Saltar ao contido

Cachalote

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Cachalote
Physeter macrocephalus

Cachalote femia coa súa cría

Tamaño do cachalote (♂ e ♀) en relación co dun humano
Tamaño do cachalote (♂ e ♀) en relación co dun humano

Estado de conservación
Vulnerable
Vulnerable[1]
Clasificación científica
Reino: Animalia
Filo: Chordata
Subfilo: Vertebrata
Clase: Mammalia
Orde: Cetacea
Suborde: Odontoceti
Superfamilia: Physeteroidea
Familia: Physeteridae
Gray, 1821
Xénero: Physeter
Linnaeus, 1758
Especie: P. macrocephalus
Nome binomial
Physeter macrocephalus
Linnaeus, 1758
Distribución de Physeter macrocephalus
Distribución de Physeter macrocephalus

Distribución de Physeter macrocephalus
Sinonimia

O cachalote[3] (Physeter macrocephalus, Linnaeus, 1758), é un cetáceo odontoceto da superfamilia dos fiseteroideos, e o único integrante da familia dos fisetéridos. Trátase do máis grande dos cetáceos con dentes.[4]

Ríos Panisse só atopou a denominación cachalote na enquisa que realizou en toda a costa galega, sendo este nome recollido por ela en Panxón, Bouzas, Cangas, Portonovo, Cambados, Escarabote, Malpica, Mugardos, Espasante, Bares, Viveiro, Foz, Ribadeo, Noia, Sardiñeiro, Lira, Abelleira, Rianxo, Carril, Portosín, As Figueiras, Ézaro, Muxía, Camariñas, Corme, Caión, Mera, Pontedeume, Mogor, Rinlo, Miño, Sada, Laxe, Muros, Ribeira, Vilanova de Arousa, A Guarda, Bueu, San Ciprián e Cedeira.[5]

A única sinonimia, en galego, que se coñece é o nome de cabrote, que cita Penas Patiño, pero sen localizar.

O dicionario etimolóxico de Corominas afirma que se trata dunha palabra de orixe incerta, e suxire que vén do latín vulgar cappula, plural de cappulum, empuñadura de espada. Outra hipótese é que derive do francés arcaico dente, similar a cachau en gascón; Fernández Casado propón a orixe no vasco cachau, grandes dentes. Non se pode deixar de observar a relación con cachola, termo coloquial usado para designar a cabeza [6]. O nome en inglés, sperm whale, é unha contracción de spermaceti whale (balea de esperma). Esta substancia que se extraía da cabeza do animal foi chamada esperma pola súa semellanza co líquido seminal e, de feito, críase que se trataba realmente do esperma do cachalote.

O nome científico é descritivo. Procede do grego φυσάω physáō, "soprar", termo utilizado por Aristóteles para designar as vías respiratorias dos cetáceos, e o nome específico, macrocephalus, alude ó desproporcionado tamaño da cabeza. Canto ó sinónimo catodon, este vén do grego κατά katá, "abaixo", e οδούσ, οδόντοσ odoús, odóntos, "dente", e indica a presenza de dentes só na mandíbula inferior.

Taxonomía

[editar | editar a fonte]

O cachalote pertence á familia dos Physeteridae, da que é a única especie, dentro da suborde do Odontoceti (Flower, 1867), da orde dos Cetacea.[7]

Nunha familia próxima, a dos Kogiidae, están o cachalote pigmeo (Kogia breviceps) e o cachalote anano (Kogia sima) [8].

Esta integración nunha mesma familia ou separación en dúas familias independentes é obxecto de discusión e mesmo hai quen as considera dúas familias pero integradas na superfamilia Physeteroidea.

Na descrición que fixo Cornide en 1788 sobre os peixes e outras producións mariñas na costa de Galicia non describe o cachalote. No capítulo que dedica ós cetáceos segue a clasificación que fixera Linneo e describe catro grupos: Mysticeta, Phisalo, Boops e Músculo. Aínda que a segunda poida lembrar o cachalote, os datos que dá non se corresponden co cachalote:

"La segunda especie es la llamada Phisalo, y se distingue por tener dos canales o fístulas en medio de la cabeza, una aleta adiposa en la parte posterior del lomo, carecer de dientes y tener el cuerpo más estrecho".

Linneo (1758) describira catro especies diferentes de cachalotes: Physeter catodon, P. macrocephalus, P. microps e P. tursio. Pronto se reduciron a unha única especie, o que provocou o problema da denominación preferente: as dúas últimas descartáronse sen problema, porque a descrición non correspondía á especie (ambas foron descritas cunha aleta dorsal ben patente). A descrición de P. macrocephalus tampouco era correcta, pois localizaba o espiráculo no pescozo. Por iso defendeuse a opción de P. catodon porque, ademais de ter unha descrición máis correcta, era o primeiro na relación que deu Linneo. Finalmente, a Comisión Internacional de Nomenclatura Zoolóxica adoptou definitivamente a denominación macrocephalus, considerando catodon como sinónimo.

