Edukira joan

Hegaluze

Wikipedia, Entziklopedia askea
Hegaluze
Iraute egoera

Arrisku txikia  (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaActinopteri
OrdenaScombriformes
FamiliaScombridae
LeinuaThunnini
GeneroaThunnus
Espeziea Thunnus alalunga
(Bonnaterre, 1788)

Hegaluzea (Thunnus alalunga; Bonnaterre, 1788) itsasoko espezie pelagiko handien multzoko arrain garrantzitsuenetako bat da, tunidoen familiakoa[Euskal Herriko Arrainen Gida 1].

Thunnus alalunga, Pasaiako lonjan ateratako argazkitik editatua (E. Bachiller, 2022; www.arrainak.eus)]
Thunnus alalunga, Pasaiako lonjan ateratako argazkitik editatua (E. Bachiller, 2022; www.arrainak.eus)]

Euskal izendegia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegaluzea izendatzeko modu ezberdinak daude Euskal Herriko herri ezberdinetan[Euskal Herriko Arrainen Gida 1]:

Izena Erabilera-eremua (udalerria)
atun[1][ArgitaratuGabe 1][2] Santurtzi, Armintza, Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Ondarroa, Getaria
atun hegaluze[3][1][ArgitaratuGabe 1] Santurtzi, Armintza, Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Lekeitio, Ondarroa, Getaria
atunzuri[2] Santurtzi, Armintza, Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Lekeitio, Ondarroa
atun-biribil[1] 5-8 Kg-ko hegaluzeari: Bermeo, Mundaka, Elantxobe
atun-ertain, rekortau[ArgitaratuGabe 1][ArgitaratuGabe 2][ArgitaratuGabe 3] 4-7 Kg-ko hegaluzeari: Getaria, Pasaia, Hondarribia
atun-handi[1][ArgitaratuGabe 1][ArgitaratuGabe 3][ArgitaratuGabe 2] >10 Kg-ko hegaluzeari: Bermeo, Mundaka, Elantxobe, Ondarroa

>7 Kg-ko hegaluzeari: Getaria, Pasaia, Hondarribia

galaluzi Bermeo, Ondarroa
mono[ArgitaratuGabe 1][ArgitaratuGabe 2][ArgitaratuGabe 3] <4 Kg-ko hegaluzeari: Getaria, Pasaia, Hondarribia

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezaugarri fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegaluzea tunido ertain-handia da. Indibiduo helduek luzera-hein zabala hartzen dute, 60-100 zm artekoa; hala ere, ohikoa da 4 kg-tik 20-30 kg-ko indibiduoak arrantzatzea, eta 140 zm eta inoiz 60 Kg-ko indibiduoak ere ikusi izan dira[4][5]. Hegaluzeak gorputz fusiformea du, borobildua. Begi handiak ditu. Bere bi aleta dortsalak oso gertu daude elkarrengandik; bigarren aleta dortsala eta aleta anala altura berean daude, puntadunak dira haien atzean 7-9 pinula artean bereizten dira, pedunkulu kaudaleraino. Aleta pektoralak oso luzeak dira, espezie honen adierazgarriak direnak, gorputzaren luzera osoaren herena izanik, bigarren aleta dortsal eta aleta analaren oinarrietatik atzerago ere iristen direnak. Pedunkulu kaudalak bi killa kaudal zentral ditu, albo banatara. Bizkarraldea urdin iluna dute; eta alboak zilar koloredunak edo zuriskak. Aleta kaudalaren ertza zuriska izan ohi da[5][6].

Nahastu daitezken espezieak[Euskal Herriko Arrainen Gida 1]:

Albakora (Katsuwonus pelamis): Aleta pektoralak oso motzak dira, beste tunidoekin alderatuta. Gorputzaren erdikaldetik beheruntz, alde bentralean, marra ilun longitudinal paraleloak ditu, zakatzen operkuluaren alturan hasi eta pedunkulu kaudaleraino.

Haginzorrotz (Sarda sarda): Gainontzeko tunidoak baino txikiagoak dira, eta gorputz fusiformeagoa dute, estuagoa. Begiak ere askoz txikiagoak dira gorputzaren tamainarekiko erlazioan. Aleta pektoralak oso motzak dira, beste tunidoekin alderatuta. Gorputzaren erdikaldetik goruntz, bizkarralde osoan zehar, lerro ilun longitudinal paraleloak ditu.

