Tar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Tar (dəqiqləşdirmə).
Tar
Azərbaycan tarı
Azərbaycan tarı
Təsnifat 11 simli musiqi aləti
Hornbostel–Zaks təsnifatı 321.321-5
Diapazon Kiçik oktavanın "do" səsindən, ikinci oktavanın "lya" səsinə kimi
Mənşə ölkəsi Cənubi Azərbaycan
İfaçılar Sadıqcan, Qurban Primov, Bəhram Mansurov, Malıbəyli Həmid, Məmmədxan Bakıxanov, Əhməd Bakıxanov, Mirzə Mansur Mansurov, Allahyar Cavanşirov,Ceyran Haşımova, Sərvər İbrahimov, Elxan Mansurov, Mirzə Fərəc Rzayev, Mirzə Ələsgər Məmmədov, Məmmədağa Muradov, Mənsur Mənsurov, Məşədi Cəmil Əmirov, Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Zamiq Əliyev, Vamiq Məmmədəliyev, Əhsən Dadaşov, Əli Səlimi, Ənvər Mansurov, Elçin Həşimov,Sahib Paşazadə, Ağasəlim Abdullayev, Ramiz Quliyev, Möhlət Müslümov
Audio nümunəsi
Ramiz Quliyevin ifasında bəstəkar Azər Rzayevin "Qaytağı" əsəri
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Söz açımı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fars dilində tar (تار) "sim" deməkdir və mənsub olduğu musiqi aləti üçün dartılmış nazik "kəndir"-dir. Əsasən Abşeron zonasında işlənən "Tarım, tarum" (fel: taridən) sözü qədim Hind-avropa dilində tharagho – "dartmaq" sözündəndir. Həmçinin ilk hecasında olan uzanan saitə görə türk sözü deyil. Latın dilində də trahere – "dartmaq" feli olmuşdur və müasir dillərdə özünü italyan (tirare), fransız (tirer) və ispan (tirar) dillərində göstərir.[1][2][3][4] Həmçinin altaist Sergey Starostin "Babil qülləsi" adlı etimologiya toplusunda "taram-/tera-" kökünün (saç, yun, yundan hazırlanmış sap) türk və altay dillərində, qırğız, qazax, noğay, başqırd və qaraqalpaq dillərində "taramış"; özbək, uyğur, şor və oyrat dillərində isə "taram" kimi mövcud olduğunu göstərib.[5] "Tar" və "taram" sözləri "daramaq" (1. saç daramaq, 2. dağıtmaq) feilindən törəyib,[6] necə ki "saç" sözü "saçmaq"dan (ətrafa yayılmaq, dağılmaq) əmələ gəlib.[7] Mənasından belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, "tar" sözü "daramaq" deyil, "dartmaq" feilinin törəməsidir.

"Dütar" sözü farsca "ikitelli", "setar" — "üçtelli", "çahartar" — "dördtelli", "pənctar" — "beştelli", "şeştar" — "altıtelli" deməkdir. "Setar / sitara" sözü yunan dili vasitəsiylə ("kithara", "kifara" biçimində) Avropa dillərinə "gitara" kimi gəlib çatmışdır.[8]

Tarixi məlumat

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Əfrasiyab Bədəlbəyli yazırdı ki, Miladdan 2000 il öncə misirlilərin "Nabla" adlı musiqisi Nəriman Nərimanov əsasında olmuşdur.Tarın ibtidai biçimidir.[9] Əhməd Cavad və Üzeyir Hacıbəyli isə onun fikrinə qatılmışdır. Türkiyədə tarın ansamblı mövcuddur. İstanbulda səhnəsində yeddi gözəl balet ansamblı və İstanbul gözəli musiqilərindən tardan istifadə olunmuşdur. İstanbulda uşaqlıqdan bəri kinolara çəkilən Su Burcu Yazgı Çoşkunun 7 yaşında oynadığı filmdə "tarlı qız" filmi Azərbaycanın tarından bəhs edirdi.