Aínda que se comprobou que os exemplares dos mares austrais teñen un segmento caudal máis longo, esta diferenza non xustifica a consideración de subespecie e, como consecuencia, non se recoñecen diferentes subespecies de cachalote.

Descrición

[editar | editar a fonte]
Cachalote varado na praia de Montalbo (Portonovo, Sanxenxo) o 3 de marzo de 2003. O seu esqueleto pode verse nas fotografías inseridas máis abaixo.
Escultura dun cachalote varado, obra do artista belga Dirk Claesen. Obsérvense os alvéolos da mandíbula superior, a cor da boca e as habituais cicatrices na cabeza

O seu tamaño e morfoloxía son característicos, polo que é fácil de distinguir doutros cetáceos. A especie mostra un claro dimorfismo sexual: os machos adoitan medir ó redor dos 15 metros de lonxitude (por veces, ata os 18–20 m) e pesar entre 30 e 40 toneladas (excepcionalmente, 50-55 toneladas), mentres que as femias adoitan medir 12 m ou menos e pesar 16-20 toneladas. Ó naceren, o tamaño de machos e femias é similar: uns 4–6 m de lonxitude e uns 1.000 kg de peso. No museo de Nantucket, Rhode Island (Estados Unidos), existe unha mandíbula de cachalote que mide 5,5 m. Como a mandíbula representa do 20 ó 25% da lonxitude total, este exemplar debeu medir uns 28 metros, e pesar unhas 150 toneladas. No museo de New Bedford, Massachusetts, exponse outra mandíbula de 5,2 m, que correspondería a un exemplar de cerca de 25,6 m e un peso próximo ás 125 toneladas. Nestes museos consérvanse tamén libros de rexistro de factorías baleiras que conteñen numerosas referencias a exemplares que, considerando a cantidade de esperma que se obtivo deles, debían ter tamaños similares.

Na actualidade, os cachalotes non adoitan supera-los 18 metros de longura e as 50 toneladas de peso, como consecuencia da caza intensiva á que foron sometidos, especialmente no caso dos machos de maior tamaño, que tiñan máis esperma e eran máis rendibles.

Presenta o corpo lixeiramente comprimido lateralmente, cunha pel marcada por engurras. A cor é moi escura, gris lousa ou moura, co ventre máis pálido e con manchas de forma irregular de cor branca sucia, máis claras na zona inferior da cabeza e na mandíbula inferior [9]. Poden mostrar cicatrices irregularmente distribuídas ó longo de todo o corpo, longas e paralelas, especialmente os machos vellos, concentradas na cabeza, que se atribúen a marcas deixadas polos picos e ventosas das luras xigantes que constitúen o seu principal alimento. A cor dos exemplares novos é máis clara cá dos adultos. Tamén se coñecen exemplares albinos, escasísimos [10].

Grazas ós grandes tamaños que alcanzaba, déronse casos nos que se defendía eficazmente do acoso dos primeiros baleeiros. O mellor documentado, e de máis sona, foi o do barco baleeiro Essex, afundido por un cachalote o 20 de novembro de 1820. Dos 21 tripulantes só sobreviviron 8.

Destaca, como elemento máis característico, a súa enorme cabeza, que chega a representar un terzo da lonxitude total (un 25% no momento de nacer, un 31% nas femias adultas e un 36% nos machos adultos). É aplanada lateralmente, cun fociño romo, como cortado verticalmente, e adopta unha forma cuadrangular. A boca, inferior, é proporcionalmente pequena. Os ollos son pequenos e pouco significativos.

Tres cachalotes varados e varios máis no mar, nun gravado de 1577 [11]

Ten un único espiráculo[12], moi anterior e marcadamente desprazado cara á esquerda, cunha forma de S e situado nunha pequena elevación. Esta disposición fai que o chorro de vapor que emiten ó emerxeren sexa característico e inconfundible: dirixido cara a adiante, en ángulo de 45º, e cara á esquerda, adoptando forma de arbusto; déixase ver durante 1-2 segundos. O chorro adoita medir menos de 2 m, pero foron citados casos de ata 5 m. Esta primeira exhalación adoita ser especialmente forte e sonora.

A mandíbula inferior ten forma de Y alongado, é relativamente estreita e non alcanza o extremo anterior da mandíbula superior, que supera aquela amplamente. É a única mandíbula dentada xa que a superior carece de dentes e, no seu lugar, mostra unha serie de alvéolos nos que se axustan os dentes da inferior. Presenta de 18 a 25-29 dentes cónicos en cada hemimandíbula, indiferenciados [13], coa punta lixeiramente inclinada cara a atrás. Nos exemplares adultos miden ata 20 cm de lonxitude (incluída a parte integrada na enxiva) e 10 cm de diámetro, con pesos de ata 1 kg por unidade. As femias teñen menos dentes e máis pequenos que os machos.

