مەککە

مەککە
شار
دیمەنێکی شاری مەککە
وڵات	عەرەبستانی سعوودی
ناوچە	مەککە
پارێزگا	مەککە
بەرزایی	٦٠٨ مەتر (١٬٩٩٥ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠٠٧)
• سەرجەم	١٬٧٠٠٬٠٠٠
وێبگە	[١]

مەککە یان مەککەی پیرۆز، (بە عەرەبی: مكة المكرمة) شارێکی پیرۆزە لای موسڵمانان، مزگەوتی حەرامی تیایە لەگەڵ کەعبە کە بە قیبلەی موسڵمانان دادەنرێت لە نویژەکانیاندا، مەککە ئەکەوێتە حیجازەوە لە شانشینی سعودیە، و پایتەختی ناوچەی مەککەیە، نزیکەی ٤٠٠ کیلۆمەتر لە مەدینەو دوورە لە ئاڕاستەی باشووری ڕۆژاواییدا، و نزیکەی ١٢٠ کم لە تایفەوە دوورە لە ئاڕاستەی ڕۆژھەڵاتیەەوە، و لە دووری ٧٢کم لە شاری جەدە و کەنارەکانی دەریای سوور، و نزیکترین بەندەر لێوەی بەندەری جددەی ئیسلامییە، و نزیکترین فڕۆکەخانە لێوەی فڕۆکەخانەی مەلیک عەبدول عزیزی نێودەوڵەتییە، مەککە ئەکەوێتە یەکتربڕینی پلەی پانی ٢٥/٢١ باککوری، و درێژی ٤٩/٣٩ی ڕۆژھەڵاتی، و ئەم شوێنەش بە یەکێک لە قورسترین پێکھاتووە جیۆلۆجییەکان دادەنرێت، ڕووبەری شاری مەککە ٨٥٠ کم²، ٨٨ کم² خەڵکی تێدایە، و ڕووبەری ناوەندی ناوچەی مزگەوتی حەرام نزیکەی ٦ کم²، و بەرزی مەککە لە ئاستی دەریاوە نزیکەی ٣٠٠ مەترە.

مێژووی دامەزراندنی مەککە ئەگەڕێتەوە بۆ ٢٠٠٠ ساڵ پێش زایینی، و لە سەرەتادا گوندێکی بچوک بوو ئەکەوتە دۆڵێکی ووشکەوە و لە ھەر چوارلاوە دەورە دراوە بە شاخ، پاشان خەڵک نیشتەجێبوون تیایدا لە سەردەمی پێغەمبەر ئیبراھیم و پێغەمبەر ئیسماعیل، ئەمەش دوای ئەوەی پێغەمبەر ئیبراھیم ھاجەری خێزانی و ئیسماعیلی کوڕی بە جێ ھێشت لە دۆڵە بیابانییە وشکەدا، ئەمەش بە گوێڕایەڵی بۆ فەرمانی خوا بوو، لە دۆڵەکەدا مانەوە تا بیری زمزم ھەڵقوڵا، پاشان لە دوای ئەوە یەکەم ھۆزە لە مەککە جێگیر بوون ھۆزی جرھم بوون، یەکێک لە ھۆزە یەمەنییە کۆچەرەکان بوون، و ھەر لەو ماوەیەدا پایەکانی کەعبە بەرزکرایەوە لەسەر دەستی پیغەمبەر ئیبراھیم و ئیسماعیلی کوڕی.

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٠٧، ژمارەی دانیشتوانی مەککە نزیکەی ١٧٠٠٠٠٠ کەسە، دابەشبوون لە لاکانی مەککەی کۆن و نوێدا، مەککە چەندین شوێنەواری پیرۆزی ئیسلامی لە خۆ دەگرێت، کە گرنگترینیان مزگەوتی حەرامە و بە لای موسڵمانانەوە پیرۆزترین شوێنە لە جیھاندا، لەبەر ئەوەی کەعبەی پیرۆزی قیبلەی موسڵمانان لە خۆ ئەگرێت، لەگەل ئەوەشدا مەککە شوێنی مەبەستی موسڵمانانە لە وەرزی حەج و عومرەدا.

ناوی مەککە

مەککە بەپێی سەردەمەکان نزیکەی ٥٠ ناو و نازناوی ھەیە. ھەندێک دەڵێن بۆیە پێی دەوترێت مەککە بەھۆی قەرەباڵەغی خەڵکییەوە. و بەککەشی پێ دەڵێن چونکە ھیچ کەسێک ناتوانێت داگیری بکات و وێزانی بکات. بەڵام وشەی بەک لەزمانی سامیدا بەواتای دۆڵ دێت. ھەروەھا لە قورئان و کتێبە دێرینەکاندا ناوی ھێنراوە.

