Эстәлеккә күсергә

Ел

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ел тиҙлеге
Үлсәнеш

LT−1

Үлсәү берәмеге
СИ

м/с

СГС

см/с

Примечания

Вектор

Елкүрһәткес — аэродромдарҙа елдең йүнәлешен һәм тиҙлеген күрһәтеүсе ҡоролма

Ел — ер өҫтөндә һауаның хәрәкәт итеүе[1]. Ел ер өҫтөндә һауа баҫымының тигеҙ булмауынан барлыҡҡа килә. Ер өҫтө тигеҙ йылынмай, шуға һауа баҫымы үҙгәреүсән. Ел юғары баҫым өлкәһенән түбән баҫым өлкәһенә йүнәлә. Ел төрлө йүнәлештә һәм тиҙлектә иҫергә мөмкин. Елдең тиҙлеге юғары булған һайын, көсө лә арта.

Ерҙә ел тип һауа ағымының горизонталь йүнәлештә хәрәкәтен арайҙар; башҡа планеталарҙа ел тип планетала булған газ ағымын атайҙар. Ҡояш системаһында көслө елдәр Нептун һәм Сатурнда күҙәтелә. Ҡояш еле тип космос киңлегендә Йондоҙҙоң һирәгәйтелгән газдары ағымын әйтәләр. Планета еле тип планета атмосфераһының дегазацияланған газдарының космос киңлегендәге ағымын әйтәләр.

Елдәр масштабы, тиҙлеге һәм тирә-яҡ мөхиткә тәьҫир итеүе буйынса квалификациялана. Әйтәйек, елдең көсәйеүе ҡыҫҡа ваҡытлы (бер нисә секунд) һәм көслө һауа хәрәкәте тип һанала. Уртаса оҙайлығы көслө ел (яҡынса 1 мин) скволл тип атала. Оҙайлыраҡ ел атамалары көскә бәйле, мәҫәлән, бриз, дауыл, шторм, ураган, тайфун. Елдең оҙайлығы ла күп төрлө: ҡайһы саҡ йәшен ваҡытында ел бер нисә минутҡа ҡына булыуы мөмкин; бриз, рельеф үҙенсәлектәренә ҡарап, уның элементтарын йылытыу айырмаһына ҡарап — бер нисә сәғәт; миҙгелле температура үҙгәреү менән бәйле муссон елдәрҙең оҙайлығы бер нисә ай тәшкил итә, ә төрлө киңлектәрҙә температура айырмаһы һәм Кориолис көстәренән барлыҡҡа килгән пассат елдәре даими иҫә. Муссондар һәм пассат елдәре — атмосфераның дөйөм һәм локаль әйләнешенән барлыҡҡа килгән елдәр.

Елдәр һәр ваҡыт кешелек цивилизацияһына тәьҫир иткән. Улар мифологик хөрәфәттәр тыуҙырған, ниндәйҙер кимәлдә ҡайһы бер тарихи ғәмәлдәрҙе, сауҙа, мәҙәни үҫеш һәм һуғыштар даирәһен билдәләгән, энергия етештереүҙең төрлө механизмдарын энергия менән тәьмин иткән, ҡайһы бер ял төрҙәре өсөн мөмкинлектәр булдырған. Ел менән хәрәкәт иткән елкәнле караптар ярҙамында кешеләр диңгеҙҙәрҙә һәм океандарҙа алыҫ араларға йөҙә алған. Ел энергетикаһы ярҙамында һауа шарҙары беренсе тапҡыр һауала йөрөргә мөмкинлек бирә, ә хәҙерге заман самолёттары елдең күтәргес көсөн арттырыу һәм яғыулыҡты экономиялау өсөн ҡуллана. Әммә ел дә хәүефле булыуы мөмкин: беренсенән, уларҙың градиент тирбәлеүе һауа судноһы өҫтөнән идара итеү һәләтен юғалтыуға килтереүе мөмкин; тиҙ елдәр, шулай уҡ ҙур һыуһаҡлағыстарҙа улар тыуҙырған ҙур тулҡындар йыш ҡына яһалма ҡоролмаларҙың емерә, ә ҡайһы бер осраҡтарҙа ел янғындың масштабын арттыра.