"nabla telli alət olsa da, quruluşuna, istifadə qaydalarına görə tardan çox fərqlənir. Misir ehramlarının divarlarında nabla alətinin cizgisi verilmişdir. Mənbələrdə nabla quruluşca gitaraya bənzədilir.[10][11] Gitara sözünün ərəb mənşəli olduğu həmin mənbədə bildirilir. Bu aləti ərəblər XIII əsrdə İspaniyaya gətirmiş, oradan da bütün Avropaya yayılmışdır. Gitara ilə tarın tamam fərqli çalğı alətləri olduğu hər kəsə bəllidir.[12]

Misirlilərin nablası ilk dəfə Carco şəhərinin Fərab adlı bir kəndində X əsrdə Türküstan türklərindən Tərxanın oğlu Məhəmməd Əbunəsr Fərabi tərəfindən təkmilləşdirilmişdir.[13][14] Altıncı simi tara güneyazərbaycanlı Dərviş Xan əlavə etmişdir.[15]

Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" əsərində şair tarı belə təsvir edir:

Müğənni, tək bircə gecə də çal tar, Məni bu dar yolda əzabdan qurtar!
Bəlkə, genişlənsin, açılsın yolum, Köçüm, bu daşlıqdan asudə olum…

Orta əsr rəsm əsərlərində də tarın təsvirinə rast gəlmək olur. 1816-cı ildə Əbu Qasım Təbrizinin yağlı boya ilə çəkdiyi "Tarçalan qız" əsəri bu baxımdan maraqlıdır.

Dütar, setar, çahartar, pənctar və şeştar kimi simli musiqi alətləri tarın müxtəlif növləri hesab edilir. Əbdülqadir Marağai "Məqasid əl-əlhan" əsərində şeştar (6 simli) barədə məlumat vermişdir.

XIX əsrin II yarısında Azərbaycanlı tarzən Mirzə Sadıq (Sadıqcan) tərəfindən tarın quruluş və formasında dəyişikliklər edilmişdir. O, tarın tutma qaydasında da dəyişikliklər edərək tarı diz üstündən sinəyə qaldırmışdır. Məhz onun təkmilləşdirdiyi Azərbaycan tarı Qafqazda və Orta Asiyada geniş yayılmışdır.

1922–1928-ci illərdə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarı (AXMK) vəzifəsində çalışan, 1929–1931-ci illərdə isə "İnqilab və mədəniyyət" jurnalının redaktoru olmuş Mustafa Zəkəriyyə oğlu Quliyevin (1893–1938) tövsiyəsi və göstərişi ilə tar alətinin konservatoriyada tədrisi qadağan edilməli idi. Bu barədə "İnqilab və mədəniyyət" jurnalının "Xronika" səhifəsində "Tar konservatoriyadan çıxarıldı" başlıqlı məqalədə məlumat verilirdi:

"Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını qüvvətləndirmək məqsədilə AXMK bir çox qərar qəbul etmişdir. Bu qərarlara görə məcburi dərs kursu olan tarın öyrənilməsi konservatoriyanın bütün dərəcələrində tədris planından götürülür və konservatoriya yanında olan Şərq orkestrosu ləğv olunur. Tar ancaq cümə konservatoriyasında keçiləcəkdir".

1929-cu il yanvar ayının 12-də Dadaş Bünyadzadə adına lət Türk Akademik Teatrosunda incəsənət və musiqi işçilərinin ümumi yığıncağı keçirilir. Bu yığıncağda Mustafa Quliyev Şərq musiqisi və tarın tədrisdən çıxarılması ilə bağlı məruzə edir .[16]

Nə yaxşı ki, o dövrdə ölümün gözünə dik baxan bəzi ziyalılar (Üzeyir Hacıbəyov, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq və b.), azlıq təşkil etsələr də, dövrü mətbuatda M. Quliyevin məlum məruzəsini tənqid etdilər.[17]

Müasir dövrdə elektrikli tar da hazırlanıb və bunu Ramil İsgəndərov düzəldib.

Quruluş və forması

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Quruluş və forma etibarilə başqa musiqi alətlərindən fərqli olan tar, əsasən, üç hissədən — çanaq, qol və kəllədən ibarətdir. Tarın çanaq hissəsi tutdan, qol və kəllə hissələri isə qoz ağacından hazırlanır. Kəllə hissəsi bəzən armud ağacından da hazırlanır. Onun uzunluğu 850 mm, çanağının hündürlüyü 160 mm, eni 185 mm-dir. Qoluna 22 pərdə bağlanır. Çanagının üzərinə mal ürəyinin pərdəsi çəkilir. Çanaq özü 2 hissədən — böyük və kiçik çanaqdan ibarətdir. Müxtəlif qalınlıqda 11 metal simi vardır. Beş xərəyi vardır. Sümük ya ebonitdən hazırlanmış mizrabla dilləndirilir.