Realmente, o propósito dos dentes non está confirmado. Non parecen ser necesarios para capturar ou comer as presas, xa que se atoparon exemplares ben alimentados que non tiñan dentadura ou tíñana inservible. Ademais, as crías, que só mostran dentes a partir do oitavo ano de idade, son quen de cazar e se alimentaren sen problemas desde o primeiro ano de vida. Propúxose a hipótese de que utilicen os dentes para as loitas entre os machos por se aparear e, de feito, as marcas ou cicatrices que a miúdo mostran os machos ben poderían ser causadas por dentes.

Ocasionalmente, poden aparecer algúns dentes atrofiados, vestixiais, na mandíbula superior pero, case sempre, sen sobresaír da enxiva.

Cachalote mostrando a aleta caudal no momento da inmersión.

Na cara inferior da gorxa presenta 2 a 10 sucos curtos e profundos.

A aleta dorsal está situada no terzo posterior do corpo. Ten unha forma triangular ou redondeada, pouco definida, e semella máis ben unha xiba ou corcova; hai autores que consideran que realmente carece de aleta dorsal, substituída por esas xibas. Trala aleta dorsal aparecen de 4 a 6 avultamentos, cada vez máis pequenos segundo se achegan á caudal. A aleta e esas protuberancias traseiras só son visibles claramente no momento previo á inmersión, cando o animal arquea o lombo e mostra esas formacións. Tras do ano e inmediatamente antes do pedúnculo caudal tamén hai un avultamento semellante, a modo dunha grosa quilla.

As aletas peitorais son curtas, con forma de paleta e contorno redondeado. A caudal, ancha e forte, ten forma triangular con base moi ancha (ó redor de 1/4 da lonxitude total). Divídese en dous lóbulos simétricos que, por veces, están lixeiramente superpostos na escotadura central, que ten forma de V.

O cranio é marcadamente asimétrico e cóncavo, con forma de prato, para aloxa-lo melón graxo, e un longo rostro. O espiñazo está formado por 56 vértebras (7 cervicais, 13 dorsais, 9 lumbares e 27 coccíxeas [14]), e posúe 11 pares de costelas.

Distribución e hábitat

[editar | editar a fonte]
Distribución xeográfica

Habita tódolos océanos (especie cosmopolita), agás na zona ártica, aínda que femias e crías prefiren os mares tropicais e tépedos (poucas veces superan os 45ºN ou 42ºS), mentres que os machos son de distribución máis ampla e chegan a vivir, temporalmente, nos mares árticos. En España é especie frecuente en toda a costa, incluída a mediterránea [16], predominando na costa atlántica. Pode avistarse ocasionalmente nas costas galegas, onde xa se deron algunhas varadas: Penas Patiño cita 12 casos en Galicia entre 1947 [17] e 1987. Ata xullo de 2011 citáranse 3 varadas en Galicia, a último en Laxe [5].

Adoitan permanecer practicamente inmóbiles na superficie, especialmente cando o mar está completamente en calma, ou nadar lenta e pracenteiramente, pero cando se ven en perigo poden alcanzar grandes velocidades. A velocidade de desprazamento normal vén sendo de 5 a 10 km/hora (máis ou menos 4 nós), pero poden chegar a velocidades de 20 km/hora (11 nós). En estado de repouso na superficie, cunha duración que está en relación coa duración da inmersión precedente, respiran regularmente a razón de 5 a 6 movementos por minuto.

Comportamento social

[editar | editar a fonte]
Vista dorsal dun cachalote (obsérvense as engurras da pel)

Organízase socialmente en dous tipos de mandas constituídas, unhas, só por machos novos, non activos sexualmente e denominados "solteiros", en pequenos grupos de 5-6 exemplares; e outras, mandas de cría, constituídas por grupos familiares de femias adultas e crías de ámbolos dous sexos, en grupos de 20 a 25 exemplares [18]. Parece ser que as femias se manteñen no seu grupo familiar toda a súa vida, pero os machos son expulsados destas mandas en canto alcanzan a madurez sexual (entre os 15 e os 21 anos de idade), e agrúpanse con outros machos do seu mesmo status para constituír eses grupos de solteiros que se describiron antes, formados por exemplares de idade e tamaño similares.

O número de individuos que forman as mandas redúcese segundo aumenta a idade dos seus compoñentes, de modo que os grupos xuvenís poden estar formados por ata 50 individuos mentres que os machos adultos, a partir dos 25-30 anos, desprázanse en pequenos grupos de 2 a 5 individuos ou mesmo en solitario, para se achegar ás mandas de femias só en época de apareamento. Os grupos formados por machos e femias sexualmente activos foron chamados haréns, e son moi breves, dunha duración de só unhas horas.