Елдәр рельеф формалашыуына ла йоғонто яһай, тупраҡтың төрлө төрҙәрен барлыҡҡа килтереүсе эол ятҡылыҡтарының йыйылыуына сәбәпсе була. Ел алыҫ араларға сүлдәрҙән ҡом һәм саң ташый. Ел үҫемлек орлоғон осороп алып китә һәм осоусы хайуандарҙың хәрәкәтенә булышлыҡ итә, был яңы биләмәлә төрҙәрҙең төрлөлөгөн арттырыуға килтерә. Елгә бәйле күренештәр ҡырағай тәбиғәткә төрлөсә йоғонто яһай.

Ел атмосфера баҫымының тигеҙ бүленмәүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, ел юғары баҫым зонаһынан түбән баҫым зонаһына йүнәлә. Ваҡыт һәм арауыҡ баҫымының өҙлөкһөҙ үҙгәреүе арҡаһында елдең тиҙлеге һәм йүнәлеше лә даими үҙгәреп тора. Бейеклек менән ел тиҙлеге ышҡылыу көсө кәмеү менән бәйле үҙгәрә.

Ел тиҙлеген визуаль баһалау өсөн Бофорт шкалаһы ҡулланыла. Метеорологияла елдең йүнәлешен ел иҫкән яҡтан, ә аэронавигацияла[2] ел иҫкән яҡҡа күрһәтәләр; шулай итеп ел азимуты 180°-ҡа айырыла. Елдең йүнәлешен һәм көсөн оҙайлы күҙәтеү һөҙөмтәләре буйынса билдәле бер урында ел режимын сағылдырған ел раузаһы рәүешендә һүрәтләнгән график төҙөлә.

Ҡайһы бер осраҡтарҙа ел йүнәлеше түгел, ә объекттың уға ҡарата торошо мөһим. Әйтәйек, еҫ һиҙә торған хайуанға һунар иткәндә, һунарсынан хайуан яғына еҫ таралмаһын өсөн, уға елләнгән яҡтан яҡынлашырға кәрәк[3].

Һауаның вертикаль хәрәкәте өҫкә йәки аҫҡа табан ағым тип атала.

Сәбәптәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дөйөм законсалыҡтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ел ике төрлө һауа майҙаны араһындағы баҫым айырмаһы арҡаһында барлыҡҡа килә. Нуль булмаған барик градиент булһа, ел юғары баҫым зонаһынан түбән баҫым зонаһына тиклем хәрәкәт итә. Әйләнеүсе планетала был градиентҡа Кориолис көсө өҫтәй. Шулай итеп, атмосфераның глобаль масштабтағы әйләнешен барлыҡҡа килтереүсе төп факторҙар булып һауа йылыныуының экваториаль һәм поляр өлкәләр араһындағы айырмаһы тора (был температураның айырмаһына һәм шуға ярашлы һауа ағымының тығыҙлығы айырмаһына килтерә, тимәк, баҫым айырмаһына ла килтерә). Ошо факторҙар һөҙөмтәһендә урта киңлектәрҙә яҡын-эргәләге райондарҙа һауа хәрәкәте изобарҙарға параллель тиерлек йүнәлтелгән геостропик елдең барлыҡҡа килтерә[4].

Һауа хәрәкәтен тотҡарлаусы мөһим фактор булып уның ер өҫтөндәге ышҡылык көсө тора, ул елхәрәкәттен тотҡарлай һәм һауаның түбән баҫымлы зоналарға табан хәрәкәт итеүенә килтерә[4]. Бынан тыш, локаль кәртәләр һәм ер өҫтө температураһының локаль градиенттары урындағы елдәрҙе тыуҙырыуы мөмкин. Ысын һәм геостроф ел араһындағы айырма геостроф ел тип атала. Был күренеш циклондар һәм антициклондар кеүек тәртипһеҙ ҡойон процестарын булдыра.

Тропик һәм поляр өлкәләрҙәге ер өҫтө елдәренең йүнәлеше, нигеҙҙә, уртаса киңлектәрҙә көсһөҙ булған глобаль атмосфера әйләнешен билдәләһә лә, циклондар антициклондар менән бергә бер-береһен алмаштыра һәм бер нисә көн һайын ел йүнәлешен үҙгәртә[5].