ناوەکانی مەککە لە قورئان

مەککە بەچەند شێوەیەک لەقورئاندا ناوی ھاتووە، لەوانە:

• مەککە: لە سوورەتی فەتح: ﴿وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا ۝٢٤﴾ [فەتح:٢٤] (کوردی: هەر ئەو خوایه دەستی بێ باوەڕانی لەئێوه بەستەوه (نەیهێشت جەنگ ببێت)، دوای ئەوەی ئێوەی زاڵ کرد بەسەریاندا لەناو جەرگەی مەککەدا، خوا هەمیشەو بەردەوام بینایه بەوەی کەدەیكەن.).
• بەککە: لە سوورەتی ئال عیمران: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ ۝٩٦﴾ [ئالی عیمران:٩٦] (کوردی: بەڕاستی یەکەم خانه و ماڵ و مەنزڵگەیەک که بۆ خەڵکی دانرا لەسەر زەوی (بۆ خواپەرستی) ئەوەیه له مەککەدایە، که پیرۆزه و هیدایەت و ڕێنموویی بەخشه بۆ هەموو خەڵکی جیهان.).
• ئومولقورا (بە عەرەبی: أم القري) (واتھ: دایکی شوێنەکان) لە سوورەتی ئەنعام: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ ۝٩٢﴾ [ئەنعام:٩٢] (کوردی: ئەم (قورئانە) کتێبێکی پیرۆزە، دامان بەزاندوە، ڕاستی کتێبەکانی پێشوو دەسەلمێنێت (به تایبەت تەورات و ئینجیل، که ئەوانیش له لایەن خواوه ڕەوانه کراون) هەروەها ناردوومانه تا شاره دێرینەکه (مەککەی پیرۆز) و هەموو دەوروبەری داچڵەکێنێت و (بانگیان بکات بۆ ئیسلام، که دانیشتووانی هەموو گۆی زەوی دەگرێتەوە) جا ئەوانەی که باوەڕ بەرۆژی دوایی دەهێنن، بڕوا به قورئانیش دەهێنن و لەسەر نوێژەکانیان بەردەوامن و هەمیشه لەکاتی خۆیدا ئەنجامی دەدەن و دەیپارێزن.).
• شاری دڵنیایی (بە عەرەبی: البلد الأمين) لە سوورەتی تین: ﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ ۝١ وَطُورِ سِينِينَ ۝٢ وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ ۝٣﴾ [تین:١–٣] (کوردی: ١- سوێند به هەنجیرو زەیتوون (که دوو میوەی بەسوودو بەکەڵکن، سوێند خواردنی خوا به دروستکراوانی بۆ سەرنج ڕاکێشانمانە، بەڵام سوێند خواردنی ئێمه گەورەیی و گرنگی سوێند پێ خۆراوەکه دەگەیەنێت).  ٢- بەکێوی طوری سینا (که خوا گفتوگۆی لەگەڵ حەزرەتی موسا، لەوێدا کرد).  ٣- سوێند بەم شاره ئەمینە، که (مەککە) یە.).

مێژووی مەککە

وتاری سەرەکی: مێژووی مەککە

بەپێی گێڕانەوەکانی پێغەمبەری ئیسلام سەرەتای مەککە و کەعبە دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی مرۆڤ. یەکەم جار بەفەرمانی خوا، فریشتەکان کەعبەیان بنیادناوە.

یەکەم ماڵی دروستکراو و دانراوی تێدایە بۆ مرۆڤەکان بۆ ئەوەی خواپەرستی ئەنجام بدەن، وەکو خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ ۝٩٦﴾ [ئالی عیمران:٩٦].

بەپێی گۆڕانە جیۆلۆجییەکانی زەوی گۆڕانکاری بەسەرداھاتووە و کەعبە ڕووخاوە، بەڵام بنچینە و پێکھاتە سەرەکییەکانی شارەکە و کەعبە گۆڕانیان بەسەردانەھاتووە، تا خوای گەورە فەرمان دەکات بۆ خۆشەویستی خۆی ئیبراھیم کە دەبێت ئیسماعیل و دایکی لەو ناوچە وشکانییە بەجێبھێڵێت و دوای ماوەیەک دەگەڕێتەوە و خوا فەرمانی پێدەکات کەلەگەڵ کوڕە تاقەنەکەیدا بنچینەی ماڵەکەی بەرزبکەنەوە.

لە ماوەی پێغەمبەرایەتی و ژیانی پێغەمبەری ئیسلامدا، مەککە کاریگەری و ڕۆڵی خۆی ھەبووە ڕێگای بازرگانی بووە و دەستپێکی ڕاگەیاندنی ئابنی ئیسلام لەو شارەبووە و ئێستاش یەکێکە لەجێگا رێزلێنراو و خۆشەویستەکان لەلای خوا و پێغەمبەری خوا و موسڵماناندا.