As relacións entre os membros dun mesmo grupo familiar son moi estables e dan lugar a diversas formas de aprendizaxe e colaboración, que se dá principalmente na crianza e aleitamento colectivo das crías. Durante as longas inmersións en busca de alimento, as crías, que serían incapaces de se mergullar, quedan na superficie soas ou, máis frecuentemente, acompañadas pola nai ou por outra femia do grupo.

É unha especie peláxica e, normalmente, desprázase lonxe da costa, achegándose ata o bordo da cornixa continental. Adoita realizar grandes migracións estacionais, cara ós polos no verán, para se alimentar, e cara a augas tropicais no inverno, para a reprodución.

Reprodución

[editar | editar a fonte]

A idade reprodutiva oscila ó redor dos 7-12 anos nas femias, cando xa miden 8–9 m, e 18-19 anos nos machos, e a xestación dura entre 14 e 15 meses [19]. A estación reprodutora prolóngase desde a metade do inverno á metade do verán. En primavera ou verán paren unha única cría, e os intervalos entre partos son de 3-4 anos. Comprobouse que as outras femias da manda manteñen un contacto estreito coa que está de parto, como dispostas a axudala. A lactación ten lugar en augas temperadas ou tropicais, vén durando 1-2 anos, se ben a cría xa captura as súas presas antes de cumpri-lo ano de vida. Poden seguir mamando nas nais, ou noutras femias da manda, ata os 7-13 anos (crías femias e machos respectivamente)

Os cachalotes son polígamos, e os machos reprodutores buscan activamente grupos de femias coas que aparearse. Comprobouse que os machos compiten violentamente entre eles para cubri-las femias elixidas, e crese que tamén as femias mostran certa capacidade de elección.

Estímase que a lonxevidade pode supera-los 70-80 anos.

Comunicación sonora

[editar | editar a fonte]

A diferenza das baleas cos seus variados cantos, o repertorio vocal do cachalote redúcese esencialmente a series de estalos ou pulsacións que semellan golpes repetidos dun martelo sobre madeira [20]. Cada pulsación está composta por unha serie de 1 a 9 impulsos de 2 a 30 milisegundos de duración. Emiten só durante a inmersión (na superficie son silenciosos) e, en boas condicións, poden ser captados a distancias superiores ós 10 km. A frecuencia das pulsacións oscila entre os 200 Hz e os 32 KHz, en secuencias regulares separadas por intervalos de 1 a 10 segundos para dar lugar a unha serie sonora completa que pode durar ata 20 minutos ou máis. É frecuente que a serie de secuencias remate cuns impulsos diferentes, irregulares pero repetidos, que poderían servir para identifica-lo individuo que canta, no que sería unha especie de mensaxe individual, ou da manda á que pertence.

A intensidade dos estalos pode ser moi alta, da orde de 240 decibelios medidos á distancia de 1 m do individuo, o que os converte no son máis forte emitido por calquera animal. Tal é a intensidade que se propuxo a teoría de que a súa finalidade sexa a de atorda-las presas, cousa que non está comprobada.

As vocalizacións do cachalote varían segundo a actividade que estean a desenvolver e poden permitir un contacto entre varios grupos dispersos dentro dunha unidade social que se despraza pola mesma área.

Alimentación

[editar | editar a fonte]
Ecolocación dos cetáceos [21].

O cachalote depreda fundamentalmente luras e outros cefalópodos, e, en menor importancia, peixes. O principal compoñente da súa dieta son luras mesopeláxicas de tamaño medio (entre 20 e 100 cm de lonxitude do manto) das familias Ommastrephidae, Onychoteuthidae, Gonatidae, Pholidoteuthidae, Octopoteuthidae, Histioteuthidae e Cranchiidae, sendo as luras xigantes (entre elas do xénero Architeuthis) só capturas ocasionais [22]. Entre os peixes nos que depreda foron citados gádidos (bacallau) e outras especies; nas augas subpolares boreais os peixes poden representar ata o 90% da súa dieta.

Detectan as presas mediante o sistema de ecolocación, propio dos cetáceos, e poden atordalas concentrando emisións sonoras sobre elas.

Inmersión

[editar | editar a fonte]
Cachalote preparándose para se mergullar

Para a inmersión, primeiro levantan a cabeza, para respiraren profundamente, e mostran sobre a superficie os dous terzos anteriores do corpo; logo encurvan o lombo, mostrando moi fóra da auga a xiba dorsal; e finalmente mergúllanse en vertical, levantando o terzo posterior e a aleta caudal, case sen levantaren ningunha onda. Son quen de se mergullar na busca de alimento ata supera-los 1.000 metros de profundidade, e hai evidencias que suxiren que poden chegar a profundidades de 3 000 m,[4] e permanecerrn baixo da auga por períodos de 1 a 2 horas,[4] aínda que as inmersións típicas son de 5 a 15 minutos.