Ел барлыҡҡа килтереүсе көстәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Уртаса зонаның елдәр һәм пассат елдәр картаһы
Төп мәҡәләләр: Атмосфера циркуляцияһы, Өҫтөнлөк иткән елдәр

Ерҙең күпселек райондарында билдәле бер йүнәлештә иҫкән елдәр өҫтөнлөк итә. Полюстар янында ғәҙәттә көнсығыш елдәре өҫтөнлөк итә, уртаса киңлектәрҙә көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә, ә тропиктарҙа тағы ла көнсығыш елдәре өҫтөнлөк итә. Был билбауҙар араһындағы сиктәрҙә — поляр фронтта һәм субтропик һыртта — тынлыҡ зоналары бар, унда елдәр бөтөнләй тиерлек юҡ. Был зоналарҙа һауа башлыса вертикаль хәрәкәт итә, ул юғары дымлылыҡ зоналарын (поляр фронт эргәһендә) йәки сүллектәрҙе (субтропик һырт янында) тыуҙыра[6].

Тропик елдәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәләләр: Пассат, Муссон
Ел барлыҡҡа килтерә торған Ерҙәге циркуляция процестары

Пассаттар тип Хадли ячейкаһының ер өҫтөнә яҡын өлөшө атала — ерҙең тропик райондарында көнбайыш йүнәлештә, экваторға яҡынлашҡан ер өҫтө елдәре[7], йәғни Төньяҡ ярымшарҙа төньяҡ-көнсығыш елдәр һәм Көньяҡта көньяҡ-көнсығыш елдәре әйтәләр[8]. Пассат елдәренең даими хәрәкәте Ерҙең һауа массаларының ҡушылыуына килтерә, улар бик ҙур масштабта сағылыш таба: мәҫәлән, Атлантик океан өҫтөндә иҫкән пассат елдәре Африка сүллектәренән Вест-Индияға һәм Төньяҡ Американың ҡайһы бер райондарына саң ташыу мөмкинлегенә эйә[9].

Муссондар — тропик райондарҙа йыл һайын бер нисә ай буйына иҫкән миҙгелле елдәр. Термин Британ Һиндостаны территорияһында һәм уның тирә-яғындағы илдәрҙә Һинд океанынан һәм Ғәрәбстан диңгеҙенән төньяҡ-көнсығышҡа табан иҫкән миҙгелле елдәр атамаһы булараҡ барлыҡҡа килә һәм төбәккә яуым-төшөм килтерә[10]. Уларҙың полюстарға табан хәрәкәте йәйге айҙарҙа тропик райондарҙың, йәғни Азияла, Африкала һәм Төньяҡ Америкала май айынан июлгә тиклем, ә Австралияла — декабрҙә йылытыу һөҙөмтәһендә түбән баҫымлы райондарҙың барлыҡҡа килеүе менән бәйле[11][12].

Пассат һәм муссон елдәре океандар өҫтөндә тропик циклондар барлыҡҡа килеүсе төп фактор булып тора[13].

Уртаса бүлкәттәге көнбайыш елдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уртаса киңлектәрҙә, йәғни 35 градустан 65 градусҡа тиклем төньяҡ һәм көньяҡ киңлектә көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә[14][15], Феррелл ячейкаһының өҫкө өлөшө, был көньяҡ-көнбайыш елдәр Төньяҡ ярымшарҙа һәм төньяҡ-көнбайышта Көньяҡ ярымшарҙа[8]. Ҡышын был иң көслө елдәр, сөнки ҡыш полюстарҙа баҫым иң түбән булғанда һәм йәйен баҫым түбәнерәк булғанда ел көсһөҙөрәк[16].

Көнбайыш елдәре пассаттар менән бергә елкәнле елдәр елкәнле судноларға океан аша сығырға мөмкинлек бирә. Бынан тыш, был ике ярымшарҙың да океандарының көнбайыш ярҙары янында елдең көсәйеүе арҡаһында был райондарҙа көслө океан ағымдары барлыҡҡа килә[17][18][19], улар полюстарға табан йылы тропик һыуҙы ташый. Көнбайыш елдәр, ҡағиҙә булараҡ, Көньяҡ ярымшарҙа көслөрәк була, унда ел тоҡанған ҡоро ерҙәр аҙ, һәм айырыуса көньяҡ киңлектең 40-сы һәм 50-се градустары араһында[20].

