceptis armistico negociita dal Unionita Nacioni. La sequanta yaro, ilu mortis ed ayatolo Ali Khamenei divenis la maxim supra chefo.
Pos la fino di la milito, prezidanto Akbar Hashemi Rafsanjani adoptis pragmatala politiki, e komencis rikonstruktar l'ekonomio. En 1997 moderema Mohammad Khatami vinkis la prezidantal elekto.
En 2000 le novigo-mentala vinkis parlamental elekti, ganante 170 ek la 290 sideyi.
L'1ma di oktobro 2024, Iran atakas Israel per 200 arm-fuzei por venjar la morto di Ismail Haniya, chefo di Hamas e Hasan Nasrala, la chefo di Hizbola e pro l'invado di Libano da Israel.
La 25ma di oktobro 2024 Israel atakas Iran por venjar l'atako di Israel da Iran ye l'1ma di oktobro 2024.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
.jpg)
La bazo di la politikala rejimo di Iran esas la konstituco adoptita en 1979. Segun ol, Iran esas republiko kun influo di shia-islamo. La chefo di stato esas la spiritala chefo di la lando, nun l'Ayatolo Ali Khamenei, qua portas la titulo 'Supra Chefo'. Lu establisas la politiki del Islamala Republiko di Iran ed esas la supra komandero dil armei. La prezidanto esas la chefo di guvernerio di la lando. Lu esas la duesma maxim importanta autoritato de la lando, ed elektesas per absoluta majoritato dal populo, en du votadi, por 4-yara periodo.
La legifala povo havas unika chambro, nomizita Majles-e Shura-ye Eslami, kun 290 membri, di qui 285 elektesas direte dal populo, ed 1 por Zoroastriani, 1 por judi, 1 por kristani Asiriani e Kaldeiani, 1 por l'Armeniani de la nordo, ed 1 por l'Armeniani de la sudo. Li elektesas por 4-yara periodo.
La Supra Chefo nominas la chefo di la judiciala povo, qua nominas la chefo di la Supra korto e la chefo di la publika advokati. Existas multa tipi di korti, inkluzite la korti qui judicias civila e kriminala temi, e la nomizita "revolucionala korti", qui judicias krimini kontre nacionala sekureso. Segun internaciona organizuri, la politikala rejimo di Iran ne esas demokrata, e freque persekutas ed arestas lua opozanti e kritikeri.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
_from_lar_2_-_panoramio.jpg)
Kun 1 648 000 km², Iran esas la 18ma maxim granda lando dil mondo. Lua surfaco equivalas la sumo di Unionita Rejio, Francia, Hispania e Germania, ed esas simila a del Usana stato Alaska e del Braziliana stato Amazonas. Ol konsistas precipue ek l'alta planajo Iranana, ecepte proxim la marbordo di Kaspia maro e Kuzistan, ed esas un ek la maxim montoza lando del mondo. Lua habitantaro koncentresas an la westo de la lando. Monto Davamand esas la maxim alta di la lando, kun 5 610 metri di altitudo.
La maxim longa fluvio di Iran e l'unika navigebla esas Karun, longa de 830 km, ube bateli por neprofunda aqui povas navigar de Koramshar til Ahvaz, distanta 110 km doplanda.
La nordo di Iran kovresas per pluvala foresti, dum ke l'esto konsistas ek dezerto. La klimato varias de subtropikala til arida.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Iran |
La maxim importanta produkturi por exportacajo di Iran esas petrolo e naturala gaso, mati ed agrokultivala produkti. La Inflaciono e chomeso duras afektar l'ekonomio di la lando.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
_Mosque_-_1,_Tabriz,_Iran.jpg)
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Iran havis 83 024 745 habitanti.[2] La maxim multa (61%) esas Persiani. Azerbaijani esas 24%, 9% esas Kurdistanani, ed existas minoritati Lur, Baluchistanani, Arabi, Turkmeni e Turkiana tribui.[2]
L'oficala linguo di la lando esas Persa, qua skribesas per l'Araba alfabeto modifikata. La lingui Azerbaijanana, Kurda, Gilaki, Mazandarani ed altri anke parolesas.[2]
La religio oficala e kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo: 99,4% ek la habitanti. Shia-Mohamedani esas 90% til 95% de la habitantaro, esanta la cetera Sunni-Mohamedani. Altra religii (Zoroastrismo, Judaismo, Kristanismo) praktikesas da 0,3% de la habitantaro, e 0,4% praktikas nula o ne informis pri religio.[2]
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, Tehran. Altra importanta urbi esas Mashhad, Isfahan, Karaj e Tabriz.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Iranana kulturo mixas islamana e pre-islaman influi. Sasanida periodo influis en la kulturi di Chinia, India e Romana. La maxim anciena literaturala tradiciono di la lando esas la texti de la religio zoroastrismo, skribita per Avestana (Zend)-linguo. De la lingui uzata nun en Iran, Persa havas la maxim influanta literaturo, e judikesas kom "konduktilo" por poezio. Dum Mezepoko aparis importanta poeti, exemple Rumi, Ferdowsi, Hafez, Saadi Shirazi, Omar Khayyam, e Nizami Ganjavi. Pri prozo dum la sama epoko, importanta nomi esis Nizami Aruzi, Zahiriddin Nasr Muhammad Aufi, Abolfazl Beyhaghi ed Ata-Malik Juvayni.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 دادهها و اطلاعات آماری - Publikigita da www.amar.org.ir.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Iran - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 21ma di junio 2019.
.svg)