Os saltos do cachalote sobre a auga son habituais, como mínimo como son noutros cetáceos máis coñecidos por estas actividades. O normal é que saquen boa parte do corpo aínda que se teñen citado casos nos que saltaron totalmente fóra da auga. Son máis frecuentes nos exemplares xuvenís aínda que tamén o fan as femias en presenza dos machos.

O salto típico segue as seguintes fases: sacan o corpo formando ángulo coa superficie, logo déixanse caer lentamente e, finalmente, chocan con grande estrondo contra a auga [23]

Caza do cachalote (1850)

O cachalote foi obxecto da caza sistemática en tódolos océanos ó longo dos séculos, aínda que actualmente a súa caza está prohibida internacionalmente, e tan só se mantén nalgúns puntos a pequena escala, como en Indonesia e o Xapón (país que inclúe esta especie no subterfuxio da caza con fins científicos).

As primeiras citas da súa caza corresponden ós primeiros anos do século XVIII, e a mediados deste século xa era práctica habitual entre os baleeiros: entre 1770 a 1775, os portos de Massachusetts, New Cork, Connecticut e Rhode Island producían 45 000 bocois de aceite cada ano, mentres que o obtido doutras baleas chegaba ós 8 500 [6]. Esta caza, aínda con métodos tradicionais, levou a especie ó exterminio nalgunhas rexións e a unha redución da poboación global ata un 25% dos censos iniciais, estimados en máis dun millón de individuos. Ademais do número de exemplares, cómpre destacar que esta caza se dirixía preferentemente ás femias e crías, o que explica os efectos catastróficos sobre o censo observados xa a comezos do século XX.

Dada a redución do censo, e ás cada vez maiores dificultades da caza, a presión dos baleeiros foi cedendo ata mediados do século XX, o que tivo como consecuencia unha aparente recuperación da especie. Pero, trala segunda guerra mundial, os baleeiros dotáronse de mellores medios técnicos (especialmente, barcos a vapor e arpóns de explosión) que aumentaron a rendibilidade da caza. A maior velocidade dos barcos facilitou a caza dos grandes machos reprodutores, dos que se quitaban maiores beneficios. A consecuencia foi que, cara 1980, os expertos calculaban unha poboación do 30% do censo anterior ó século XIX e temeron que xa non quedaba un número suficiente de machos para asegurar unha reprodución efectiva[24].

As cifras de capturas descoñécense con exactitude: estímase que no século XIX se cazaron entre 180.000 e 240.000 exemplares, mentres que na era moderna, as cifras ascenderon como mínimo a 770.000, a maioría entre 1946 e 1980. Sábese tamén que parte da caza nunca foi declarada, especialmente a realizada pola antiga URSS e o Xapón.

En Galicia tamén foi obxecto preferido de caza. Xa en 1900 Francisco Porto Rey escribía no seu dicionario que "es constante la persecución que le hacen los pescadores por utilizar la esperma que, en dos cavidades grandes que tiene en la cabeza, encierra, cuya sustancia, como todos saben, es apreciadísima para la industria de velas; además, una materia que encierra en sus intestinos, que es el ámbar gris, de perfume delicadísimo". Ata que se prohibiu a caza en 1981 [25], os barcos galegos cazaron 5.698 exemplares (contabilizados entre 1951 [26] e 1980), segundo cifras de Quiroga Lorenzo; Penas Patiño detalla as capturas entre 1960 e 1980, cifrándoas nun total de 3.479 exemplares.

O aproveitamento que se perseguía non era realmente a carne, aínda que tamén se aproveitaba, senón a graxa corporal (como combustible, para usos industriais ou para iluminación) e, maiormente, unha graxa especial que posúen na cabeza (chamada esperma de balea ou cetina) e mailo ámbar gris (unha substancia do seu intestino). Tamén se aproveitaban os dentes, de marfil, como obxecto decorativo, se ben normalmente estes procedían dos exemplares varados;[27] a pel, os ósos, o fígado e a glándula tiroide, todo para diferentes usos na industria farmacéutica ou cosmética.

Esperma de balea

[editar | editar a fonte]
Recollida do esperma, na cuberta do barco baleeiro

Chámase así a unha substancia cérea de cor amarelenta contida na cabeza do cachalote, no melón que teñen sobre o cranio, no chamado órgano do esperma, e en cantidades que chegan ás 2,5 toneladas nun exemplar de peso medio (dunhas 30 toneladas). O órgano do esperma está constituído por unha complexa rede de tubos intercomunicados e crese que serve para o control dos movementos de mergullo e flotación, mediante diferenzas de densidade ó se solidificar ou licuar, transformacións que se producen ó arrefriarse ou quentarse por medio da auga aspirada a través do espiráculo: ó descende-lo cachalote, o esperma vai arrefriando e facéndose máis denso e máis pesado; tamén inflúe nisto a forte presión das grandes profundidades. En calquera caso, esta función non está confirmada e segue sendo obxecto de discusión [28].

