Ipar Mazedoniako Errepublika

Ipar Mazedoniako Errepublika
	Република Северна Македонија; Republika Severna Makedonija
	Ereserkia: Denes nad Makedonija
; Ipar Mazedoniako Errepublikako bandera	; Ipar Mazedoniako armarria
Geografia
Hiriburua	Skopje; 41°59′46″N 21°25′54″E
Azalera	25.713 km²
Punturik altuena	Korab (en) (2.764 m)
Punturik sakonena	Vardar (50 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Albania, Serbia, Bulgaria, Grezia, Europar Batasuna eta Kosovo
Administrazioa
Gobernu-sistema	errepublika parlamentarioa
Mazedoniako Errepublikako presidentea	Gordana Siljanovska-Davkova
Legebiltzarra	Ipar Mazedoniako Biltzarra
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Eurocontrol (en) ; Europako Kontseilua; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Frankofonia; International Centre for Migration Policy Development (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Holocaust Remembrance Alliance (en) ; Interpol; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	1.836.713
Dentsitatea	71,43 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi mazedoniera ; albaniera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi mazedoniera, gheg albaniera, serbiera, meglenera eta arumaniera;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,524 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	48.258 (2005)
Bizi-itxaropena	75,703 (2016)
Giniren koefizientea	33 (2018)
Giza garapen indizea	0,77 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	11.337.827.331,681 $ (2017)
BPG per capita	5.414 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	31.852.214.256 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	15.290,335 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	2,4 % (2016)
Erreserbak	2.801.853.318 $ (2017)
Inflazioa	−0,2 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1991
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+389
ISO 3166-1 alpha-2	MK
ISO 3166-1 alpha-3	MKD
Ordu eremua	ikusi Europe/Skopje (en) ; Udako ordutegi: UTC+02:00 ; Udako ordutegi: Europa Erdialdeko Udako Ordua ; ordutegi estandarra: Europa Erdialdeko Ordua ; ordutegi estandarra: UTC+01:00 ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta Schuko
Internet domeinua	.mk
	vlada.mk

Ipar Mazedonia^[1] (mazedonieraz: Северна Македонија, [ˈsɛvɛrna makɛˈdɔnija] ahoskatuta) edo Mazedonia^[1], ofizialki Ipar Mazedoniako Errepublika^[1] (mazedonieraz: Република Северна Македонија [rɛˈpublika ˈsɛvɛrna makɛˈdɔnija] ahoskatua), Europako estatu itsasgabea da, Balkanetako penintsulan kokatua. Mugakide ditu Serbia eta Kosovo iparraldean, Albania mendebaldean, Grezia hegoaldean eta Bulgaria ekialdean. Hiriburua Skopje da.

1991ko irailaren 8an independentzia aldarrikatu zuenetik 2019ko otsailaren 12ra estatuak Mazedoniako Errepublika izen ofiziala eta Mazedonia izen laburtua erabili zituen. Izen horien erabilerak Greziarekin gatazka piztu zuen. Izan ere, Greziak izen bereko eskualde historiko bat duenez, ez zizkion izen horiek erabiltzea onartzen. Horregatik, gatazkak iraun zuen bitartean, Mazedoniako Jugoslaviar Errepublika Ohia (ingelesezko Former Yugoslavian Republic of Macedoniatik) behin-behineko izendapen ofiziala erabili zuen nazioarteko erakundeetan.^[2]

Ipar Mazedonia NBEko kide da, baita Europako Kontseiluko kidea ere. Horiez gain, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundean eta Munduko Merkataritza Erakundean parte hartzen du. 2005eko abendutik, Europako Batasunean sartzeko hautagaia da, baita NATOn sartzekoa ere.

Geografia

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Ipar Mazedoniako Errepublikaren banaketa administratiboa»

Ipar Mazedoniako Errepublikaren maila administratiboak udalerriak (mazedonieraz: општини, opštini; sing.: општина, opština) baino ez ditu: guztira, 84 udalerri daude eta horietako hamarrek Skopje Hiria osatzen dute.

