Llingües tuareg

Targuí, tuareg
Faláu en	Níxer Malí Arxelia Libia Burkina Fasu Chad Nixeria Senegal
Rexón	África subsaḥariana
Falantes	1,5 millones
Familia	Llingües afro-asiátiques Llingües bereberes Targuí
Alfabetu	Tifinagh, árabe
Estatus oficial
Oficial en	Níxer
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`{{{iso2}}}`
ISO 639-3
Dominiu llingüísticu targuí o tuareg.

Les llingües tuareg (en bereber: tamashek, tamahaq, tamajak) son un conxuntu de variedaes de bereber altamente intelixibles ente sí falaes por distintos grupos de tuareg. Estes llingües falar en munches partes de Malí, Níxer, Arxelia, Libia, Burkina Fasu y unos pocos falantes, los kinnin en Chad. Pa munchos les variedaes de tuareg formen una macrollingua que les sos principales variantes son el tamahaq, el tamashek, el tamajak y el tetserret.

Aspeutos históricos, sociales y culturales

Distribución

El targuí o tuareg (la pallabra targuí ye la forma singular n'árabe magrebina de tuareg), el llamáu n'árabe idioma targuí ye en realidá un conxuntu d'idiomes y dialeutos d'usu prearábigo y entá vixente faláu en gran parte d'Arxelia, sobremanera al sur de los montes Hoggar por unes 65.000 persones, na provincia de Oudalan, y en casi tol Sáḥara meridional y la franxa del Sáhel incluyendo asina grandes estensiones de los países surdíos en siendo colonies franceses nesa rexón hacia 1960, tales como los dos tercios septentrionales de Niger, de Malí y l'estremu norte de Burkina Fasu, según les estadístiques (pocu fiables); por casu los que-y tienen como llingua materna nos trés primeros llustros del presente s. XXI seríen alredor de 31 200 persones pero si reparar en detalle seríen solo los falantes na pequeña provincia d'Uadalán de la variante idiomática autodenomada tamasheq,^[1] sicasí les estadístiques más ciertes indiquen que na zona de Níxer (zona oeste y Agadez) pol idioma "tuareg" ye faláu por 720 000 persones, y nel país creáu en 1960 col nome de Malí tien dende'l 2001 más de mediu millón de falantes, y na zona suroeste de Libia ye faláu por más de 20 000 persones. Tamién a entamos del presente s XXI atópense falantes de "tuareg" en Nixeria y Senegal onde los empleguen 23 000 y 7 000 persones, respeutivamente.

El tuareg suel estremase en dos rames principales:^[2]

Nel norte (Arxelia y Libia), fálase mayoritariamente el tamahaq y el tahaggart (Códigu ISO 639-3: thv)
Nes rexones del sur:
- el tamajaq o tawallammat (Códigu ISO 639-3: ttq), y el tamajeq o tayart (Códigu ISO 639-3: thz) falar en Níxer
- el tamasheq (Códigu ISO 639-3: taq) fálase sobremanera en Malí

Debíu al calter nómada de los tuaregs, esti repartu nun ye estrictu y los ámbitos xeográficos de cada variante asolápense.

Dialeutos

El tuareg tien numberosos dialeutos, ente otros el tudalt y el tadraq.^{[ensin referencies]}

En Malí, los dialeutos dominantes son el timbuktu (en Tombuctú y Tanaslamt) y el tadhaq (en Kidal).^[3] En Níxer, el tawallammat tan Dannag y el tawallammat tan Ataram son dialeutos del tawallammat, y el air y el tanassfarwat son dialeutos del tayart.^[4] El ghat y el hoggar son dialeutos del tahaggart falaos en Níxer y n'Arxelia.^[4]^[5]

Ortografía

L'idioma tuareg puede ser escritu usando tres alfabetos distintos: tifinagh, árabe y llatín. El Programa Nacional d'Alfabetización de Malí (DNAFLA) estableció un estándar del alfabetu llatín, que ye utilizáu con dellos cambeos pol programa d'alfabetización de Burkina Fasu.

L'alfabetu árabe ye utilizáu mayormente por tribus envueltes nel aprendizaxe del Islam. Poco se conoz sobre les sos convenciones. L'usu del tifinagh ta acutáu ye delles zones pa la escritura de fórmules máxiques cuando'l silenciu ye riquíu, más apocayá emplégase na escritura de cartes.

Alfabetos pal tuareg (consonantes)^[6]

DNAFLA	Tifinagh	Árabe
b		ب
d		د
ḍ		ض
f		ف
g		ݣ
j		ﭺ
ɣ		ﻍ
h		ﻩ
k		ک
l		ﻝ
m		ﻡ
n		ن
q		ﻕ

DNAFLA	Tifinagh	Árabe
r		ﺭ
s		ﺱ
ṣ		ﺹ
š		ﺵ
t		ﺕ
ṭ		ﻁ
w		ﻭ
x		ﺥ
y		ﻱ
z	o	ﺯ
ẓ	or	ﻅ
ž	or	ﺝ
(ḥ)		ﺡ
(ç)		ﻉ

Descripción llingüística

Toles formes de tuareg son altamente intelixibles ente sigo y en menor grau tamién son mutuamente intelixibles con otres llingües bereberes. Esiste variaciones ente les distintes formes de tuareg, hasta'l puntu que dellos autores considerar llingües distintes, anque cercanamente emparentaes ente qu'otros autores considerar una macrollingua con gran diversificación interna.

Unu de los criterios que dexa estremar les distintes formes de tuareg son la forma en que pronuncien los fonemes /z/ y /h/. El tuareg caltién dos vocales curties onde les llingües bereberes del norte tienen una o nenguna, coles mesmes el tuareg tien muncho menos influyencia del árabe nel so léxicu. Les llingües bereberes son escrites usualmente col alfabetu tifinagh, sicasí, l'alfabetu árabe predomina en delles zones, ente que l'alfabetu llatín ye oficial en Malí y Níxer.

Comparanza léxica

Los numberales del 1 al 10 en distintes llingües tuareg son:

GLOSA	Tamasheq (Tahaggart)	Tamajeq (Tayart)	Tamajaq (Tawallammat)	PROTO- TARGUI
'1'	iyen	iyən	əyyǎn-da	*iyːən
'2'	əssin	əensin	əššin	*əsːin
'3'	kərad̩	kɐradˤ	k̩ǎrad	*kɐrɑdˤ
'4'	okkoz̩	akːozˤ	ək̩k̩oz̩	*əkːuzˤ
'5'	səm̩mus	səmːvos	s̩əm̩m̩vos	*səmːus
'6'	səd̩is	sədˤis	səd̩is	*sədˤis
'7'	əs̩s̩a	əsːa	əs̩s̩a	*əsːa
'8'	əttam̩	ətːɑm	əttam̩	*ətːɑm
'9'	t̩əz̩a	təzˤːɑ	t̩əz̩a	*təzˤa
'10'	m̩ǎraw	marɑw	m̩ǎraw	*mǎrɑw

Referencies

↑ Númberu de falantes de Tamasheq, na provincia de Oudalan o, Udalán, según Etnologue report for Burkina Fasu Archiváu 2012-10-15 en Wayback Machine en Ethnologue. Accesu 25-01-2013 (n'inglés).
↑ Ethnologue report for Tamasheq en Ethnologue. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).
↑ Tamasheq Archiváu 2017-11-28 en Wayback Machine na páxina de SIL International dedicada a Malí. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).
↑ ^4,0 ^4,1 Ethnologue report for Niger en Ethnologue. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).
↑ Ethnologue report for Algeria Archiváu 2012-09-01 en Wayback Machine en Ethnologue. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).
↑ Plantía:Harvcoltxt

Enllaces esternos

1. Project: Orthography in a plurigraphic society: the case of Tuareg in Niger (inglés) Archiváu 2008-05-03 en Wayback Machine

2. Ikuska Llibros

[1] Númberu de falantes de Tamasheq, na provincia de Oudalan o, Udalán, según Etnologue report for Burkina Fasu Archiváu 2012-10-15 en Wayback Machine en Ethnologue. Accesu 25-01-2013 (n'inglés).

[2] Ethnologue report for Tamasheq en Ethnologue. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).

[3] Tamasheq Archiváu 2017-11-28 en Wayback Machine na páxina de SIL International dedicada a Malí. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).

[ethnol_Niger-4] 4,0 ^4,1 Ethnologue report for Niger en Ethnologue. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).

[5] Ethnologue report for Algeria Archiváu 2012-09-01 en Wayback Machine en Ethnologue. Accesu 6-04-2012 (n'inglés).

[6] Plantía:Harvcoltxt

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]