جوگرافیای مەککە

زەویناسی

مەککە دەکەوێتە سنووری تهامە لە ڕۆژاوای نیمچە دوورگەی عەرەبی، ٨٠ کم لە دەریای سوورەوە دووری هەیە. لە نێو پێکهاتەکانی قەڵغانی عەرەبی کە لە بەردە موتەوتەو بەردەکانی ژێر زەوی و ئیندوسی و بەردی گرانایی. دۆڵەکانی بە چەڵ و شنە و لمی داپۆشراوە و زۆربەی ئەم دۆڵانەی کە مەککە پێک ئەهینن لە پێکهێنانیدا شوێن پێی هەڵقرچو و هەڵخڵکان کە لە کاتی زەویناسیی کۆندا لە قەڵغانی عەرەبی دا تێپەڕبوون، بەدوای خۆیدا دێن. مەککە نزیکەی ٢٧٧ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە.

شوێن

		مەدینە
	تایف	باکوور	جەدە
		ڕۆژھەڵات    مەککە    ڕۆژئاوا
		باشوور
		باحە

شوێن

		مەدینە
	تایف	باکوور	جەدە
		ڕۆژھەڵات    مەککە    ڕۆژئاوا
		باشوور
		باحە

مەککە سەرەڕای بیابانی جێگاکەی بەڵام بەچەند شاخێک دەورە دراوە. لەوانە:

• چیای نوور
• چیای سەور
• چیای عومەر

• چیای خەندیمە
• چیای عەرەفە
• چیای ئەبی قوبەیس

• چیای قەعیقەعان

دانیشتووان

بەپێی ئاماری ساڵی ٢٠١٥، مەککە ژمارەی دانیشتوانی ١،٥٧٨،٧٢٢ کەسە. بەسەر گەڕەکە کۆن و تازەکانی مەککەدا بڵاوبوونەتەوە خێزانەکانی مەککە بەسەر دوو جۆردا دابەش کراون: خێزانی ناوکی و درێژکراوە، نزیکەی ١١٪ ی هەموو خێزانەکانی مەککەن. لەکاتێکدا خێزانە ناوکییەکان هەژماری مانەوەی ٨٩ ٪ ، دەکەن و لەڕووی دابەشکردنی دانیشتوانەوە بەنەتەوە: نزیکەی ٧٥٪ی دانیشتوانی مەککە سعودییە و ئەو ٢٥٪ ی کە ماونەتەوە، سعودینین. کۆمەڵگای برماویە گەورەترین کۆمەڵگای غەیرە سعودییە لە مەککە، کە ١٩٪ ی هەموو ناسعودییەکان هەژمار دەکات، هەروەها هەشت کۆمەڵگای لوتکەلە مەککە بە ٧٥٪ ی کۆی گشتی، کە ئەمانەن یەمەنی و پاکستانی و میسری و میانماری و بەنگالی و نێجیریایی و سوودانی و مالییەکان.

تێکڕای قەبارەی خێزان لە مەککە نزیکەی پێنج کەس دەبێت، ئەمەش بە دیاریکراوی ئەوە دەگەیەنێت کە هەر ١٠ خێزان لە مەککە دا تێکڕای ٥٢ کەس هەیە . گەورەترین ڕێژەی خێزانەکان لە دوو بۆ حەوت کەس ەوە زیاترە، کە ٧٤٪ کۆی گشتیان، لەکاتێکدا ئەو خێزانە گەورەن کە زیاتر لە دەرزەن ئەندامیان هەیە تەنها ٤٪ گەورەترین ڕێژەی خێزانەکانی مەککە لە شوقە و باڵەخانە یان خانوودا دەژین کە نزیکەی ٦٥٪ ن و نزیکەی ١٣٪ ی ئەوانەی لە ماڵە شەعبییەکان دەژین و لە ١٠٪ خێزانەکانیش لە ویلا سەربەخۆکان دەژین. ٢٠٪ی خانووەکانی مەککە کەمترە لە ١٠٠ مەترە، نزیکەی ٦٥٪ ی خانووەکان ڕووبەرەکەی لە ٢٠٠ مەتر کەمترە، هاوکات نیشتەجێبونەکانی ٤٠٠ مەتر زیاتر هەژمار دەکات نزیکەی ١٥٪ . نزیکەی ٤٦٪ی کۆی گشتی دانیشتوان لە خانووی تایبەت نیشتەجێن، نزیکەی ٥١٪ لە خانووی کرێدا دەژین، نزیکەی ١٠٠٪ی دانیشتووان توانای ئاوی خواردنەوەیان هەیە.