Hegalabur (Thunnus thynnus): Indibiduo helduak askoz handiagoak izatera iritsi daitezke, tunidoetan handienak. Begia gorputzarekiko erlazioan txikiagoa dute, hegaluzearekin alderatuta. Ezaugarri adierazgarriena ordea, aleta pektoralen neurria da, izenak dioen moduan, hegaluzeak baino laburragoa dena, aleta analaren alturara iritsi gabe. Hegalaburrak haragia gorriagoa du (atungorri modura ere ezaguna), eta hegaluzeak (edo atunzuriak), zuriagoa.

Moja (Thunnus obesus): Hegaluzearen tamaina antzekoa izanik ere, begiak handiagoak eta gorputz lodiagoa izan ohi du. Aleta pektorala, hegalaburrarena baina luzeagoa bada ere, ez da bigarren aleta dortsalera iristen.

Nutrizio-ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegaluzea arrain urdinen ordezkari garrantzitsuenetako bat da[6], bere haragiak duen gantz kantitate altuagatik. Duen omega-3 kantitate altuagatik, berdelaren kontsumoak LDL kolesterola eta triglizeridoak jeisten laguntzen du, odolaren jariakortasunean lagunduz[6]. Proteina iturri garrantzitsua izateaz gain, bitaminei erreparatuz gero, ano bakar batek populazioarentzat gomendatutako eguneko D bitamina kopuruaren bikoitza suposatzen du (kaltzioaren absortzioan lagunduz), B12 bitaminaren laukoitza, eta gomendatutako eguneko kopuruaren antzekoa niazina kopuruari dagokionez. Mineral edukiari dagokionez, esanguratsuak dira hegaluzearen kontsumoak eskaintzen dituen selenio eta fosforoa, eta baita potasioa, magnesioa, burdina eta zink-a ere[6][7].

Animalien tamaina handia dela eta, itsasoan aurkitzen diren metal astunen (adib. merkurioaren) pilaketa hegaluzetan beste arrainen kasuan baino handiagoa izanagatik, hegaluzearen kontsumo osasungarriaren inguruko kezka handitu izan du populazioan. Hala ere, asko dira hegaluzearen kontsumoak, beti ere kantitate neurtuan (adib. astean behin), dituen abantailak arriskuen gainetik daudela erakusten duten ikerketak[8][9][10][11].

Kontsumo-garaia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herrian hegaluzea urte osoan kontsumitu daitekeen arren (are gehiago kontserbatako hegaluzeak merkatuan duen presentzia kontuan hartuz gero), hegaluze freskoak sasoi zehatza du gure kostaldean. Izan ere, hegaluzea Bizkaiko Golkora uda garaian etortzen da, eta beraz, Ekainetik Urrira arte zabaltzen den hegaluzearen kosteran zehar aurkitu daiteke gure kostaldeko hegaluze freskoa arraindegietan[Euskal Herriko Arrainen Gida 1][6].

Ekologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegaluzearen bizi-iraupena luzea izan daiteke, 10-15 urte izatera iritsi daitezkeelarik kasu batzuetan[12].

Hegaluzearen banaketa mundu osoko itsaso epel eta beroetara zabaltzen da, Ozeano Barea, Atlantikoa eta Mediterraneoa barne[6][4]. Tarteko sakoneratan egon ohi da (100 m ingurutan), eta elikatzeko orduan, normalean sakonera txikiagoetan, ur-azalera ere gerturatuz[13]. Hegaluzea arrain migratzailea da, urtero migrazio bera errepikatzen duena. Izan ere, muskulu indartsuak dituen arraina da, eta igeriketan gastu energetiko izugarria ematen du. Horrela, neguan zehar Azores uharteen inguruan egoten dira eta udaberri amaiera aldera (Maiatza-Ekaina), populazioaren zati bat Kantauri itsasora hurbiltzen da[14], eta beste bat, Mediterraneo itsasoan barrena sartzen da[6][15].

Uda garain honetan egiten duten migrazioa batez ere elikadura beharrek zuzendua izaten da, izan ere, Bizkaiko Golkoaren kasuan adibidez, garai honetan bertan topatu ditzaketen espezie pelagiko txiki kopuru handien atzetik etortzen baitira, hala nola, antxoa edo sardina bezalako arrainak jatera[16].