Gainera, arrazoi estatistiko eta legalagatik, zortzi eskualde ditu:

Ekialdea
Ipar-ekialdea
Pelagonia
Polog
Skopje
Hego-ekialdea
Hego-mendebaldea
Vardar

Parke nazionalak

Herrialdeak hiru parke nazional ditu:

Izena	Eratua	Azalera
Mavrovo	1948	731 km²
Galičica	1958	227 km²
Pelister	1948	125 km²

Hiriak

Kosovo

Serbia

Bulgaria

Grezia

Albania

• Skopje

• Bitola

• Veles

• Štip

• Radoviš

• Berovo

• Strumica

• Tetovo

• Kumanovo

• Kriva Palanka

• Prilep

• Gostivar

• Kičevo

• Debar

• Struga

• Resen

• Ohrid

• Gevgelija

• Bogdanci

• Valandovo

• Vinica

• D. Kapija

• D. Hisar

• Kavadarci

• Kočani

• Kratovo

• Kruševo

• M. Brod

• M. Kamenica

• Negotino

Peh.•

Probištip •

Sv. Nikole •

• Del.

Aurreko taularen biztanleria-datak 2002ko erroldatik hartuak izan dira:^[3]

Historia

Heraclea Lyncestisren aztarnak, k.a. IV. mendean Filipo II.a Mazedoniakoak eratua

Mazedonia izen bereko lurralde historikoaren parte bat da. 1371tik 1912ra Otomandar Inperioaren mendean egon zen Mazedonia osoa, eta 1913an Serbiaren, Greziaren eta Bulgariaren artean banatu zen. Hala, Mazedonia serbiarra, serbiarrek, kroaziarrek eta esloveniarrek 1919an osatu zuten erreinuaren mendean geratu zen. 1929tik aurrera, Jugoslavia deitu zitzaion erreinuari. Bigarren Mundu Gerran, Bulgariak hartu zuen Jugoslaviako Mazedonia osoa.

1946az geroztik, Jugoslavia estatu eraberrituaren sei errepubliketako bat izan zen Mazedonia. 1990ean, Jugoslavian alderdi politikoak eratzeko askatasuna onartzearekin eta alderdi komunistaren nagusitasuna amaitzearekin batera, mazedoniarren abertzaletasuna indartu egin zen. 1991ko irailean independentziari buruz egin zen erreferendumean, % 95ek independentziaren alde bozkatu zuen, eta errepublikaren burujabetasuna eta independentzia onartu zuen Mazedoniako Parlamentuak. Hala ere, Greziak ez zuen onartu errepublikak hartu zuen izena: Greziako probintzia baten izena zela eta Errepublika berri haren konstituzioko zenbait artikuluk Greziako Mazedoniaren lurralde eskakizuna adierazten zutela zioten greziarrek. Nazioarteko presioek horretara behartuta, Mazedoniako biltzar nazionalak konstituzioa berritu zuen eta Mazedoniak zehatz adierazi behar izan zuen ez zuela Greziako lurralderik batere nahi. Estatuaren izenari zegokionez, Europar Batasunak Greziaren alde egin zuen eta Nazio Batuetara jo behar izan zen, azkenik, arazoari konponbidea bilatzeko. Bien bitartean, Mazedoniak ez zuen ez atzerriko inbertsiorik ez laguntzarik lortzen (ez baitzen estatu gisan onartzen), eta atzerriko merkataritza blokeaturik zegoenez, ekonomia arazoak oso larriak egin ziren; blokeoaren eraginez erregairik gabe gelditu zen Mazedonia eta lantegi askok ateak itxi behar izan zituzten. Errepublikaren onespenaren aurreko aldian herrien arteko liskarrak ere ugariak izan ziren. Albaniarrek gogor egin zuten beren autonomia eskuratzeko: 1992an matxinada ugari izan ziren hiriburuan. Horrez gainera, Bosnia eta Herzegovinako gerratik ihesi 50.000 lagun joan ziren Mazedoniara.

1993an, azkenik, Mazedoniako Antzinako Errepublika Jugoslaviarra izenarekin onartu zuten Mazedonia. Nazio Batuek onartu zutenean bertan, Mazedonia Nazioarteko Diru Funtsean sartu zen. Urte horretan Greziaren eta Mazedoniaren arteko negoziazioek aurrera jarraitu zuten, baina Andreas Papandreu Greziako Lehen Ministro hautatu zutenean, bere horretan gelditu ziren elkarrizketak eta blokeoari ekin zion Greziak 1994an. Europar Batasuneko hainbat herrialde blokeo haren kontra bazeuden ere, Europako Justizia Epaitegiak erabaki zuen Greziak askatasun osoa zuela enbargoari eusteko. Urte horretan bertan izan ziren hauteskundeetan Gligorov hautatu zuten berriz ere presidente. Urtearen amaieran Estatu Batuek hitzarmen militar bat izenpetu zuten Mazedoniarekin. 1995ean Greziak eten egin zuen merkataritza blokeoa. Hala eta guztiz ere, 1997an Mazedonia Europako lurralde pobreenetakotzat hartzen zen. Bestalde, albaniarren eta gobernuaren arteko auziak ez zuen konponbiderik, eta zenbait talde albaniarrek eskatzen zuten albaniarrak gehiengo ziren lurraldeak Albaniaren mende behar zutela.

1999ko martxo-ekaina bitartean NATOko hegazkinek Jugoslavia bonbardatu zutenean, Kosovoko milaka iheslari iritsi ziren bertara. Mazedoniako eslaviar gehienak ortodoxoak dira eta Kosovotik iritsitako albaniarrak, berriz, musulmanak, eta horren guztiaren ondorioz, tirabira ugari sortu ziren bi komunitateen artean. Albaniarren eta Mazedoniaren arteko 2001eko gerraren ondorengo hitzarmenei jarraituz, Mazedoniako gobernuak mugak aldatzeko legedia indarrean jarri zuen eta autonomia handiagoa eman zien albaniarrei, gehiengoa ziren eremuetan. 2006ko hauteskundeetan, zentro-eskuineko VMRO-DPMNE alderdiko Nikola Gruevskik lortu zuen garaipena, eta erabaki zuen Albaniarren Alderdi Demoraktikoarekin osatzea gobernuan, eta ez albaniarren botoen gehiengoa eskuratu zuen Gizarteratzerako Batasun Demokratikoa koalizioarekin. Hurrengo hauteskundeak 2010ean egin behar zituzten, baina 2008ra aurreratu ziren, krisi politiko larria sortu baitzen Kosovoren independentziaren ondorioz eta herrialdearen izendapenaren auziaren ondorioz (Mazedoniako Errepublika da herrialdeak bere burua izendatzeko aukeratutako izena, baina Greziak ez dio izen hori aitortzen, greziar lurralde baten izena delako; hala, Greziak betoa ezarri dio Mazedoniari eta ezingo du NATOn sartu izenaren auzia konpondu artean). Hauteskunde horietan VMRO-DPMNEk alde handiz irabazi zuen (oso atzera gelditu zen Branko Crvenkovski lehendakariaren SDMS alderdia). Edonola ere, giro nahasian egin ziren bozketak, eta liskar handiak sortu ziren, baita agintariek iruzur egin ote zuten susmoa ere.

Demografia

Ipar Mazedoniako Errepublikako talde etnikoak 2002
Etnia			Ehunekoa
Mazedoniarrak			% 64,18
Albaniarrak			% 25,17
Turkiarrak			% 3,85
Ijitoak			% 2,66
Serbiarrak			% 1,78
Bosniakoak			% 0,84
Arumaniarrak			% 0,48
Besteak			% 1,04
Iturria: 2002ko erroldarko datuak^[3]

2002ko azken erroldaren arabera, herrialdeak 2.022.547 biztanle zituen.^[3]

Mazedonian tirabira ugari izan dira albaniarren eta mazedoniarren artean: albaniarrek autonomia gehiago eskatzen zuten, eta mazedoniarrek, berriz, beldur handia zioten albaniarren nazionalismoari. Albaniarrak 1960ko hamarraldian hasi ziren autonomia eskakizunak egiten. 1981. urteaz geroztik agintari mazedoniarrek saio ugari egin dituzte albaniar nazionalismoa desegiteko, batez ere, hizkuntzaren eta hezkuntzaren alorrean. Agintari komunistek konstituzioa zuzendu zuten urte haietan, eta Mazedonia mazedoniar etniaren "Estatu nazionala" zela adierazi zuten, bestelako taldeak alde batera utzita. 1991ko konstituzioan ere ez zen albaniarrentzat inolako autonomiarik onartzen. Kosovoko Gerran, albaniar etniako 360.000 errefuxiatu iritsi ziren Mazedoniara. Gerra amaitu ondoren alde egin zuten berriro, baina 2001ean mugaz alde bietako albaniarrek armak hartu zituzten eta altxatu egin ziren, Mazedonian albaniarrak nagusi ziren eremuetarako autonomia edo independentzia aldarrikatzeko. NATOk esku hartu zuenean amaitu zen gatazka, eta gobernuak eta albaniarrek hitzarmena sinatu zuten: gobernuak albaniarrei botere politiko handiagoa emateko eta haien kultura aintzat hartzeko konpromisoa hartu zuen, eta albaniarrek matxinada bertan behera utzi eta Mazedoniako erakundeei zilegitasuna aitortzekoa.

