Iridiom

Iridiom
Osmiom – Iridiom – Platin
Rh Ir Mt Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	77
Rummad kimiek	Metaloù ardreuzat
Strollad	9
Trovezh	6
Bloc'h	d
Tolz atomek	192,217
Aozadur elektronek
[Xe] 4f14 5d7 6s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 15, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 4
Tredanleiegezh	2,20 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 865,180 kJ/mol
Skin atomek	213 pm
Skin kenamsav	132 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	22,550 g/cm3
Teuzverk	2 446 °C
Bervverk	4 428 °C
Tredanharzusted	47,1 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn

Un elfenn gimiek eo an iridiom ; Ir eo e arouez kimiek, 77 e niver atomek ha 192,217 e dolz atomek. Ur metal ardreuzat eo, eus familh ar platin.

Istor

E 1803, ar c'himiour saoz Smithson Tennant a lakaas platin da zileizhiñ en dour real (HNO₃ + 3HCl), ha merzout a reas e chome darn eus ar metal hep dileizhiñ. Heñvel a oa c'hoarvezet gant kimiourien all c'hoazh, o devoa lavaret e oa grafit eus an nemorant. Smithson Tennant e soñjas dezhañ e oa un dra bennak all koulskoude, ha dre arnodiñ gant trenkennoù ha bazennoù e teuas a-benn da rannañ an nemorant e div elfenn vetalek nevez, a anvas iridium hag osmium.
Eus hini Iris (doueez), doueez Hellaz ar ganevedenn, e teu anv an iridiom en abeg da livioù e haloù.

Pelloc'h eget S. Tennant ez eas ur strollad kimiourien, ar Saoz Sir Humphry Davy en o zouez, pa zeujont a-benn e 1813 da brouiñ e c'hall an iridiom teuziñ evel ar metaloù all dre e lakaat en ur red-tredan galloudus ganet gant ur niver bras a zaspugneroù.

Kenderc'hadur

Diwar kenderc'hadur an nikel hag ar c'houevr e teu an iridiom a vez arveret. E Suafrika, e Rusia, e Kanada hag e Stadoù-Unanet Amerika eo e kenderc'her ar muiañ ag iridiom. War-dro 2,3 tonennad a voe kenderc'het e 2011.

Perzhioù

Ur metal kalet-kenañ liv an argant eo an iridiom. An eil elfenn stabil stankañ eo, goude an osmiom. Puzuilh eo daoust d'e zouester.

Kimiek

Ar metal diaesañ da zaskrignat eo an iridiom, zoken e gwrezverkoù ken uhel ha 2 000 °C e talc'h ouzh an dour real (HNO₃ + 3Hcl), an trenkennoù, ar metaloù all en o stumm teuz, ar silikatoù. Gant halogenoù, ar fluor dreist-holl, ha lod haloù evel NaCN ha KCN e c'hall bezañ daskrignet koulskoude.
Kalz dazgweredusoc'h eo an iridiom en e stumm bruzunet-tanav, tu zo da lakaat tan da begañ ennañ.

Izotopoù

Daou izotop naturel zo d'an iridiom, Ir-191 (37,3 % eus an Ir a gaver war an Douar) hag Ir-193 (62,7 %). Tremen 30 skinizotop zo bet kevanaozet, er skalfad ¹⁶⁴Ir — ¹⁹⁹Ir, an hini stabilañ o vezañ Ir-192 gant un hanter-vuhez a 73,827 devezh.

Izotopoù stabilañ an iridiom

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez
188Ir	kevanaozet	>1,73 devezh
189Ir	kevanaozet	13,2 devezh
190Ir	kevanaozet	11,8 devezh
191Ir	37,3	stabil, 114 neutron
192Ir	kevanaozet	73,827 devezh
193Ir	62,7	stabil, 116 neutron
194Ir	kevanaozet	19,3 eurvezh

Arver

Abalamour d'e galeter ha d'e harzder ouzh an daskrignat e gwrezverkoù uhel ez implijer an iridiom war meur a dachenn. Alies e vez kendeuzet gant platin, titaniom pe osmiom.

• Metalouriezh : da fardañ lod tammoù eus kefluskerioù ar c'hirri-nij, tuellennoù da labourat e donder ar mor, elieneroù krec'h-skalfad, ahelioù evit an horolajerezh hag ar binvioù-muzuliañ (nadozioù-mor, tredanerezh, elektronik)
• Greanterezhioù an eoul-maen hag ar gaz : da amprouiñ soudadurioù pezhioù dir.
• Ijinerezh gwiadel : da fardañ neudennerezioù a-benn kenderc'hañ gwiadoù graet diwar neudennoù mezel pe gelluloz evel fals-sidan (nilon, reion hag all).
• Kimiezh : kleuzeurioù da genderc'hañ strinkennoù evit memorioù an urzhiataerioù, hag an diodoù laser. Treluskerioù a farder ivez.
• Elektronik : kenstokoù.
• Egorlistri : iridiom zo bet arveret evit endelc'her an trelosk plutoniom-238 e ganeroù gwreztredanel dre skinizotopoù an egorlistri Cassini, Galileo, New Horizons, Pioneer, Viking ha Voyager.
• Skiantoù : 90 % platin ha 10 % iridiom eo stalon etrebroadel ar c'hilogramm. Ur gwiskad iridiom zo war melezourioù ar pellsellerioù dre skinoù X evel re an egorpellseller Chandra X-Ray Observatory bet bannet gant an NASA e 1999. Enep-protonoù a genderc'her dre vannañ protonoù war palioù iridiom, a zo stabiloc'h eget wolfram evit an arver-se.
• Mezegiezh : ar skinizotop Ir-192 a implijer e krenngurañ lod organoù taget gant ar c'hrign-bev.

Notennoù

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de France (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-Interscience, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press,2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh | Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford