Vulpo

Kiel legi la taksonomion Vulpo
Biologia klasado
Regno: Animaloj Animalia Filumo: Ĥorduloj Chordata Klaso: Mamuloj Mammalia Ordo: Karnovoroj Carnivora Familio: Kanisedoj Canidae Genro: Vulpes Alopex Cerdocyon Otocyon Pseudalopex Urocyon
Aliaj Vikimediaj projektoj

Ruĝa vulpo

Vulpo estas membro de unu el ĉirkaŭ 22 specioj de malgrandaj kanisedoj. La besto plej ofte komprenata sub la vorto vulpo en Eŭropo kaj Nordameriko estas la ruĝa vulpo (Vulpes vulpes), kvankam diversaj vulpospecioj troviĝas sur preskaŭ ĉiu kontinento (mankas nur en Oceanio).

Arkta vulpo nomiĝas ankaŭ izatiso, stepa vulpo korsako, dezerta vulpo feneko ktp. Oni nomas la vulpoblekon jelpo.

Priskribo

Tiu besto havas pintajn orelojn (en kelkaj specioj tre grandaj) kaj longan voston. Kelkaj varioj havas sur la nuko kaj dorso krucforman desegnon, aliaj longan, brilan, nigran hararon kun arĝentnuancaj sektoroj (arĝenta vulpo). Nobligita kolora vario de arĝenta vulpo havas hararon blankan, sur la dorso kun nigraj pintoj (platen-vulpa felo).

Sistematiko

Sub la kutima nomo "vulpo" oni celas plurajn sciencajn genrojn. Tabele ni montras tiujn genrojn kaj la rilatajn speciojn.

Korsako

Feneko

Arkta vulpo

Kulpea lupovulpo

Genro	Specio	Esperanta nomo	Loĝareoj
Vulpes	bengalensis	Bengala vulpo	Barato kaj apudaj regionoj
Vulpes	cana		Irano kaj apudaj regionoj
Vulpes	chama		Suda Afriko
Vulpes	corsac	Korsako	Centra Azio, Mongolio, Norda Ĉinio
Vulpes	ferrilata	Tibeta vulpo	Tibeto kaj apudaj regionoj
Vulpes	macrotis	Amerika vulpeto	Okcidenta Usono, Meksiko
Vulpes	pallida	Hela vulpo	Afriko (Sahelo)
Vulpes	rueppellii		Dezertoj de Nordafriko kaj Okcidenta Azio
Vulpes	velox	Amerika vulpo	Okcidenta Nordameriko
Vulpes	vulpes	Ruĝa vulpo	Eŭropo, Azio, Nordafriko, Nordameriko
Vulpes	zerda	Feneko	Dezertoj de Nordafriko kaj Okcidenta Azio
Alopex	lagopus	Arkta vulpo	Arkto kaj apude
Cerdocyon	thous	Kerdokiono, kankra vulpo	Sudameriko
Otocyon	megalotis		Suda kaj orienta Afriko
Pseudalopex	culpaeus	Kulpea lupovulpo	Andoj
Pseudalopex	fulvipes		Ĉilio
Pseudalopex	griseus	Griza lupovulpo	Ĉilio kaj Argentino
Pseudalopex	gymnocercus	Pampa lupovulpo	Argentino, Brazilo kaj apude
Pseudalopex	sechurae		Norda Peruo kaj Ekvadoro
Pseudalopex	vetulus	Arbara lupovulpo	Brazilo
Urocyon	cinereoargenteus	Griza vulpo (aŭ Urociono)	Norda, Centra kaj parte Suda Ameriko
Urocyon	littoralis		Insuloj apud Kalifornio

En kulturo

Ruĝa vulpo sur la monto Brocken en Germanio

Pro la disvastigiteco de la vulpoj, ili aperas en la popola kulturo kaj folkloro de multaj nacioj, triboj, kaj gentoj.

Vulpo estas tre inteligenta kaj rolas en multaj fabeloj kaj fabloj kiel ruza besto; reciproke ruzaj homoj estas komparataj je vulpoj (esti ruza kiel vulpo, esti vulpokapulo).

La japana mitologio parolas pri ruzaj spiritoj nomataj kicuneoj (japane Kitsune). Tiuj spiritoj similas al multvostaj vulpoj.

Ĝia hispana nomo zorro inspiris la historion pri venĝanto de malriĉuloj kun la nomo "Zorro".

Renard, Histoire burlesque chantée et jouée (La vulpo: burleska rakonto kantata kaj ludata) estas unuakta ĉambra oper-baleto de Igor Stravinski, verkita en 1916. La ruslingva teksto de la komponisto estis bazita sur rusaj folkloraj rakontoj el la kolekto de Aleksandr Afanasjev. Temas pri moraliga historio, nome farma rakonto pri Vulpo kiu trompas Kokon, Katon kaj Virŝafon, sed finfine ili kaptas kaj punas lin. La Koko estas dufoje trompita kaj kaptita de la Vulpo, kaj ĉiam estas savita de la Kato kaj la Virŝafo. Post la dua savo de la Koko, la Kato kaj la Virŝafo strangolas la Vulpon, kaj la tri amikoj dancas kaj kantas.

Proverbo

Kovrilpaĝo de origine hungara infanromano István Fekete:Vuk Budapeŝto, 1966, eld: Corvina; trad: Margit Leszkó

Ekzistas pluraj proverboj pri vulpo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili :

• 	„ Ĉe vulpoj ĉiam naskiĝas nur vulpoj. ”

• 	„ Ĉiu vulpo sian voston laŭdas. ”

• 	„ Eĉ plej ruza vulpo en kaptilon falas. ”

• 	„ Kiu lupo naskiĝis, vulpo ne fariĝos. ”

• 	„ Ne ekzistas naiva vulpo, ne ekzistas homo sen kulpo. ”

• 	„ Vulpo mienon ŝanĝas, sed plue kokidojn manĝas. ”