  • Simlər üç qrupa bölünür:
  1. Ağ, sarı və kök simlər (hər biri bir cüt olur).
  2. Lal sim (tək qalın sim).
  3. Zəng simlər (cingənə; iki cüt olur).

Tar sinədə üfüqi tutulur, sağ əlin biləyi ilə çanaq hissəsi döşə sıxılır, simlər baş və şəhadət barmaqlarının arasında tutulmuş mizrab vasitəsilə ehtizaza gətirilir.[18] Tarın qolu sol əlin baş və şəhadət barmaqları arasında sıxılır, sağ əlin ehtizaza gətirdiyi simlər sol əlin şəhadət, orta və adsız barmaqları (bəzən çeçələ barmaq da) ilə müxtəlif pərdələri sıxmaqla çalınır. İfa zamanı texniki və bədii imkanları təmin etmək üçün trel və müxtəlif mizrabvurma üsullarından, ştrixlərdən istifadə edilir. Üstmizrab, altmizrab, üst-altmizrab, alt-üstmizrab, rux (sağ-sol) mizrab, santurmizrab (üstaltüst) və digər ştrixlərdən əlavə, lal barmaq, dartma sim (vibrasiya), sürüşdürmə barmaq (qlissando) kimi ştrix və üsullardan da istifadə olunur. İfaçı mizrabı simə vuraraq tarı döşünə sıxmaqla səsi uzun müddət dalğalandırır. Alınmış bu fasilə zamanı yaranan səs effekti "xum" adlanır.

Tar üçün notlar "do" sistemli metsosoprano açarında yazılır. Tarın səs düzümü xromatik olub, 2,5 oktavanı əhatə edir. Diapazonu kiçik oktavanın "do" səsindən ikinci oktavanın "lya" səsinə kimidir, amma ilk dəfə tarzən Həmid Vəkilov tarın kiçik çanağında olan taxtanı böyük çanağa qədər uzadaraq və bəm simi də əsas simlərin (ağ, sarı, kök) yanına əlavə edərək tarın diapazonunu 4 oktayavaya çatdırmışdır. Belə tarın diapazonu kiçik oktavanın "sol" səsindən üçüncü oktavanın "sol" notuna kimidir.

Növləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Bas tar (Bəm tar) – tarın ən aşağı registrə malik növü; qalın, bəm səsli simli-dartımlı musiqi aləti. XX əsrin 60 illərində musiqi kollektivlərində bas (bəm) səslərə olan ehtiyacı ödəmək üçün yaradılmışdır (Varid Fərzəlibəyov tərəfindən). Bas tarın quruluşuna görə tarın böyük formasıdır, mizrabı adi tar mizrabından iki dəfə böyükdür. Bir qayda olaraq, tarzənlər tərəfindən ifa olunur. Alətin notları bas açarında yazılır.[19]
  • Çahartar – dördsimli tar, yarıya bölünmüş armudabənzər çanağı və uzun qolu olur. Simlərin ikisində əsas melodiya çalınır, digər iki simdən isə ahəngdar musiqi fonu yaratmaqdan ötrü istifadə edilir. İran musiqişünası Ruhulla Xaliqinin verdiyi bilgilərə görə,[20] çahartarı Şah İsmayıl Xətainin atası Şeyx Heydər icad etmişdir. XVII əsr türk səyayətçisi Övliya Çələbi "Səyahətnamə" əsərində dövrünün ən tanınmış çahartarçalanı azərbaycanlı Muradağa Naxçıvanlının adını çəkir. Türkiyə sultanı IV Murad da M. Naxçıvanlını İstanbula köçürmüşdür.
  • Eksperimental tar – adi tarlardan o qədər fərqlənmir, əsasən çanağı üzərində deka (ağac üzlük) vurulması ilə diqqəti cəlb edir. Dekanın üzərində bəzəkli rezonator (gücləndirici) dəlikləri açılmışdır.[21]