Бенджамин Франклин төҙөгөн Гольфстрим картаһы

Поляр райондарҙа көнсығыш елдәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Поляр өлкәләрҙең көнсығыш елдәре, башлыса, поляр фронт буйлап түбән баҫымлы райондарға юғары баҫымдың түңәрәк зоналарынан иҫкән ҡоро елдәр булып тора. Был елдәр, ҡағиҙә булараҡ, уртаса киңлектәрҙең көнбайыш елдәренә ҡарағанда көсһөҙөрәк һәм даими түгел.[21] Ҡояш йылылығы әҙ булыу сәбәпле поляр өлкәләрҙә һауа һыуына һәм аҫҡа төшә, юғары баҫымлы участкалар барлыҡҡа килә һәм һауа түбәнерәк киңлектәр яғына күсә[22]. Кориолис көстәре һөҙөмтәһендә был һауа көнбайышҡа табан ағыла, Төньяҡ ярымшарҙа төньяҡ-көнсығыш елдәр һәм Көньяҡ ярымшарҙа көньяҡ-көнсығыш елдәр барлыҡҡа килтерә.

Ел барлыҡҡа килтереүсе локаль сәбәптәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ер шарында локаль мөһим елдәр

Ел барлыҡҡа килеүҙең локаль эҙемтәләре локаль географик үҙенсәлектәр булыуға ҡарап барлыҡҡа килә. Шундай эффекттарҙың береһе — бик алыҫ булмаған участкалар араһындағы температура айырмаһы, быға ҡояш нурҙарының төрлө йотоу коэффициенттары йәки өҫкө йөҙҙөң төрлө йылылыҡ ҡеүәте сәбәпсе булыуы мөмкин. Һуңғы эффект ҡоро ер менән һыу араһында нығыраҡ һиҙелә һәм ел барлыҡҡа килтерә. Был елдәр бриз тип атала. Тағы ла бер мөһим локаль фактор — елдәргә кәртә булып торған тауҙарҙың булыуы.

Диңгеҙ һәм континент бризы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
А: диңгеҙ бризы (көндөҙ барлыҡҡа килә),
В: континент бризы (төнлә барлыҡҡа килә)
Төп мәҡәлә: Бриз

Яр буйы райондарында елдәр барлыҡҡа килеүҙең мөһим эҙемтәләре булып диңгеҙ һәм континенталь бризы тора. Диңгеҙ (йәки башҡа ҙур һыу ятҡылығы) ҡоро ерҙәргә ҡарағанда әкренерәк йылына, сөнки һыуҙың йылылыҡ һыйҙырыу ҡеүәте ҙурыраҡ[23]. Ҡоро ер өҫтөндә йылы (һәм шуға күрә еңелерәк) һауа өҫкә күтәрелә, түбән баҫым зонаһын барлыҡҡа килтергән. Һөҙөмтәлә ҡоро ер һәм диңгеҙ араһында баҫым кәмей, ғәҙәттә, 0,002 атм. самаһы. Баҫымдың был төшөүе һөҙөмтәһендә диңгеҙ өҫтөндәге һалҡын һауа ҡоро ер яғына табан хәрәкәт итә, яр буйында һалҡын диңгеҙ еле барлыҡҡа килтерә. Көслө ел булмаған осраҡта диңгеҙ еленең тиҙлеге температура айырмаһына пропорциональ. Ҡоро ер тиҙлегенән 4 м/с артыҡ ел иҫһә, ғәҙәттә, диңгеҙ еле формалашмай.

Төндә, йылылыҡ һыйҙырыу ҡеүәте түбән булыу сәбәпле, ҡоро ер диңгеҙгә ҡарағанда тиҙерәк һыуына, диңгеҙ еле туҡтай. Ҡоро ер температураһы һыу ятҡылығы өҫтөндәге температуранан түбән төшкәндә баҫымдың кире төшөүе күҙәтелә, шуға ла (диңгеҙҙән көслө ел булмаған осраҡта) ҡоро ерҙән диңгеҙгә континенталь бриз иҫә[24].