ئابووری

پێگەی ستراتیژیی مەککە وەک وێستگەیەکی کاروانی نێوان باکوور و باشوور سوودی لەڕۆژانی نەزانی لەگرتنی کۆنترۆڵی بازرگانی نێوان حزبەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی و لەنێوان هەردوو حیزبی کێبڕکێکاردا بینی فارس و روم. هەروەها مەککە لەو بازاڕانەی کە بۆ بازرگانی دایمەزراندووە و بۆ وەرگرتنی کۆڕو مەکۆ ئەدەبییەکان و بەناوبانگترین بازارەکانی مەککە لە جاهلییە سێ بازاڕ بوو: بازاڕی عەکاز، بازاری مەجنە بە زیلمەجاز، مەککە لە ڕێگەی پراکتیزەی بازرگانی ناوخۆ و دەرەوە، بارودۆخی ئابووری تا رادەیەکی باش چێژی لێ وەرگرت و بە ورای خەڵکەکەی بۆ بەدەستهێنانی سامانێکی مەزن لە مانە دەوڵەمەندی یەکی مەزن لەم کەسانە و بە دەست هێنانی سامانێکی گەورە لە مانە، و مەککە لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی بازرگانی ناوخۆ و دەرەوە، و بە رادەیەکی باش لە بارودۆخی ئابووری باش بوو لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی بازرگانی ناوخۆ و دەرەوە، و بە ورای بە خەڵک ەکەی کە دەوڵەمەندی یەکی زۆر مەزن لە مانە بەدەست بهێنێت و سامانێکی گەورە لە مانە بەدەست بهێنێت. بازرگانەکانی مەککە، توانییان پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ هەردوو ئەحباش و میسرییەکان دروست بکەن، بە سوود وەرگرتن لە نزیکبوونەوەی لە دەریای سوور بە بەکارهێنانی کەشتییە بازرگانە خۆبەکارەکان. ئابووری هاوچەرخی مەککە بەشێوەیەکی سەرەکی پشت بە دوو بابەتی سەرەکی دەبەستێت: وەرزە ئایینییەکان و خەرجییەکانی حکوومەت. وەرزی حەج و عەمرە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی خەڵکی مەککەیە و ئەو کەلوپەل و خزمەتگوزارییانەی لەلایەن مەککە و پێشکەش بە سەردانیکەرانی مزگەوتی گەورە دەکرێت، هەناردەی نادیارن، چونکە زۆربەی سەردانکەرانی مەککە بە تەمابوون هەندێک بیرەوەری یان دیاری بۆ خۆشەویستانیان بکڕن ته سەرنجی دیکه ی ئابووری مەکیاڤیللی خەرجکردنی حکومه ته بودجەی ساڵانەی حکوومەتی سعودیە بۆ سکرتارییەتی پایتەختی پیرۆز بە ٥٠ ملیۆن دۆلار خەمڵێنراوە دۆلار و لەخزمەتگوزاریە بنەڕەتییەکانی ژێرخانی ئابوری و پلانی پەرەپێدان و جێبەجێکردن و دروستکردنی خانووبەرە و دروستکردنی ڕێگەوباو ، هەروەها گرنگیدان بەمزگەوتی گەورە و هەستی پیرۆزو فراوانکردن و نۆژەنکردنەوەو چاککردنەوەکانی.

پڕۆژە ئابوورییەکان

پڕۆژەی پەرەپێدانی شامییە: ئەم پڕۆژەیە بە ئامانجی پەرەپێدانی ژینگەیەکی شارستانی و هاوچەلەلەگەڵ سروشتی مزگەوتی حەرام و تێکەڵکردنی پلانی پێکهاتەیی بۆ گەشەپێدانی ناوچەی ناوەندی ئێم کە بۆ دروستکردنەوەی تۆڕی ڕێگا بۆ فراوانکردنی گۆڕەپانەکانی زانکۆ بۆ جێگرتنی گەورەترین ژمارەی پەرستپەرستان و دڵنیابوون لە سەلامەتی گشتی دانیشتوان و سەردانکەران بە جیاکردنەوەی ترافیکی پیادە لە ترافیکی مۆتۆر، دەرچوونێکی سەلامەت و خێرای حاجیان لە لای باکووری حەرەمی زانکۆ، و بۆ ئاسانکردنی فشاری پەرەسەندنی شارستانی لە ناوچەکە لەسەر سنووری پیرۆزگا ڕاستەوخۆیە.

پڕۆژەی کێوی عومەر: ئەم پڕۆژەیە دەکەوێتە سەر کێوی عومەر لە ئاڕاستەی ڕۆژاوای مزگەوتی حەرام، ڕووبەرێکی نزیکەی ٢٣٠ هەزار مەتر دووجا دەگرێتەوە و ئەو شوێنەی دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی شەقامی ئیبراهیم خەلیلەوە، کە باکوور دەپێدا تا ببێتە دایکی شارەکان، ئامانجیشی ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی کە حەرەمی دەپێچێتەوە و لە خۆی خاوەنی، گەشە، پێشکەوتن، بەڕێوەبردن، وەبەرهێنان و کرێکرێ، تایبەتمەندیی چاودێری کردنی پیرۆزگا و جێبەجێکردنی هەموو کارێکی ئەندازیاری و بیناسازی و بیناسازی پێویستە بۆ ڕووپێوکردن و بیناسازی و بیناسازی و چاککردن و تێکدان و دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوون و بازرگانی گونجاو لەگەڵ ئەو ئاسانکاری و خزمەتگوزارییانەی کە پێویستیەتی.