O esperma foi especialmente prezado para a confección de candeas, como lubrificante e na industria de curtidos e cosméticos, así como na industria farmacéutica. A calidade desta substancia para a confección de candeas xustifica que no século XIX se adoptase como unidade de medida da iluminación o candlepower ou buxía inglesa: a cantidade de luz emitida por unha candea de esperma puro que tivese 7/8 de polgada de diámetro e que se queimase a unha velocidade de 120 g por hora. Hoxe, a definición xa non ten que ver con esa orixe, aínda que se mantén a denominación de candela como unidade básica do SI para medi-la intensidade luminosa.

Maria do Carmo Henríquez Salido recolleu no léxico do Grove a denominación vela de espelma para designa-las candeas feitas de cera.

Ámbar gris

[editar | editar a fonte]
Fragmentos de ámbar gris

Trátase dunha substancia resinosa que se forma no aparato dixestivo dalgúns exemplares, en forma de masas sólidas, opacas, de cor gris con veas amarelas e negras. Marcial Valladares defíneo como:

"Otra sustancia que se utiliza de este cetáceo. Créese que la constituyen sus excrementos, ó materias fecales, detenidas mucho tiempo en el recto y endurecidas á consecuencia de algún padecimiento. Recógese en las costas de los mares que frecuenta y la medicina y perfumería sacan gran ventaja de dicha sustancia"
Diccionario gallego-castellano, 1884.

En efecto, segrégase no intestino en cantidades moi variables e elimínase coas feces. A súa función é a de envolve-los picos dos cefalópodos e evitar problemas intestinais, dun xeito semellante ó mecanismo das egagrópilas das aves rapaces ou do contido intestinal dos animais carnívoros. Alcanzou na súa época un gran valor e empregábase en cosmética como fixador de perfumes e outras esencias, pero hoxe foi substituído por fixadores sintéticos. Estanislao Fernández de la Cigoña cita que un quilogramo de ámbar gris chegaba a valer máis de tres millóns de pesetas a primeiros do século XX, en plena época da caza de baleas. Utilizouse tamén en farmacia como espasmolítico.

Estado de conservación

[editar | editar a fonte]

O certo é que a pesar da intensa caza comercial á que foi sometido, o cachalote é actualmente o máis abundante dos grandes cetáceos. Estímase unha poboación actual ao redor de 1,9 ou 2 millóns de exemplares en todo o mundo, distribuídos entre o Pacífico setentrional (930.000), Atlántico Norte (190.000) e o Hemisferio Sur (780.000). A principios dos 90 do século XX, a poboación estimada era, segundo Harrison, de 1.950.000 exemplares. Un artigo publicado en El País naquelas datas [29] reducía esta cifra á metade ou menos: entre 550.000 e un millón.

O cachalote está incluído na lista de especies en perigo ou ameazadas. A Unión Internacional para a Conservación da Natureza e dos Recursos Naturais (UICN) clasifícao como Vulnerable e, a nivel español, está incluído no Catálogo Nacional de Especies Ameazadas. Nos Estados Unidos está considerado como en perigo de extinción.

Formación en margarida

Se ben o único inimigo relevante é o ser humano, outros predadores naturais son a candorca (Orcinus orca) e, ocasionalmente, o caldeirón (Globicephala melas) e a falsa candorca (Pseudorca crassidens). Estes cetáceos acosan e ameazan ás mandas de femias con crías, co obxectivo de illar e matar algún cachalote novo, sendo esta predación máis probable nos mares subárticos aínda que, en calquera caso, estes ataques son algo esporádico. Para repeleren estes ataques, as femias do grupo adoitan colocarse ó redor das crías, na chamada formación en margarida, coa cabeza cara ó centro, onde se agrupan as crías, e as colas cara ao exterior, co que adoitan rexeita-los atacantes con éxito. Por veces tamén poden defenderse cos dentes. Só cando as candorcas constitúen grupos numerosos poden atacar con éxito femias adultas. Os machos adultos non teñen depredadores.

Esta formación en margarida tamén a adoptan cando queren axudar a un membro do grupo ferido. Os primeiros baleeiros quitaban proveito deste comportamento e ferían un individuo para atrae-los demais ó redor seu e poderen cazalos con facilidade.

Tamén é probable que, canto menos en augas tropicais, algúns grandes tiburóns (como tal, Carcharhinus longinamus) poidan atacar cachalotes. Por veces atopáronse restos de cachalote nos estómagos dalgúns tiburóns, se ben poden proceder da predación sobre cadáveres no mar.

Outras fontes de perigos a ter presente na actualidade son as redes de deriva, as colisións accidentais con barcos, a contaminación acústica (por tráfico naval, polo sonar dos barcos pesqueiros e as operacións de prospección sísmica, que afecta o seu sentido de ecolocación), a contaminación química (por exemplo, por hidrocarburos) e a inxestión de refugallos, maiormente plásticos.

