Karpaty Polskie

Monografia zawiera szczegółowe opisy 40. sanktuariów maryjnych na terenie województwa małopolskiego i podkarpackiego oraz Kraju Preszowskiego, w tym wszystkich 28. ośrodków położonych przy Szlaku Maryjnym – „Światło ze Wschodu”. W pierwszej części zaprezentowano 33 sanktuaria na terenie Polski, natomiast w drugiej – 7 ośrodków pielgrzymkowych w Kraju Preszowskim (Čirč, Gaboltov, Lewocza, Góra Zvir – Litmanová, Ľutina, Preszów i Wielki Szarysz). Warto podkreślić, że w 27. sanktuariach opisanych w pracy znajdują się wizerunki Najświętszej Maryi Panny koronowane „w imieniu i powagą Papieża”, po otrzymaniu stosownego zezwolenia od Kongregacji Kultu Bożego Stolicy Świętej, zaś w 3. sanktuariach czczone są obrazy koronowane na prawie diecezjalnym. Każde sanktuarium zostało przedstawione z uwzględnieniem rysu historycznego oraz położenia geograficznego, wraz z opisem głównego przedmiotu kultu, wyglądu i wyposażania świątyni, jak i obiektów w przestrzeni sakralnej. Ponadto w monografii zamieszczono również aktualne (stan na 1 października 2018 r.) informacje praktyczne dotyczące poszczególnych sanktuariów, takie jak: adres, kontakt telefoniczny i mailowy, strona internetowa, godziny Mszy św. i nabożeństw, terminy głównych odpustów i uroczystości. Aby ułatwić Czytelnikom dostęp do stron internetowych sanktuariów, wirtualnego zwiedzania oraz lokalizacji (współrzędnych geograficznych), podano także kody QR zawierające dane do tychże informacji. W części opisanych sanktuariów zamieszczono także charakterystyczną dla danego miejsca kultu modlitwę lub pieśń. Prezentację każdego sanktuarium kończy wykaz innych ośrodków pielgrzymkowych w okolicy.

The ‘Celtic episode’ of the prehistoric Sanok region should be associated with a group of
colonists from the south who, during phase LT C, used the local brine springs to produce salt and
supply it to the population of the Upper Tisa River basin. For now, no finds definitely associated
with phases LT B or LT D have been discovered in the region. The settlers probably relied on
both agriculture and animal husbandry to sustain their communities. It seems unlikely they were
able to produce any food surpluses, considering the unfavourable climate and poor soil conditions.
When the expansion of Dacian tribes to the south of the Carpathians began to cause shifts in the
political landscape and the trade routes’ network, the San River Valley cultural centre lost its
economic significance and entered a period of decline. Presumably, some of the population may have
migrated north into the more fertile lands, while others might have returned to the areas of their
origin. According to the available data, there seems to be no clear continuity between the La Tène
occupation and the oldest Przeworsk culture finds dated to the end of the early pre-Roman period.

W rozmieszczeniu przestrzennym polskich ośrodków pielgrzymkowych wyraźnie zaznacza się region Karpat. Obecnie funkcjonuje tam ponad 120 katolickich sanktuariów (tj. około 15% ogółu polskich ośrodków pielgrzymkowych). Zdecydowana większość – 90 ośrodków (75% ogółu) związana jest z kultem maryjnym. W grupie 14 sanktuariów Pańskich, jakie obecnie funkcjonują w Karpatach Polskich, główną rolę odgrywają sanktuaria pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej (sanktuarium o randze międzynarodowej) i Kalwarii Pacławskiej (sanktuarium o randze ponaddiecezjalnej)
Pierwsze sanktuaria Pańskie związane z kultem cudownych wizerunków Chrystusa powstały w Karpatach Polskich w XVI w. W XVII w. powstają tu sanktuaria kalwaryjskie związane z kultem Męki Pańskiej (Kalwaria Zebrzydowska i Kalwaria Pacławska). W sumie do końca XVIII w. w granicach dzisiejszych Karpat Polskich powstało 10 Pańskich ośrodków pielgrzymkowych. W odróżnieniu od pozostałych regionów pielgrzymkowych Polski, wszystkie sanktuaria Pańskie w Karpatach Polskich powstały przed 1945 r.
Analizując przestrzenne rozmieszczenie analizowanych ośrodków pielgrzymkowych, widoczna jest ich lokalizacja wzdłuż dolin głównych rzek karpackich: Soły, Dunajca, Białej, Ropy i Wisłoka.
Współczesna sieć sanktuariów Pańskich w Karpatach Polskich jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji. Tworzą ją sanktuaria, w których czczone są cudowne wizerunki Dzieciątka Jezus, Przemienienia Pańskiego, Chrystusa Cierpiącego i Ukrzyżowanego, a także kalwarie i sanktuarium eucharystyczne. Pomimo iż analizowane sanktuaria stanowią tylko 12% ogółu karpackich ośrodków pielgrzymkowych, to od początku XVII w. zaznaczyły trwałą obecność w sieci sanktuariów w tym regionie Polski. Z przeprowadzonych badań wynika, że ruch pielgrzymkowy do analizowanych ośrodków pielgrzymkowych wykazuje z każdym rokiem tendencję wzrostową, a głównymi czynnikami, które mają na to wpływ są tradycje pątnicze, walory krajobrazowe regionu, walory historyczne i architektoniczne kościołów sanktuaryjnych, troska o rozwój kultu i praca duszpasterska opiekujących się sanktuarium księży lub zgromadzeń zakonnych oraz rozwój komunikacji.

Polish philosopher, writer and expert on ancient culture Stanisław Vincenz (1888-1971) is one of those who are almost forgotten in Poland. Lovers of the Eastern Carpathians as well as a handful of researchers of his creative works make efforts to ensure that his legacy, which is definitely of a timeless character, will still be reviewed by critics. Vincenz, who was the spiritual teacher of the Polish Nobelist Czesław Miłosz, merits this at least for his outstanding contribution to the studies on folk culture of the Hutsuls and his philosophy of dialogue between cultures. It was undoubtedly the childhood and living in a multicultural environment, in Sloboda Rungurska, where Hutsul, Polish and Rumanian influences merged with each other, that became an inspiration for Vincenz to study the cultures which surrounded him and which lay at the foundation of the world in which he existed. It was also there that he while yet a child made himself familiar with the language of the Hutsuls which inspired him to repeatedly return to that place almost like to an actually existing Arcadia. In his long life, Vincenz experienced the crossing of both physical and mental borders. One of such spiritual aspects was the decision to translate Fyodor Dostoevsky into Polish. Thus, from the unconscious entry into another dimension in the childhood, through the choices made during his life, Vincenz became the citizen of many cultural worlds and tried to acquire something valuable so that he might at the same time bring these contents into his own cultural circle. His cultural circle was determined by the Polish language, and because of his crossing of the borders and returning to his own place, Vincenz created works that enriched Polish culture but praised other cultures, too. Vincenz is currently becoming an inspiring figure for creating the cultural identity of Ukraine.

In terms of spatial distribution of Polish pilgrimage centres the region of Carpathian Mountains clearly stands out. Nowadays there are more than 120 Catholic sanctuaries (i.e. 15% of the total number of Polish pilgrimage centres.) The decided majority thereof – 90 centers (i.e. 70% of the total number) is related to Marian cult. In the group of 14 Lord’s sanctuaries, the Passion/Marian sanctuaries in Kalwaria Zebrzydowska and Kalwaria Pacławska play a decisive part. Other pilgrimage centres developed a particular devotion to the saints and blessed.
One of the oldest pilgrimage centres in Polish Carpathian Mountains is the sanctuary of hermits Świerad and Benedict in Tropie by the Dunajec river, dating back to late 11th century. In the 13th century the cult of blessed Kinga developed in Stary Sącz. Starting in the 15th century, the following sanctuaries related to the cult of the holy relics of the saints and blessed gained prominence: Dukla (cult of blessed John of Dukla), Lipnica Murowana (saint Simon of Lipnica) as well as Kęty (saint John of Kęty). At present the most important pilgrimage centre in the analyzed group is Wadowice – the hometown of the Servant of God Pope John Paul II.
The study analyses pilgrimage and tourist traffic to the sanctuaries of the saints and blessed in Polish Carpatian Mountains within the last decade. An analysis of the range of spatial impact and the distribution of yearly pilgrimage traffic to chosen pilgrimage centres was attempted. Particular attention was paid to Wadowice – the only centre of international importance.

W opracowaniu dokonano prezentacji sanktuariów funkcjonujących w granicach fizyczno-geograficznych Pogórza Dynowskiego. Region ten zajmuje ważną rolę w sieci ośrodków pielgrzymkowych Karpat Polskich, gdyż rejestruje się tu 16 miejsc pielgrzymkowych, związanych przede wszystkim z kultem łaskami słynących i cudownych wizerunków Matki Bożej. Sanktuaria te od wieków przyciągają rzesze pielgrzymów, a w ostatnich latach stały się też miejscem zainteresowań turystów uprawiających tzw. turystykę religijną.
Najważniejszą rangę wśród analizowanych ośrodków pielgrzymkowych zajmują sanktuaria maryjne w Borku Starym, w Hyżnem, w Jodłówce, w Starej Wsi i w Tuligłowach. Z pozostałych maryjnych ośrodków pielgrzymkowych na uwagę zasługują sanktuaria w Chmielniku, w Brzozowie i w Domaradzu, w których znajdują się obrazy Najświętszej Maryi Panny koronowane na prawie diecezjalnym. W trzech sanktuariach rozwinięty jest kult świętych i błogosławionych – św. Jana z Kęt w Błędowej Tyczyńskiej, św. Józefa Sebastiana Pelczara w Korczynie oraz św. Michała Archanioła w kościółku na górze św. Michała w Bliznem. Na omawianym obszarze nie rejestruje się sanktuariów Pańskich.
Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że współczesna sieć ośrodków pielgrzymkowych na Pogórzu Dynowskim jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji. Największy wpływ na ukształtowanie tej sieci miał rozwinięty w okresie odnowy potrydenckiej kult cudownych wizerunków Matki Bożej. Współcześnie do czynników szczególnie sprzyjających rozwojowi ruchu pielgrzymkowego do analizowanych sanktuariów należy uznać: tradycje pątnicze, stale ubogacany program duszpasterski realizowany w sanktuariach, położenie sanktuariów przy szlakach turystycznych i tematycznych oraz działalność władz kościelnych i samorządowych promującą sanktuaria.