Тауҙарҙың йоғонтоһо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Елһеҙ урындар барлыҡҡа килтереүсе тулҡындың схемыһа. Тау яғына иҫкән ел беренсе тирбәлеш (А) яһай, тауҙы үткәс тирбәлеш ҡабатлана (В). Тирбәлештең иң юғары нөктәһендә лентикуляр (линза һымаҡ) болоттар барлыҡҡа килә

Тауҙар елгә бик төрлө йоғонто яһай, улар йә ел барлыҡҡа килтерә, йә уның үтеүенә кәртә булып тора. Ҡалҡыулыҡтар өҫтөндә һауа бер үк бейеклектәге ҡалҡыулыҡтарҙа һауаға ҡарағанда нығыраҡ йылына; был тауҙар өҫтөнәндә түбән баҫым зонаһы булдыра[25][26] һәм елдең барлыҡҡа килеүенә килтерә. Был эффект йыш ҡына тау-үҙән елдәренең — тигеҙһеҙ урындарҙа елдәрҙең барлыҡҡа килеүенә килтерә. Үҙәндәр өҫтөндә ҡаршылыҡ көсәйеүе үҙән өҫтөнән параллель рәүештә иҫкән елдең тирә-яҡ тауҙар бейеклегенә тиклем тайпылыуына килтерә, был иһә бейек реактив ағымдың барлыҡҡа килеүенә килтерә. Бейеклектәге реактив ағым тирә-яҡ ел тиҙлеген 45 процентҡа тиклем арттыра ала[27]. Тауҙарҙы урап үткән ел йүнәлешен дә үҙгәртергә мөмкин.

Тауҙарҙың бейеклеге айырмаһы ел хәрәкәтенә һиҙелерлек йоғонто яһай. Әйтәйек, тау һыртында үткәүел булһа, ел уны Бернулли эффекты һөҙөмтәһендә көсәйә барған тиҙлек менән үтә. Хатта ҙур булмаған бейеклек айырмалары ла ел тиҙлегенең тирбәлеүенә килтерә. Хәрәкәт тиҙлегенең һиҙелерлек градиенты һөҙөмтәһендә һауа турбулентлығына килтерә һәм билдәле бер арауыҡта, хатта тау артындағы тигеҙлектә лә шулай ҡала. Бындай эффекттар, мәҫәлән, тау аэродромдарында осоусы йәки төшкөүсе самолеттар өсөн дә мөһим[28]. Тау үткәүеле аша иҫкән тиҙ һалҡын елдәр урындағы төрлө исемдәр алды. Үҙәк Америкала — Никарагуа күле янындағы папагайо, Панама муйынында Панама еле һәм Техуантепек муйынындағы техуано. Европала ла ошондай уҡ елдәр бора, трамонтана һәм мистраль булараҡ билдәле.

Елдең тауҙар өҫтөнән үтеүе менән бәйле тағы бер эффект — тулҡындар (бейек тау артында торған һауа хәрәкәте тулҡындары), был йыш ҡына лентикуляр болоттар барлыҡҡа килеүенә килтерә. Елдең тигеҙһеҙ урындарҙа ҡаршылыҡтар аша үтеүенең ошо һәм башҡа эҙемтәләре һөҙөмтәһендә күп һанлы вертикаль ағымдар һәм ҡойон барлыҡҡа килә. Бынан тыш, тауҙарҙың ел яғы битләүҙәрендә һауаның адиабатик һыуыныуы, унда дым ҡуйырыуы арҡаһында көслө яуым-төшөм яуа. Алғы яғында, киреһенсә, һауа ҡорой, ямғырлы ҡараңғылыҡ барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә, тауҙың елле яғында дымлы климат өҫтөнлөк итә, ә ышыҡ яғынан ҡоро климат өҫтөнлөк итә[28]. Тауҙарҙан түбәнге райондарға иҫкән елдәр аҫҡа табан иҫкән ел тип атала. Был елдәр йылы һәм ҡоро. Шулай уҡ уларҙың урындағы исемдәре күп. Әйтәйек, Европала Альп тауҙарынан төшкән елдәр, фён булараҡ билдәле, был термин ҡайһы берҙә башҡа өлкәләргә лә тарала. Польшала һәм Словакияла һаллы, Аргентинала — зонд, Ява — Комамбанг (комембанг) утрауында, Яңы Зеландияла — «Nor'west arch» (Nor'west arch) булараҡ билдәле[30]. АҠШ-тың Бөйөк тигеҙлектәрендә Чиноок, ә Калифорнияла Санта-Ана һәм Сандутер булараҡ билдәле. Елдең тиҙлеге 45 м/с артыуы мөмкин[29].