پڕۆژەی کێوی خەندەمە: یەکێکە لەو پڕۆژانەی کە ئێستا لە مەککە دروست دەکرێت، شوێنی چیای خەندەمە نزیکە لە مزگەوتی حەرام، کە زەوییەکەی دەکەوێتە نێوان بازنەکانی یەکەم و دووەم و چێژ لە دیمەنەکانی لایەنی ڕۆژاوای پیرۆزگا و ئەو دەستوپێنەدەدات، و ڕووبەری بنەڕەتی پڕۆژەکە ١٢٥ هەزار مەتر دووجا بەسەر بناری باکوور و ڕۆژاوای شاخەکە بەسەر ئەڵقەی دووەم و شاری مەککە دا و بەسەر لایەنی باشووریدا لە تونێلەکانی شا عەبدولعەزیز ڕێگای شەقامی ئەجیاد ئال سعد و یەکەم ڕێگای بازنەیی، بەسەر ڕووی باشووری دا تێپەڕین.

پڕۆژەی مزگەوتی حەرام: زیادکردنی گۆڕەپانەکانی باکووری حەرەم کە لەقوڵایی نزیکەی ٣٨٠ مەترو تونێلی پیادەو وێستگەیەکی خزمەتگوزاری نزیکەی ٣٠٠ هەزار مەتری تەختدایە، گروپی سعودی بن لادن ئەرکی ئەنجامدانی کاری فراوانکردنەکەی پێڕاپەراندووەو نزیکەی ١٠٠٠ تایبەتمەندیش بەقازانجی ئەم پڕۆژەیە لادەبرێت کە مەبەست لێی زیادکردنی توانای مزگەوتی حەرامە. ئەو ناوچەیەی کە بڕیارەکانی لابردن دایپۆشیوە شێوەی هیلالی وەردەگرێت، لە هۆتێلی نەجد لە غەزە لە ڕێگەی قەرارە و قەڵای فلفل و قوتابخانەی عەرەفاتەوە تا ناوەندی هەلالی ئەحمەر لە گەرەکەکانی باب. ئەم ناوچەیە سروشتێکی شاخاوییە و هۆتێل و خانووی نیشتەجێبوونی تا بەرزترین بەرزی ٢٠ نهۆم و لە تەنیشت مزگەوتی حەرام هەیە، پڕۆژەی بەردیش لەم ناوچەیە جێبەجێ دەکرێت.

مەککەی ئێستا

دابەشکاری کارگێڕی

مەککە لە رووی ئیدارییەوە دابەش بووە بەسەر دە شارەوانی لاوەکیدا و هەر یەک لەو شارەوانییانە بەسەر گەڕەکەکاندا دابەش کراون، هەروەها ئەو گەڕەکانەی مەککە بە جیاوازی جیاوازی یان لە نێوان گەڕەکە مێژووییەکاندا دەپشکنن کە لە سەردەمی جاهلییدا ڕەگوڕیشەیان هەیە، کە هێشتا ناوەکانیان و ئەوانی دیکە کە لە بنەڕەتەوە لەگەڵ پێشکەوتنی شارستاندا مۆدێرنن، دەهێڵنەوە، کە ئەویش ئاوایە:

• شارەوانی ئەجیادی لاوەکی: لە گەلی ئامەرەوە لە باکوورەوە درێژ دەبێتەوە بۆ پێگەی کادی لە باشوور، لە بەنداوی کۆن و تونێلەکانی شا عەبدولعەزیز بۆ ڕۆژهەڵات بۆ شەقامی ئیبراهیم خەلیل بۆ ڕۆژاوا گەڕەکی موفسەلە ئەجیاد، تەندباوی و کێوی عومەر دەگرێتەوە.
• شارەوانیی کانۆنەکان لاوەکی: درێژدەبێتەوە لە شارەوانیی جموم و شارەوانیی عومرە لە باکوورەوە، تا چیاکانی نێوان عەزیزیە و کانۆنەکان لە باشوور، هەروەها لە شارەوانیی کانۆنەکانی ژێرەوە بۆ ڕۆژهەڵات، تا شارەوانی پەرستگاکان و شارەوانیی عومرە بۆ ڕۆژاوا گەڕەکێکی کانۆنەکان دەگرێتەوە.
• شارەوانی پەرستگاکان لاوەکی: درێژدەبێتەوە لە شەقامی حوجون و سکیمەکەی سوفیانی بۆ باکوور، بۆ گەڕەکی ڕوزە و شەشە لە باشوور، هەروەها لە پردی مەعسم و وادی جەلیل ەوە بۆ ڕۆژهەڵات، بۆ گەڕەکی ڕۆبی زاخر، جەمیزە بەرەو ڕۆژاوا گەڕەکی ئەلجەمیزە بریتین لە: ڕۆبعی زاخر، خنسا، ملاوی، کێوی نووری، موعسیم، وادی جەلیل، غەسالە، شەقامی حەج، شەشە و رەوزە.
• شارەوانی عەزیزیە لاوەکی: درێژبوونەوە لە شەشە و ئەسواق کوڕی داوودەوە بۆ باکوور، تا ڕێگای هودا و ڕێگای ئەڵقەی چوارەم بەرەو باشوور، لە شاخەوە لە جیاکردنەوەی هەستی پیرۆز و عەزیزی بۆ ڕۆژهەڵات، بۆ بەتحای قورەیش و کێوی سوور بەرەو ڕۆژاوا. گەڕەکی عەزیزیە بریتین لە میوندەران، زانکۆ، شنەبا، والی.
• شارەوانی موسفەلەی لاوەکی: درێژدەبێتەوە لەڕێگای ئەڵقەی دووەم و ڕێگای ئومولقورا بەرەو باکوور، بۆ ڕێگای ئەڵقەی سێیەم کە بەشوێنی وەستانی ئۆتۆمبێلدا تێدەپەڕێت بەرەو باشوور، لەشاڕۆخی میر موتعب کوڕی عەبدولعەزیزەوە بەرەو ڕۆژهەڵات، تا ڕێگای ئەڵقەی سێیەم بەرەو خۆراوا . گەڕەکی موسفەلە، نیکاسە، کەدیقەدیمی، هیجرە، کێوی غوراب و حەیەلحەسنان.
• شارەوانی عەتیبییەی لاوەکی: لە شەقامی حەجەوە درێژ دەبێتەوە لەگەڵ ڕێگای بازنەیسێیەم لە ڕێگەی بەندەرەکەوە بۆ بازاڕی حیجاز بۆ باکوور، بۆ تونێلەکانی سلێمانی بۆ یەکتربڕی شەقامی مەنسوور بە ڕێگای ئومولقورا لە باشوور، لە سلێمانی و کێوی سەیدە بەرەو ڕۆژهەڵات، بۆ پلانی سەببان و پلانی قەزاز بەرەو ڕۆژاوا گەڕەکی حوجوون، ئەندەلوس، عوتایبیە، بیبان، شەهیدان، زەهرا، نووژە، زیافە و زاهر.
• شارەوانی شەوقییە: لە ڕێگای ئەڵقەی سێیەمەوە درێژ دەبێتەوە بۆ باکوور، تا سنووری شارەوانی لەیث لە باشوور، هەروەها لە گەڕەکی عەزیزیە بۆ ڕۆژهەڵات، تا ڕێگای گشتی جدە و ناوچەی شەمیسی بەرەو ڕۆژاوا گەڕەکی زهور، کەعکیە، عەکیشیە ، ئەشراف، سبهانی ، خالیدیە ، شەوکییە، محەممەدیە، شافعی، خانکانی شا فەهد، هودا، وسیق، بەحتای قورەیش ، هیجرە، کدی، ولی عەهد، سلولی، ئومولکتاد ، رەئفە، خەیات، یەعقووب، مەروە.
• شارەوانی غەزە: لە ڕێگای بازنەی دووەمەوە درێژ دەبێتەوە لە باکوورەوە بۆ مزگەوتی حەرام باشوور، لە کێوی خیندەمە بۆ ڕۆژهەڵات بۆ شەقامی مەنسوور و یەکتربڕی شەقامی ئومولقورا بەرەو ڕۆژاوا گەڕەکی گەلی عامەر، گەلی عەلی، قەراعە، نقا، حارەی باب، شامییە، جرول، تیسیر، مەیدانی غەزاوی، قەشلە، گەڕەکی سادە.
• شارەوانی عومرە: لە حەجزی ئۆتۆمۆبیلەکان نۆریان لە باکوورەوە، بۆ وەزارەتی حەجی پێشووی باشوور، لە ڕێگای ئومولجوود بۆ ڕۆژهەڵات، بۆ ناوچەی شەمسی و ڕێگای گشتی مەککە جدە درێژ دەبێتەوە. ئەم شارەوانییە چەندین نیشانەی هەیە وەک ڕێگای گشتی مەککە جەددە و دەروازەی مەککە لەسەر ئەم ڕێگایە و مزگەوتی تنعیمو کارگەی کەعبەی ناوشاری ئومولجوود.
• شارەوانی بەحرەی لاوەکی : درێژبوونەوە لە شەقامی بن لادەن بۆ باکوور، بۆ شەقامی کارگەی عەمودی بۆ باشوور، لە شەقامی باخ تا شەقامی ئامادەیی بەحرە بەرەو ڕۆژاوا.