Hegaluzearen arrantza Euskal Herrian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal arrantzaleen kostera nagusietako bat da hegaluzearena, udaberrian hasi (Ekaina aldera) eta uda osoan zehar zabaltzen dena, urtearen arabera, Iraila-Urria arte[Euskal Herriko Arrainen Gida 1].

Hegaluzea bi modu nagusietan harrapatu ohi da, beti amuarekin eta hegaluzeak banaka ontziratuz[Euskal Herriko Arrainen Gida 1][6]. Batetik, beita-bizia deituriko teknikaren bitartez, aurreko mendearen erdialdean gure itsasontzietan zabaldu zen metodoa[17]; arrantza hau, antxoa edo sardina bezalako beita bizia itsasora bota ondoren bertara hurbiltzen diren hegaluzeak kainaberaz banaka ontziratzean datza. Bestetik, artisau-arrantzaleak burutzen duten xaxi-arrantza[18] dugu; kasu honetan ontzia martxan doalarik, kainabera edo pertxa parea alde banatara zabalduz, bertatik apeua daramatzaten hari sendoak jartzen dira, horietako bakoitza karrete batera atxikita; hegaluzeak apeua irenstean, karretearen laguntzaz hegaluzeak ontzira gerturatu, eta eskuzko kakoarekin banaka ontziratzean datza teknika honek, eta arraina kalitate altuenarekin jasotzea baimentzen du[Euskal Herriko Arrainen Gida 1][6].

Oso preziatua den heinean, hegaluzearen arrantza, kasu honetan xaxi-arrantza, laket-arrantzan gero eta zabalduagoa den aktibitatea da, laket-ontzietan arrantzan dabiltzanak eta baita turismo-arrantzak gero eta harrapaketa garrantzitsuagoak egiten dituztelarik azken urteotan[19].

Bitxikeriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Uda hasieran hegaluzeak gure kostaldetik urrun daude oraindik, Azores uharteen inguruan pasatzen baitute negua[14], eta beraz, gure itsasotara hurbiltzen hasten diren sasoian hainbat dira inguru hartara hegaluze bila joaten diren euskal arrantzontziak; kasu honetan, xaxi-arrantzan aritzen direnak. Hegaluzea Bizkaiko Golkora gerturatu ahala, beita-bizianaritzen diren arrantzontziak ere joaten dira hegaluzearen arrantzara. Urtearen arabera, hegaluzea gehiago edo gutxiago hurbiltzen da gure kostaldera[15].

Tamaina batetik aurrera, hegaluze arren kopurua handitu egiten da, tamaina handienen kasuan emeak aurkitzea oso arraroa izaten delarik; horrela ar-eme erratioa asko handitzen da, 100 zm-tik gorako neurrietan[20].

Hegaluzea modu askotara zatitu badaiteke ere, haien gorputzaren zati bakoitzak bere izena eta interes gastronomiko propioa du[21].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d Eneko Barrutia Etxebarria (2000) ‘Arrainen izenak mendebaldean’ in ‘Mendebaldeko berbetearen formalizazinoa’. Mendebalde Euskal Kultur Elkartea; Bilbo.
  2. ↑ a b Barrutia, Eneko. (2003). «Arrainen izenak Bizkaian XX. mendean» (pdf) Zainak (Donostia: Eusko Ikaskuntza) (25) ISBN 8484198790. ISSN 1137-439X. Bibcode: 1137-439X..
  3. ↑ Aranzadi Unamuno, T. (1933) Nombres de peces en Euskera. Don Fernando de Buen; Boletín de la Sociedad Española de Historia Natural. Revista Internacional de los Estudios Vascos (24), 386-397.
  4. ↑ a b «Thunnus alalunga, Albacore : fisheries, gamefish» www.fishbase.se (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  5. ↑ a b Collette, Bruce B.. (1983). Scombrids of the world : an annotated and illustrated catalogue of tunas, mackerels, bonitos, and related species known to date. ISBN 92-5-101381-0. PMC 11782569. (Noiz kontsultatua: 2022-10-15).
  6. ↑ a b c d e f g h i https://www.mapa.gob.es/es/ministerio/servicios/informacion/bonito_tcm30-102680.pdf
  7. ↑ (Ingelesez) Wheeler, Sena C.; Morrissey, Michael T.. (2003-03). «Quantification and Distribution of Lipid, Moisture, and Fatty Acids of West Coast Albacore Tuna (Thunnus alalunga)» Journal of Aquatic Food Product Technology 12 (2): 3–16.  doi:10.1300/J030v12n02_02. ISSN 1049-8850. (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) «No dejarás de comer pescado por culpa del mercurio» Cuaderno de Cultura Científica 2018-04-19 (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  9. ↑ (Ingelesez) Mol, Suhendan; Ozden, Ozkan; Karakulak, Saadet. (2012-03). «Levels of Selected Metals in Albacore ( Thunnus alalunga , Bonnaterre, 1788) from the Eastern Mediterranean» Journal of Aquatic Food Product Technology 21 (2): 111–117.  doi:10.1080/10498850.2011.586489. ISSN 1049-8850. (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  10. ↑ (Alemanez) Mol, S; Karakulak, S; Ulusoy, S. (2013-05-16). «Determination of selected heavy metals in tuna fish (Thunnus thynnus)» Aktuelle Ernährungsmedizin 38 (03): s–0033–1343717.  doi:10.1055/s-0033-1343717. ISSN 0341-0501. (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  11. ↑ Adil, C., Mustaphab, H., Abdeljalil, B., Taoufiq, B. (2015) Heavy metals content of canned tuna fish: estimated weekly intake. Moroccan Journal of Chemistry, 3(1): 152-156.
  12. ↑ (Ingelesez) Chen, K.-S.; Shimose, T.; Tanabe, T.; Chen, C.-Y.; Hsu, C.-C.. (2012-05). «Age and growth of albacore Thunnus alalunga in the North Pacific Ocean» Journal of Fish Biology 80 (6): 2328–2344.  doi:10.1111/j.1095-8649.2012.03292.x. (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  13. ↑ (Ingelesez) Williams, Ashley J.; Allain, Valerie; Nicol, Simon J.; Evans, Karen J.; Hoyle, Simon D.; Dupoux, Cyndie; Vourey, Elodie; Dubosc, Jeff. (2015-03). «Vertical behavior and diet of albacore tuna ( Thunnus alalunga ) vary with latitude in the South Pacific Ocean» Deep Sea Research Part II: Topical Studies in Oceanography 113: 154–169.  doi:10.1016/j.dsr2.2014.03.010. (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  14. ↑ a b (Gaztelaniaz) «AZTI registra por primera vez la ruta migratoria de un bonito» AZTI 2022-10-04 (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  15. ↑ a b https://www.iccat.int/Documents/Meetings/Docs/2016_ALB_REPORT_ENG.pdf
  16. ↑ Espezieen arteko harremanen ezagutza, arrantzaren kudeaketa ekosistemiko baterako lehen urrats bat: hegalaburra eta antxoaren kasua. Nicolás Goñi (AZTI).
  17. ↑ SL, TAI GABE DIGITALA. (2021-07-02). «Beita bizia: atunak banan-banan arrantzatzeko artea» naiz: (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  18. ↑ Artes de pesca: Cacea para la pesca de bonito. (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).
  19. ↑ Bachiller, Eneko; Korta, Maria; Mateo, Maria; Mugerza, Estanis; Zarauz, Lucia. (2022-08-24). «Assessing the unassessed marine recreational fishery in the Eastern Cantabrian coast» Frontiers in Marine Science 9: 975089.  doi:10.3389/fmars.2022.975089. ISSN 2296-7745. (Noiz kontsultatua: 2023-01-05).
  20. ↑ Bard, F.X. 1974. Etude sur le germon (Thunnus alalunga Bonnaterre 1788) de l’Atlantique Nord. Elements de dynamique de population. Col. Vol. Sci. Pap. ICCAT 2: 198-224.
  21. ↑ «Atunaren zapore tradizionala» EROSKI (Noiz kontsultatua: 2022-10-16).

Argitaratu gabeko erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Getariako 'Elkano' Arrantzaleen Kofradiako hiztegia (2019-2020).
  2. ↑ a b c Pasaiako 'Kepa Deun' Arrantzaleen Kofradiako hiztegia (2019-2020).
  3. ↑ a b c Hondarribiko 'Done Pedro' Itxas Gizonen Kofradian jasotako ahozko aipamena (2019).

Euskal Herriko Arrainen Gida

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e f g https://arrainak.eus/arrainak/hegaluzea


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hegaluze&oldid=9422660"(e)tik eskuratuta