As colisións cos barcos aumentaron co incremento do tráfico marítimo [30] e o crecente desenvolvemento do turismo dedicado á observación de cetáceos (whale-watching), por veces realizado sen control e de forma masiva, que pode chegar a perturba-la actividade normal dos cetáceos.

As capturas accidentais débense ó uso das chamadas redes peláxicas de deriva, de quilómetros de lonxitude e indetectables para os cachalotes, que quedan atrapados sen poderen emerxer a respirar. Nas costas mediterráneas españolas foron rexistrados numerosas varadas de cachalotes que mostraban signos de teren morto por esta causa ou, mesmo, restos de rede enleados nas aletas ou entre os seus dentes.

Aproveitamento turístico

[editar | editar a fonte]

Unha vez prohibida a súa caza, o único aproveitamento comercial dos cachalotes, coma noutros cetáceos, está no turismo de avistamentos que, en España, ten un notable desenvolvemento nas illas Canarias.[Cómpre referencia]

Transcendencia cultural

[editar | editar a fonte]

Herman Melville describiu a súa caza na novela Moby Dick ou a balea branca (1851).[31] Aínda que a cor típica do cachalote é negra ou moi escura, pódense atopar excepcionalmente individuos total ou parcialmente brancos. Parece ser que Moby Dick existiu realmente: as crónicas mariñeiras descríbeno como un cachalote macho de 22 metros de longo a quen os baleeiros chamaban Mocha Dick, pois habitaba nas proximidades da illa Mocha, en Lebu, Chile. Adoitaba atacar os barcos golpeando no casco coa súa cabeza e tiña no seu haber varios barcos afundidos e decenas de vidas humanas. Ó final matárono e atopáronlle os ferros de 19 arpóns cravados no corpo.

En 1956 John Houston realizou unha película baseada nesta novela, e tamén en 2010 foi estreado o filme estadounidense Moby Dick dirixido por Trey Stokes.

A arte da escultura e da pintura sobre marfil ou a gravación nos dentes e ósos de balea e mais da mandíbula dos cachalotes, realizada orixinalmente polos baleeiros estadounidenses, é coñecida como Scrimshaw, palabra inglesa de etimoloxía dubidosa.[32] É famoso o Museo do Scrimshaw do Peter Café Sport, situado na cidade de Horta, na illa do Faial, nos Azores.

Eladio Rodríguez González no Diccionario enciclopédico gallego-castellano (1958-1961), dá para a palabra cachalote, ademais do sentido recto, o significado de "Muchacho travieso y revolvedor, que anda comúnmente descalzo y en pelo".[33]