Ҡыҫҡа ваҡытлы ел барлыҡҡа килеү процестары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Атлантик океандың көньяҡ өлөшөндә Катарина тропик циклоны

Елдең барлыҡҡа килеүенә шулай уҡ ҡыҫҡа ваҡытлы процестар сәбәпсе була, улар, көслө елдән айырмалы рәүештә, даими түгел, ә хаотик рәүештә, йыш ҡына билдәле бер миҙгелдә барлыҡҡа килә. Бындай процестар циклондарҙың, антициклондарҙың һәм бәләкәй масштабтағы оҡшаш күренештәрҙең, атап әйткәндә, йәшен барлыҡҡа килеүенә хас.

Циклондар һәм антициклондар тип ғәҙәттә, бер нисә километрҙан ҙурыраҡ арауыҡта барлыҡҡа килгән түбән йәки юғары атмосфера баҫымы булған өлкәләр атала. Ер өҫтөнөң күп өлөшөндә барлыҡҡа киләләр һәм типик циркуляция структураһы менән ҡылыҡһырланалар. Төньяҡ ярымшарҙа Кориолис көстәре йоғонтоһо арҡаһында циклон тирәләй һауа хәрәкәте сәғәт уғына ҡаршы яҡҡа борола, ә антициклон тирәләй — сәғәт уғы яғына. Көньяҡ ярымшарҙа хәрәкәт йүнәлеше кире яҡҡа үҙгәрә. Ер өҫлөгөндә ҡаршылыҡ булғанда һауа хәрәкәтенең үҙәккә йәки үҙәктән хәрәкәт компоненты барлыҡҡа килә, һөҙөмтәлә һауа спираль буйынса түбән йәки юғары баҫымлы урынға табан хәрәкәт итә.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Ветер Викимилектә
n: Ветер Викияңылыҡтарҙа