پارک و شوێنی ڕابوەدە

مەککە چەندین پارکی هەیە کە ژمارەیان ٤٧٦ پارک دەبێت و کۆی گشتی یان ٢،٠٧٤،٤٢٩ مەتری دووجا، کە ١٧٠ یاری منداڵانیان هەیە. یەکێک لە پارکە گرنگەکانی مەککە، باخچەی (مسلەفە)یە، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی ٢٣ هەزار ممدوو لە گەڕەکی مسفەلە، پارکی ڕەسیفە، پارکی نیمچە دورگەی عەرەبی، یەکێکە لەگەورەترین باخچەکانی مەککە، ڕووبەرەکەی نزیکەی ١٧٠،٠٠٠ مەتری دووجایە، دەکەوێتە سەر ڕێگای بازنەی سێیەم، پارکی بەدر ، باخچەی مەڕمەڕ ، باخچەی مەرمەر ، باخچەی کەعکییە، دایەنخانەی پیرۆزی ئەمانات گەورە، سەرچاوەی سەرەکی درەخت و دار خورما لەباخچەکانی مەککە، لەگەڵ ڕووبەرەکەی نزیکەی ٢٢٥،٠٠٠ هەزار مەتری دووجایە. بۆ شوێنی ڕابواردن ، مەککە چەندین پارکی ڕابواردنی هەیە ، کە گرنگترینیان پارکی منداڵان ، پارکی حەکیر، نەعمان، پارکی بەدر، پارکی مەککە مۆڵ و پارکی ڕابواردنی موسفەلە، هەروەها ١٠ پێپێ بە درێژییەکی خەمڵێنراو بە ٩٥٧٥ م، هەروەها چوار یانەی وەرزشی.

بازاڕ و ناوەندەکانی بازرگانی

ئابوری مەککە بەشێوەیەکی سەرەکی لەسەر فرۆشتنی کاڵاو بەرهەم بەخەڵکی مەدینەو حاجیانە بۆیە چەندین ناوەندی بازاڕو سەنتەری بازرگانی لەوێ هەن. هێندێک لەهەرە دیارەکانی ئەو بازاڕانە:

• بازاڕی عەتیبییە
• بازاڕی حیجاز
• بازاڕی زیافە
• بازاڕی عەزیزییە
• مەککە مەوەل
• بازاڕی سیتی بلازا
• بازاڕی شەقامی مەنسوور
• بازاڕی شەقامی ستتەین

هۆتێلەکان

مەککە چەندین هۆتێلی هەیە، کە هەندێکیان لەناو ناوچەی ناوەندی دەوروبەری مزگەوتی حەرام چڕبوونەوە. گرنگترینیان ئەمانەن: تاوەری هۆتێل، هۆتێلی تاوەرەکانی مکه هیلتۆن، هۆتێلی مەککە هیلتۆن، هۆتێلی دارۆلتەوحید ئینتەرکونتیننتال، هۆتێلی ئیتەرکونتیننتال، هۆتێلی ئومولقۆرا گراند مارکەر، هۆتێلی مەککە شیراتۆن و هۆتێلی کۆشکی پۆلیتان پاڵاسی مێکا میترۆ.

مزگەوتەکان

مزگەوتی ئیجابە

مەککە مزگەوتی زۆری هەیە، هێندێک لە مزگەوتە کۆنەکان بریتینلە:

• مزگەوتی تەنعیم: یەکێک لە مزگەوتەکانی مەککە، دەکەوێتە سنووری ڕێگای مەدینە، مزگەوتی تەنعیم بە یەکێک لە کاتەکانی ئیحرام بۆ خەڵکی مەککە دادەنرێ، مزگەوتەکە دەکەوێتە بەری باکووری ڕۆژاوای مزگەوتی حەرام و دووری لە مزگەوتی حەرام بە نزیکەی ٦ کیلۆمەتر دەخەمڵێنرێ.
• مزگەوتی نەمرە: یەکێک لە مزگەوتەکانی مەککە، دەکەوێتە عەرەفە، کە پێغەمبەر محەممەد لە ڕۆژی عەرەفە لە دەمەقاڵەی ماڵاوایی نوێژی کرد، لەوێ نوێژی نیوەڕۆ و عەسر پێکەوە دەکرێت لە ڕۆژێکدا کە وەرزی حەجدە.
• مزگەوتی خیف: یەکێک لە مزگەوتەکانی مەککە، لە خیف بەنی کەنانە له مینا، کە محەممەد لەوێ نوێژی کرد و ڕایگەیاند کە ٧٠ پێغەمبەر لەم مزگەوتەدا نوێژ کردووە، یەکێک لەوانە پێغەمبەر مووسا بوو.
• مزگەوتی ئیجابە: یەکێک لە مزگەوتەکانی مەککە، دەکەوێتە گەڕەکی پەرستگاکانی بەشی ئیجابە لە مینا، لەلایەن پێغەمبەر محەممەدەوە نوێژی تیا کراوە، لە سەدەی دووەمی کۆچی کاری دروست کردنی مزگەوتەکە تەواو کرا.
• مزگەوتی بەیعە: یان مزگەوتی عەقەبە، یەکێک لە مزگەوتەکانی مەککەیە، کە لە لایەن ئەبووجەعفەری مەنسوور لە ساڵی ١٤٤ کۆچی بنایت نراوە. لە شوێنی فرۆشتنەکەی کە پێغەمبەر محەممەد لەگەڵ ئەنسار کۆبوونەوە کاتێک فرۆشتیان بە عەقەبە.
• مزگەوتی ڕایە: یەکێک لە مزگەوتەکانی مەککە، یەکێکە لەو مزگەوتانە کە پێغەمبەر نوێژی تیا کردووە، سەرەتا مزگەوتەکە لەلایەن عەبدوڵڵای کوڕی عەبباس دروست کرا بوو، دواتر لەلایەن خەلیفەی عەباسی موستەعسیم بیللا لە ٦٤٠ کۆچی دروستکرا.

نەخۆشخانەکان

نەخۆشخانەی عەبدولعەزیز لە مەککە

مەککە نزیکەی ١٤ نەخۆشخانە و ٨١ بنکەی تەندروستی هەیە، بنکەی تەندروستی لە ناوچە جیاجیاکانی مەککە بڵاوبوونەتەوە، ئەو ناوەند و نەخۆشخانانە نزیکەی هەزار و ٣٧٥ پزیشکیان هەیە. ئەمانەی خوارەوە گرنگترین نەخۆشخانەکانی مەککەن:

• نەخۆشخانەی ئەجیاد.
• نەخۆشخانەی پاشا عەبدولعەزیز.
• نەخۆشخانەی پاشا فەیسەڵ.
• نەخۆشخانەی نوور.
• نەخۆشخانەی حەڕڕا.
• نەخۆشخانەی ئومولقورای تیبی.
• نەخۆشخانەی مینا.
• نەخۆشخانەی پردی مینا.
• شاری پزیشکی شا عەبدوڵڵا.
• نەخۆشخانەی تایبەتمەندی (بەشێک لە شاری پزیشکی شا عەبدوڵڵا).
• نەخۆشخانەی منداڵان.

کەسایەتییە بەناوبانگەکانی مەککە

• محەممەدی کوڕی عەبدوڵڵا: پێغەمبەری ئیسلام و کۆتا نێردراو، لەساڵی فیل لەدایکبووە و لەتەمەنی ٤٠ ساڵیدا ئەرکی پێغەمبەرایەتی پێسپێردراوە.
• ئەبوبەکری سدیق: یەکەم کەس بوو لەپیاواندا موسڵمان بوو و ھاوەڵی محەممەد بوو لەکاتی کۆچکردنی بۆ مەدینە.
• بیلال کوڕی ڕەبباح: یەکەم کەس بوو لەبەندەکاندا موسڵمان بوو، پێش موسڵمانبوونی بەندەی ئوومەیەی کوڕی خەڵەف بوو و دواتر ئەبووبەکری سدیق لێی کڕی و ئازادیکرد.
• عومەری کوڕی خەتتاب: دووەم خەلیفەی ڕاشدینە و یەکێکە لەدە مژدەپێدراوانی بەھەشت و یەکەم کەس بوو کاری بەڕۆژژمێری کۆچی کرد.
• عوسمانی کوڕی عەفان: سێیەم خەلیفەی ڕاشدینە و یەکێکە لەدە مژدەپێدراوانی بەھەشت.
• عەلی کوڕی ئەبووتالیب: ئامۆزا (کوڕی مام) و زاوای محەممەدە و چوارەم خەلیفەی ڕاشدینە.
• عەمری کوڕی عاس: یەکیکە لە ھاوەڵەکانی محەممەد و لەدوای جەنگی خەندەق موسڵمان بووە.
• ئوسامە خەیات: یەکێکە لەقورئانخوێنە سعوودییەکان و پێش نوێژی و وتاربێژی کردووە لەمزگەوتی حەرام.
• عەبدولباری سوبەیتی: پێشتر پێش نوێژی مزگەوتی حەرام بووە و ئێستاش پێش نوێژی دەکات لە مزگەوتی پێغەمبەر.

پێشانگا

دیمەنێکی شاری مەککە لەسەر شاخی نوورەوە

ئەمانەش ببینە

• حیجاز
• مەدینە