  1. Taylor, B.L., Baird, R., Barlow, J., Dawson, S.M., Ford, J., Mead, J.G., Notarbartolo di Sciara, G., Wade, P. & Pitman, R.L. (2008). "Physeter macrocephalus". Lista Vermella da IUCN de Especies en Perigo (en inglés). IUCN 2008. Consultado o 7 de outubro de 2008. 
  2. Physeter macrocephalus Linnaeus, 1758 no ITIS.
  3. "cachalote no dicionario da RAG". Arquivado dende o orixinal o 22 de xullo de 2013. Consultado o 21 de agosto de 2013. 
  4. 4,0 4,1 4,2 DÍAZ D'A SILVA & CARTELLE 2007, p. 108.
  5. RÍOS PANISSE 1983, p. 14.
  6. Antón Santamarina dá, na obra de Ríos Panisse, a seguinte etimoloxía: "Seguramente derivado del gall. cachola 'cabeza', por lo prominente de ésta, como indica incluso su denominación científica".
  7. Cetacea Brisson, 1762 no ITIS.
  8. [WILSON, Don E.; REEDER, Dee Ann M. (eds.): Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference. 3ª ed. Johns Hopkins University Press, Baltimore 2005 [1] Arquivado 19 de xullo de 2011 en Wayback Machine..
  9. Nalgúns exemplares, esta é totalmente branca. Pódense ver fotografías da distribución ventral das manchas brancas aquí Arquivado 01 de setembro de 2011 en Wayback Machine. ou aquí Arquivado 23 de xuño de 2015 en Wayback Machine..
  10. O caso do cachalote novelado Moby Dick é ben coñecido.
  11. Nótese que o autor debuxa erroneamente dúas narinas ou espiráculos, un a cada lado da cabeza, os ollos excesivamente elevados e a aleta dorsal rematada en punta.
  12. Abertura ó exterior do aparato respiratorio.
  13. Coma nos outros cetáceos odontocetos, os dentes non serven para mastigar o alimento senón só para capturaren e suxeita-las presas, que tragan enteiras. De aí que non estean diferenciados en incisivos e molares, a diferenza dos demais mamíferos.
  14. Fernández Casado dá a cifra de 50 vértebras: 7 cervicais, 11 dorsais, 8-9 lumbares e 23-24 coccíxeas.
  15. Corresponde a un cachalote varado na praia de Montalbo (Sanxenxo) o 3 de marzo de 2003. Montouse primeiro no Centro de Interpretación Ambiental A Telleira (Vilalonga, Sanxenxo), para expoñerse defintivamente no Museo do Mar (Vigo). Pode verse o proceso de montaxe do esqueleto na web da Sociedade Galega de Historia Natural de Ferrol (A montaxe dun coloso).
  16. Hai citas de cachalotes en augas valencianas no século XV.
  17. A primeira cita da varada dun cachalote en Galicia foi referida por este autor, en 1947, no Barqueiro (Mañón, A Coruña).
  18. Excepcionalmente, avistáronse mandas de centos de exemplares.
  19. Algúns autores elévana a 19 meses.
  20. Disque as primeiras gravacións nos comezos da exploración acústica subacuática, trala primeira gran guerra, describíronse como procedentes dun hipotético e descoñecido peixe carpinteiro.
  21. Na animación represéntase un golfiño pero o mecanismo é o mesmo nos cachalotes.
  22. Existe a cita dun exemplar de Architeuthis de 19,5 m atopado no estómago dun cachalote, así como de tentáculos que fan pensar en exemplares aínda máis grandes [2].
  23. Aquí[Ligazón morta] pódese ver unha secuencia de fotografías dos saltos do cachalote.
  24. En comparación, os censos da balea azul (Balaenoptera musculus) reducíronse nun 95% respecto á poboación estimada antes da caza intensiva; no caso do xibardo ou balea xibardo (Megaptera novaeangliae) reduciuse nun 97%.
  25. A caza de baleas non se prohibiu ata 1985.
  26. A primeira factoría baleeira galega instalouse en Caneliñas (A Ameixenda, Cee), en 1951, e pechou en 1985.
  27. Fotografía de dentes tallados, no Museo do Cafe Sport, nas Azores [3][Ligazón morta].
  28. Evidentemente, nada ten que ver co esperma entendido como secreción das glándulas sexuais masculinas.
  29. Marisol Guisasola: "Retrato robot: Ballenas". El País 14.07.1991.
  30. "Un cachalote recién nacido, arrollado por un barco" (WWF, 22.02.2011) [4] Arquivado 20 de xullo de 2011 en Wayback Machine..
  31. Na novela desígnase a Moby Dick como unha balea branca, pero descríbese como un cachalote.
  32. (en inglés) Dicionario Merriam-Webster Consultado o 23 de xuño de 2015.
  33. Dicionario de Dicionarios, Eladio Rodríguez González (1958-1961) Consultado o 23 de xuño de 2015.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
  • CARWARDINE, M.: Ballenas, delfines y marsopas. Guía visual de todos los cetáceos del mundo. Omega, 1985.
  • CASTELLS, Álvaro, e MAYO, Manuel: "Cetáceos de las costas españolas y portuguesas", en Quercus 65, xullo 1991.
  • CORNIDE SAAVEDRA, Joseph: Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la costa de Galicia arreglado al sistema del caballero Carlos Linneo con un tratado de las diversas pescas y de las redes y aparejos con que se practican. Imprenta Benito Cano, Madrid 1788.
  • DÍAZ D'A SILVA, Juan Ignacio e CARTELLE, Yosi: Guía dos mamíferos de Galicia. Baía Edicións, 2007.
  • FERNÁNDEZ-CASADO, M.: "El cachalote (Physeter macrocephalus)", en Galemys 12 (2), 2000 [7] Arquivado 07 de agosto de 2020 en Wayback Machine. (en castelán)
  • FERNÁNDEZ DE LA CIGOÑA NÚÑEZ, E.: Os cabaleiros do mar: baleas e golfiños das nosas augas. Asociación Galega para a Cultura e a Ecoloxía., Vigo 1990.
  • HARRISON, Richard, E BRYDEN, M.M.: Ballenas, delfines y marsopas. Museu de la Ciència, Encuentro Editorial, Barcelona 1991.
  • JEFFERSON, Thomas A.: Marine mammals of the world. FAO species Identification Guide, 1994 [8][Ligazón morta] (en inglés)
  • LÓPEZ, A., DACOSTA, M. E BARREIRO, A.: Achegándonos aos mamíferos mariños. Separata de Matureza galega 1993.
  • PENAS PATIÑO, X. M. e PIÑEIRO SEAGE, A.: Cetáceos, focas e tartarugas das costas ibéricas. Consellería de Pesca, Santiago 1989.
  • QUIROGA LORENZO, H.: Guía de cetáceos. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación 1996.
  • RÍOS PANISSE, M. Carme: Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia. II. Mamíferos, aves y algas, Anexo 19 de Verba, 1983.
  • RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego-castellano. Galaxia, Vigo 1958-1961.
  • SANTAMARINA, Antón (ed. e dir.): Diccionario de diccionarios. Fundación Pedro Barrié de la Maza, Instituto da Lingua Galega, 3ª ed. 2003.

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]