Azərbaycan tarı UNESKO-da

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Azərbaycan tarı 2012-ci ildən bəri UNESCO-nun Bəşəriyyətin Toxunulmaz Mədəni İrsi Siyahısına daxil edilmişdir.[22]

Tanınmış tarzənlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Şəkillər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Azərbaycan tarzəni Mirzə Sadıq
    Azərbaycan tarzəni Mirzə Sadıq
  • Azərbaycan Respublikasının poçt markası
    Azərbaycan Respublikasının poçt markası
  • Belarus Respublikasının poçt markası
    Belarus Respublikasının poçt markası
  • tarın sxematik quruluçu
    tarın sxematik quruluçu

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-07.
  2. ↑ ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA. "Tar". 2021-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2020.
  3. ↑ Iran Chamber Society. "Iranian Traditional Music Instruments". 2021-02-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2020.
  4. ↑ (#empty_citation)
  5. ↑ "Sergey Starostinin etimoloji toplusu — *TAram kökü". 2021-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-28.
  6. ↑ "Севортян, Э.В. Этимологический словарь тюркских языков:Общетюркские и межтюркские основы на букву"В","Г" и "Д"/ АН СССР.Ин-т языкознания;Ред.Н.З.Гаджиева.-М.:Наука,1980. Bax: səh. 149.". 2013-09-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-28.
  7. ↑ "Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на буквы «Л», «М», «Н», «П», «С» Издательство: М.: Восточная литература РАН, 446 страниц; 2003 г. Bax: səh. 230-233.". 2013-09-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-28.
  8. ↑ "Douglas Harper. Online Etymology Dictionary — Guitar". 2017-07-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-28.
  9. ↑ "Əfrasiyab Bədəlbəyli — Tar üzərinə mühakimə münasibətilə: Tar Azərbaycan xalq musiqi instrumentidir. "Kommunist", 11 yanvar 1929". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-15.
  10. ↑ "Леонид Гурулев. История гитары". 2022-09-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-12.
  11. ↑ Тураев Б. А.?!. Набла  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.(Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона — Набла) Arxivləşdirilib 2020-10-23 at the Wayback Machine
  12. ↑ Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri Arxivləşdirilib 2022-05-12 at the Wayback Machine. Bakı, 2010, səh. 20.
  13. ↑ "Naleyi-ney, nəğmeyi-tar". 2012-12-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-01.
  14. ↑ "Firidun Şuşinski. Azərbaycan xalq musiqiçiləri. Bakı: "Yazıçı", 1985". 2012-05-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-15.
  15. ↑ "Профессор Музыкальной Академии Сеадет Абдуллаева - Мелодия из глубины веков". 2016-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-01.
  16. ↑ Tar konservatoriyadan çıxarıldı. // "İnqilab və mədəniyyət" jurnalı. B.: 1929, № 2, s. 39.
  17. ↑ Üzeyir Hacıbəyov. Azərbaycanda musiqi tərəqqisi (Maarif komissarı yoldaş Mustafa Quliyevin məruzəsi münasibətilə) Arxivləşdirilib 2022-06-15 at the Wayback Machine
  18. ↑ "Проф. Саадет Абдуллаева, доктор искусствоведения. Музыкальный инструмент мирового звучания. Журнал İRS, № 1(49), 2011" (PDF). 2016-03-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-09-03.
  19. ↑ "Muğam Ensiklopediyası — Bas tar və ya Bəm tar". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-10.
  20. ↑ Ruhulla Xaliqi. Sərgüzəşte-musiqiye İran. Tehran, 1333 (1955)
  21. ↑ Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti Arxivləşdirilib 2022-03-03 at the Wayback Machine. Bakı, 2004.
  22. ↑ "UNESCO — Craftsmanship and performance art of the Tar, a long-necked string musical instrument". 2015-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-15.

Qaynaq

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. "Azərbaycan" cildi, səh. 793. Bakı 2007 ISBN 978-9952-441-01-7, ISBN 978-9952-441-00-0, (az.)
  • Aserbaidschan — Land des Feuers, Broschiert: 294 Seiten, Verlag: Reimer; Auflage: 1., Aufl. (August 2008), Sprache: Englisch, Deutsch, ISBN 3-496-02820-3, ISBN 978–3496028208

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tar&oldid=7787460"