Ekonomia

Mazedoniako lurraldearen % 27 besterik ezin da landu; hala ere, bere burua asetzeko lain ateratzen du nekazaritzatik. Lantzen diren nekazaritza gai nagusiak hauek dira: laboreak, barazkiak, ardoa, tabakoa, arroza, etab. Berun, zink, kromo eta burdin hobiak ugariak dira, baina Mazedoniako energia baliabideak ez dira bertako beharrak asetzeko adina. Hirugarren sektorea hiriburura biltzen da batez ere, eta bertan bizi da biztanleen laurdena. Jugoslaviako Errepublika Federala osatzen zuten sei errepubliken artean Mazedonia zen gobernu federalarekiko diru mendekotasun handiena zuena. Horrez gainera, Mazedoniako merkataritza harremanen % 50-60 antzinako federazioko errepublikekin egiten zen, Serbiarekin batez ere. Federazioa desegin izana batetik, eta bestetik, Serbia eta Montenegroren kontrako nazioarteko zigorrek ondorio izugarriak izan zituzten Mazedoniako ekonomian. Bestalde, Mazedoniako ekonomiari kalte gogorrak ekarri zizkioten barne borroka latzak zituzten lurraldeetatik hurbil egoteak (Bosnia, Kosovo…), eta orobat Greziak jarritako ekonomia blokeoak. Horren guztiaren ondorioz, industria ekoizpena % 75 jaitsi zen 1992an –erregairik batere ez baitzuten–, langabezia % 40ra iritsi zen eta barne produktu gordina % 14 jaitsi zen.

Independentzia eskuratu zuenetik, erreforma ekonomiko handiak egin dira Mazedonian, ekonomia irekia bideratu eta merkataritza sustatu dira (azken urteetan BPGaren %90 hartu du), atzerriko inbertsioak erakartzen saiatu da eta inflazioari eustea lortu du (% 2koa izan zen 2007an). 1996tik aurrera ekonomia hazi egin da, era iraunkorrean, mantso bada ere. Bestalde, ordea, langabezia tasa oso altua da (2005ean, % 37,2) eta biztanleen % 22 bizi zen pobrezian, 2006an.

Azpiegiturak

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c Euskaltzaindia. (PDF) 38. arauaː Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ Janev, Igor. (1999). «Legal Aspects of the Use of a Provisional Name for Macedonia in the United Nations System» AJIL 93 (1).
↑ ^a ^b ^c Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002 – Book XIII, Skopje, 2005.. State Statistical Office of the Republic of Macedonia.

Kanpo estekak

(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q221
Multimedia: North Macedonia / Q221

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. (PDF) 38. arauaː Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] Janev, Igor. (1999). «Legal Aspects of the Use of a Provisional Name for Macedonia in the United Nations System» AJIL 93 (1).

[stat.gov.mk-3] Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, 2002 – Book XIII, Skopje, 2005.. State Statistical Office of the Republic of Macedonia.

[1]

[2]

[3]

i e a Mazedoniako Errepublika: biztanle gehien duten udalerriak 2002ko erroldaren emaitzak
	Post.	Izena	Eskualdea	Biztanleak	Post.	Izena	Eskualdea	Biztanleak
Skopje Bitola	1	Skopje	Skopje	506.926	11	Kavadarci	Vardar	29.188	Kumanovo Prilep
	2	Bitola	Pelagonia	74.550	12	Kočani	Ekialdekoa	28.330
	3	Kumanovo	Ipar-ekialdekoa	70.842	13	Kičevo	Hego-mendebaldekoa	27.067
	4	Prilep	Pelagonia	66.246	14	Struga	Hego-mendebaldekoa	16.559
	5	Tetovo	Polog	52.915	15	Radoviš	Hego-ekialdekoa	16.223
	6	Veles	Vardar	43.716	16	Gevgelija	Hego-ekialdekoa	15.685
	7	Štip	Ekialdekoa	43.652	17	Debar	Hego-mendebaldekoa	14.561
	8	Ohrid	Hego-mendebaldekoa	42.033	18	Kriva Palanka	Ipar-ekialdekoa	14.558
	9	Gostivar	Polog	35.847	19	Sveti Nikole	Ekialdekoa	13.746
	10	Strumica	Hego-ekialdekoa	35.311	20	Negotino	Vardar	13.284