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Фәнни-техник һүҙлектә төшөнсә  (рус.)
  2. ↑ Авиационная метеорология: метеорологические элементы и явления погоды, определяющие условия полёта 2006 йыл 6 май архивланған.
  3. ↑ елләнгән яҡ — ел иҫкән яҡтын ҡапма-ҡаршы яғы
  4. ↑ Geostrophic wind (ингл.). Glossary of Meteorology. American Meteorological Society (2009). Дата обращения: 5 ноябрь 2010. Архивировано 22 август 2011 года.
  5. ↑ Ageostrophic wind (ингл.). American Meteorological Society (2009). Дата обращения: 5 ноябрь 2010. Архивировано 22 август 2011 года.
  6. ↑ Michael A. Mares. Encyclopedia of Deserts. — 1999. — С. 121. — ISBN 9780806131467.
  7. ↑ Glossary of Meteorology. trade winds. American Meteorological Society (2000). Дата обращения: 8 сентябрь 2008. Архивировано 22 август 2011 года.
  8. ↑ 8,0 8,1 Ralph Stockman Tarr and Frank Morton McMurry. Advanced geography. — W.W. Shannon, State Printing, 1909. — С. 246.
  9. ↑ Science Daily. African Dust Called A Major Factor Affecting Southeast U.S. Air Quality. Science Daily (14 июль 1999). Дата обращения: 10 июнь 2007.
  10. ↑ Glossary of Meteorology. Monsoon. American Meteorological Society (2009). Дата обращения: 14 март 2008. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  11. ↑ Chapter-II Monsoon-2004: Onset, Advancement and Circulation Features. National Centre for Medium Range Forecasting (23 октябрь 2004). Дата обращения: 3 май 2008. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  12. ↑ Monsoon. Australian Broadcasting Corporation (2000). Дата обращения: 3 май 2008. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  13. ↑ Joint Typhoon Warning Center. 3.3 JTWC Forecasting Philosophies. United States Navy (2006). Дата обращения: 11 февраль 2007. Архивировано 22 июнь 2012 года. 2012 йыл 5 июль архивланған.
  14. ↑ American Meteorological Society. Westerlies (ингл.) (недоступная ссылка — история). Glossary of Meteorology. Allen Press (2009). Дата обращения: 15 апрель 2009. Архивировано 22 август 2011 года.
  15. ↑ Sue Ferguson. Climatology of the Interior Columbia River Basin (ингл.) (недоступная ссылка — история). Interior Columbia Basin Ecosystem Management Project (7 сентябрь 2001). Дата обращения: 12 сентябрь 2009. Архивировано 22 август 2011 года. 2009 йыл 15 май архивланған.
  16. ↑ Halldór Björnsson. Global circulation (ингл.) (недоступная ссылка — история). Veðurstofu Íslands (2005). Дата обращения: 15 июнь 2008. Архивировано 22 июнь 2012 года. 2012 йыл 24 май архивланған.
  17. ↑ National Environmental Satellite, Data, and Information Service. Investigating the Gulf Stream. North Carolina State University (2009). Дата обращения: 6 май 2009. Архивировано 22 июнь 2012 года. 2010 йыл 3 май архивланған.
  18. ↑ The North Atlantic Drift Current. The National Oceanographic Partnership Program (2003). Дата обращения: 10 сентябрь 2008. Архивировано 22 август 2011 года.
  19. ↑ Erik A. Rasmussen, John Turner. Polar Lows. — Cambridge University Press, 2003. — С. 68.
  20. ↑ Stuart Walker. The sailor's wind. — W. W. Norton & Company, 1998. — С. 91. — ISBN , 9780393045550.
  21. ↑ Glossary of Meteorology. Polar easterlies. American Meteorological Society (2009). Дата обращения: 15 апрель 2009. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  22. ↑ Michael E. Ritter. The Physical Environment: Global scale circulation. University of Wisconsin–Stevens Point (2008). Дата обращения: 15 апрель 2009. Архивировано 22 июнь 2012 года. 2012 йыл 2 июль архивланған.
  23. ↑ Dr. Steve Ackerman. Sea and Land Breezes. University of Wisconsin (1995). Дата обращения: 24 октябрь 2006. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  24. ↑ JetStream: An Online School For Weather. The Sea Breeze. National Weather Service (2008). Дата обращения: 24 октябрь 2006. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  25. ↑ National Weather Service Forecast Office in Tucson, Arizona. What is a monsoon? National Weather Service Western Region Headquarters (2008). Дата обращения: 8 март 2009. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  26. ↑ Douglas G. Hahn and Syukuro Manabe ...32.1515H The Role of Mountains in the South Asian Monsoon Circulation (инг.) // Journal of Atmospheric Sciences (инг.)баш. : journal. — 1975. — Т. 32. — № 8. — С. 1515—1541. — DOI:[[DOI:10.1175/1520-0469(1975)032<1515:TROMIT>2.0.CO;2|10.1175/1520-0469(1975)032<1515:TROMIT>2.0.CO;2]]
  27. ↑ J. D. Doyle The influence of mesoscale orography on a coastal jet and rainband (инг.) // Monthly Weather Review (инг.)баш. : journal. — 1997. — Т. 125. — № 7. — С. 1465—1488. — DOI:[[DOI:10.1175/1520-0493(1997)125<1465:TIOMOO>2.0.CO;2|10.1175/1520-0493(1997)125<1465:TIOMOO>2.0.CO;2]]
  28. ↑ Dr. Michael Pidwirny. CHAPTER 8: Introduction to the Hydrosphere (e). Cloud Formation Processes. Physical Geography (2008). Дата обращения: 1 ғинуар 2009. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  29. ↑ Rene Munoz. Boulder's downslope winds. University Corporation for Atmospheric Research (10 апрель 2000). Дата обращения: 16 июнь 2009. Архивировано 22 июнь 2012 года. 2012 йыл 19 март архивланған.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ел&oldid=1224952» битенән алынған