Platin

Platin
	Iridiom – Platin – Aour
Pd; Pt; Ds	Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	78
Rummad kimiek	Metaloù ardreuzat
Strollad	10
Trovezh	6
Bloc'h	d
Tolz atomek	195,084
Aozadur elektronek
	[Xe] 4f14 5d9 6s1; Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 17, 1
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	- 4; (Oksidenn bazennek skañv)
Tredanleiegezh	2,20 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 864,382 kJ/mol; 2: 1 791,056 kJ/mol
Skin atomek	213 pm
Skin kenamsav	130 pm
Skin Van der Vaals	175
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	21,450 g/cm3
Teuzverk	1 768,2 °C
Bervverk	3 825 °C
Tredanharzusted	105 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn
	Strinkennoù platin

Un elfenn gimiek eo ar platin ; Pt eo e arouez kimiek, 78 e niver atomek ha 195,084 e dolz atomek. Ur metal ardreuzat eo, a ro e anv d'ur familh dibar a-douez ar metaloù-se^[1].

Istor

En Ecuador dija, kent ma voe tizhet Amerika gant Kristol Goulm e 1492, e veze fardet traezoù gant ur c'hendeuzad platin hag aour. E 1557 e teskrivas an Italian Giulio Cesare della Scala ur metal nobl dianav bet kavet etre Mec'hiko ha Panamá "n'eur ket deuet a-benn da deuziñ na dre dan na dre ardoù spagnat".^[2]

Ul loargresk troet war-du an tu kleiz (an argant), e dor stag ouzh un heol (an aour) ur pik en e greiz — dre genstagañ arouezioù an argant hag an aour e savas an alkimiourien arouez ar platin

E 1741 e kasas ar metalour saoz Charles Wood standilhonoù platin d'ar c'himiour William Brownrigg, hag e 1746 ez erruas reoù all e Spagn gant ar skiantour Antonio de Ulloa.
E 1748 ez embannas A. de Ulloa un deskrivadur eus an elfenn, hag e 1750 e kinnigas Ch. Wood un danevell all d'ar Royal Society^[3]. D'e heul e voe studiet ar platin gant meur a skiantour, en o zouez ar c'himiour svedat Henrik Scheffer a embannas e 1752 penaos e oa deuet a-benn da deuziñ "an aour gwenn" dre ober gant arsenik.^[2]
E 1772 e voe ar platin arsellet-pizh gant ar c'himiour prusian Karl Heinrich Joseph Reichsgraf von Sickingen, a zeuas a-benn d'e c'hoveliañ goude bezañ e gendeuzet gant aour, dileizhet ar c'hendeuzad en dour real (HNO₃ + 3HCl) ha dizileizhet ar meskaj gant kloridenn amoniom (NH₄Cl). Pelloc'h e 1784 e fardas ar Prusian all Franz Karl Achard ur gleuzeur e platin, dre deuziñ ar metal gant harp arsenik.

Kenderc'hadur

Kementadoù platin bet kenderc'het e 2011^[4]
	Kementad (t)	Dregantad
Suafrika	139	72,4
Rusia	26	13,5
Kanada	10	5,2
Zimbabwe	9,4	4,9
Stadoù-Unanet Amerika	3,7	1,9
Sammad ar 5 Stad	188,1	97,9
Broioù all	3,9	2,1
Sammad er bed	192,0	100,0

Perzhioù

Ur metal liv an argant eo ar platin. Ker govelius hag orjalennus hag an aour eo ar platin glan e gwirionez : iridiom, osmiom ha kementadoù munut a vetaloù eus familh ar platin a oa er standilhonoù bet arsellet gant Europiz en XVIII^vet kantved. N'eus nemet an aour a gement zo goveliusoc'h eget ar platin, a zo ivez an orjalennusañ eus ar metaloù en o stumm glan. Pounneroc'h eget an aour ao ar platin.^[5] Ken govelius eo ma ranker alies e gendeuziñ gant metaloù kalet eus e familh : rodiom, osmiom, iridiom pergen.

Kimiek

Digemm e chom ar platin en aer, e forzh pe wrezverk e ve, hogen lakaat a ra an hidrogen hag an oksigen da darzhañ. A-c'houde arnodennoù K. von Sickingen e ouzer e zileizhañ da reiñ H₂PtCl₆ (trenkenn gloroplatinek).

Izotopoù

C'hwec'h izotop eus ar platin a gaver en natur ha 31 skinizotop zo bet kevanaozet, Pt-193 o vezañ an hini stabilañ (hanter-vuhez : 50 vloaz).

Izotopoù stabilañ ar platin
Izotop	% en natur	Hanter-vuhez
¹⁹⁰Pt	0,014	6,5 x 10⁻¹¹ bloavezh
¹⁹²Pt	0,782	> 4,7 x 10¹⁹ bloavezh
¹⁹³Pt	kevanaozet	50 bloavezh
¹⁹⁴Pt	32,96	stabil, 116 neutron
¹⁹⁵Pt	33,832	stabil, 117 neutron
¹⁹⁶Pt	25,242	stabil, 118 neutron
¹⁹⁸Pt	7,163	> 3,2 x 10¹⁴ bloavezh

Arver

War-dro 20 % eus an traezoù a vez kenderc'het er bed ez eus platin enno.

Bravigerezh (priziusoc'h eget an aour eo ar platin)
Elektronik : harzelloù ; dougelloù ; binvioù-muzuliañ ; pladennoù-kalet an urzhiataerioù ; luc'hedañvoù ; skrammoù strinkennoù liñvel
Fizik : gwrezdaouadoù ; gwarelloù (kendeuzad Pt-Co)
Gounezerezh : danvezioù-strujañ
Kirri-tan : trelosker er c'horzennoù-moged (arver pennañ ar platin eo, 46 % eus ar Pt kenderc'het) ; dour-tan
Kimiezh : kleuzeurioù, ha lies endalc'herioù ; danvezioù-tarzh ; penturioù ;
Metalouriezh : pezhioù metalek a rank delc'her d'an daskrignat ; harzelloù da dommañ gourfornioù
Mezegiezh : follennoù metalek (glannder 99,99 %) evit mezegiezh an dent ; kimigurañ ar c'hrign-bev ([PtCl₂(NH₃)₂], anvet Cisplatin, "penikillin ar c'hrign-bev") ; tredanfraouerioù (pacemaker)
Muzulioù : stalon ar c'hilogramm
Tredanerezh : kenstokoù ; anodoù da wareziñ al listri, an eoulsanioù danvor, ar chaoserioù metalek diouzh an tredanrannadur
Kendeuzet gant wolfram : elieneroù evit ar c'hirri-nij ; pibennoù radar, jaojoù destrizhoù, afelloù, harzelloù da dommañ

Notennoù

↑ ₄₄Ru, ₄₅Rh, ₄₆Pd, ₇₆Os, ₇₇Ir ha ₇₈Pt e-unan eo ar familh.
↑ ^2,0 ha^2,1 WEEKS Mary Elvira, Discovery of the Elements, 2010, Kessinger Publishing, Whitefish, USA, ISBN 978-0-8486-8579-9, ha GoogleBooks Liamm oberiant 17 KZU 12
↑ Royal Society Liamm oberiant 17 KZU 12
↑ USGS
↑ The A to Z of Materials (en) Liamm oberiant 17 KZU 12

Daveennoù

American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de France (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-Interscience, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press,2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh \| Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford

[1] ₄₄Ru, ₄₅Rh, ₄₆Pd, ₇₆Os, ₇₇Ir ha ₇₈Pt e-unan eo ar familh.

[MEW-2] 2,0 ha^2,1 WEEKS Mary Elvira, Discovery of the Elements, 2010, Kessinger Publishing, Whitefish, USA, ISBN 978-0-8486-8579-9, ha GoogleBooks Liamm oberiant 17 KZU 12

[3] Royal Society Liamm oberiant 17 KZU 12

[4] USGS

[A2Z-5] The A to Z of Materials (en) Liamm oberiant 17 KZU 12

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]