افسانه‌ی اسکندر - The Alexander Romance

‫افسانهاسکندر‬ ‫گزارشی ازدسترفته به زبان پارسی میانه‬ ‫نویسنده‪ :‬داریوش درویشی‬ ‫ناشر‪ :‬نشر نگاه معاصر (وابسته به مؤسسه پژوهشی نگاه معاصر)‬ ‫مدیر هنری‪ :‬باسم الرسام‬ ‫طراح روی جلد‪ :‬کوروش شبگرد‬ ‫لیتوگرافی‪ :‬نوید‬ ‫چاپ و صحافی‪ :‬پیکان‬ ‫نوبت چاپ‪ :‬یکم‪1401 ،‬‬ ‫شمارگان‪1100 :‬‬ ‫قیمت‪ 96000 :‬تومان‬ ‫شابک‪978-622-290-118-9 :‬‬ ‫سرشناسه‬ ‫عنوان و نام پدیدآور‬ ‫مشخصات نشر‬ ‫مشخصات ظاهری‬ ‫فروست‬ ‫شابک‬ ‫وضعیت فهرست نویسی‬ ‫یادداشت‬ ‫یادداشت‬ ‫موضوع‬ ‫موضوع‬ ‫موضوع‬ ‫موضوع‬ ‫شناسه افزوده‬ ‫رده بندی کنگره‬ ‫رده بندی دیویی‬ ‫شماره کتابشناسی ملی‬ ‫اطالعات رکورد کتابشناسی‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬‬ ‫نشانی‪ :‬تهران | مینیسیتی | شهرک محالتی | فاز‪ 2‬مخابرات | بلوک‪ | 38‬واحد‪ 2‬شرقی‬ ‫‪nasher_negahemoaser‬‬ ‫‪[email protected]‬‬ ‫‪22448419‬‬ ‫به هبرام بیضایی‬ ‫فردوسی زمانهی ما‬ ‫اندرهازش‬ ‫بخش‬ ‫نخست‬ ‫بخش دوم‬ ‫سیاهه‬ ‫سپاسگزاری‬ ‫‪11‬‬ ‫سرآغاز‪ :‬گذر از میان فرهنگها‬ ‫‪15‬‬ ‫پرسش بنیادین‬ ‫‪17‬‬ ‫نگاهی به سرچشمهها‬ ‫‪21‬‬ ‫اندرهازش‬ ‫آلکساندروس راستین و افسانهای‬ ‫سرچشمهی آشنایی با آلکساندروس افسانهای‬ ‫‪21‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪23‬‬ ‫یک برگردان سریانی‬ ‫‪27‬‬ ‫افسانهی گیلگمش‬ ‫‪30‬‬ ‫دفتر اِخنوخ‬ ‫‪30‬‬ ‫سرود مروارید‬ ‫‪31‬‬ ‫بندهشن ایرانی‬ ‫دفتر مُنگ‬ ‫‪33‬‬ ‫‪34‬‬ ‫اسکندرنامههای پارسی‬ ‫‪34‬‬ ‫ساختمان افسانهی سریانی‬ ‫پهلوان دینگستر‬ ‫داستان سریانی و چکیدهی تازی‬ ‫‪39‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪44‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪8‬‬ ‫بخش سوم‬ ‫بخش‬ ‫چهارم‬ ‫نام ذوالقرنین‬ ‫مرگ و دریای آلودهی باختری‬ ‫افسانهی برهنگان‬ ‫یأجوج و مأجوج‬ ‫دیوار بزرگ‬ ‫گزارشی فرجامشناسانه‬ ‫درونمایهی افسانهای ایرانی‬ ‫‪45‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪69‬‬ ‫اندرهازش‪ :‬وامافسانهها‬ ‫‪69‬‬ ‫تهیگی در داستان‬ ‫‪72‬‬ ‫جستوجوی آب زندگی‬ ‫تاریکستان‬ ‫پاسخ نخست‪ :‬راه زیرزمینی آلکساندروس‬ ‫پاسخ دوم‪ :‬آلکساندروس پرنده‬ ‫ذوالقرنین پرنده‬ ‫گستاخی و کیفر‬ ‫سیمایشِ فرجامین‬ ‫یادداشت افزوده‪:‬‬ ‫پیر سبز در افسانهی آلکساندروس‬ ‫‪74‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪111‬‬ ‫ارزیابی زبانشناسانه‬ ‫‪113‬‬ ‫‪117‬‬ ‫اندرهازش‬ ‫‪117‬‬ ‫جستوجوی واژهشناسانهی افسانهی سریانی‬ ‫‪119‬‬ ‫(‪ )1‬شکستهای آوایی‬ ‫(‪ )2‬واژگان و برهمنهشتههای پارسی‬ ‫(‪ )3‬نامها‬ ‫‪121‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪133‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪9‬‬ ‫(‪ )4‬دادههای جهانشناختی‬ ‫(‪ )5‬پارسی میانه‪ ،‬چون زبان میانجی‬ ‫(‪ )6‬گردهبرداری‬ ‫سیمایشِ فرجامین‬ ‫بخش پنجم‬ ‫بخش ششم‬ ‫سیاههی نگارهها‬ ‫‪149‬‬ ‫ارزیابی گاهشمارانه‬ ‫‪153‬‬ ‫اندرهازش‬ ‫زمانِ پیدایشِ گزارشِ سریانی‬ ‫‪153‬‬ ‫‪154‬‬ ‫ارزیابیِ گاهشمارانهی گزارش پارسی میانه‬ ‫‪161‬‬ ‫سیمایشِ فرجامین‬ ‫‪164‬‬ ‫سیمایش فرجامین‬ ‫آلکساندروس گجسته و آلکساندروس پهلوان‬ ‫‪171‬‬ ‫‪179‬‬ ‫سرچشمهها‬ ‫نامنامه‬ ‫‪137‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪143‬‬ ‫‪197‬‬ ‫نام کسان‬ ‫‪225‬‬ ‫نام دفترها‬ ‫‪235‬‬ ‫اندرهازش‪1‬‬ ‫سپاسگزاری‬ ‫دفتری که در پیش دارید‪ ،‬پاسخی به شماری از پرسشهای فرهنگیِ نویسنده‬ ‫است که امید دارد چراغی خُرد در گوشهای از فرهنگ بر افروخته باشد‪ .‬یاریِ‬ ‫گشادهدستانهی استادان و دوستان نویسنده‪ ،‬بیگمان آتش این امید را در جان‬ ‫نویسنده‪ ،‬بیش افروخته است‪ .‬سپاس گزاردن از این سروران در این نوشتهی کوتاه‪،‬‬ ‫شدنی نخواهد بود؛ با این همه‪ ،‬خواهم کوشید کسانی را یاد کرده وُ سپاس گزارم که‬ ‫راهی به نویسنده نمودند وُ در بازخوانی و ویراستن کژیهای این نوشته بهرهای‬ ‫‪ 1‬واژهی ‪ εἰσαγωγή‬در زبان یونانی‪ ،‬در زبان التینی همواره با ‪ intrōductiō‬نمایندگی میشود‪.‬‬ ‫پیشوند ‪ εἰσ-‬یونانی در این برابرنهاده‪ ،‬به پیشوند ‪ Intro-‬برگردانده شده و برآیهای از کارواژهی ‪،dūcō‬‬ ‫به جای برآیهای از کارواژهی ‪ ἄγω‬نشسته است‪ .‬برگردان پارسی که برای کارواژهی ‪ ἄγω‬در زبان‬ ‫پارسی نو میتوان پیش نهاد‪« ،‬هاختن» است‪ .‬کارواژهی «هاختن»‬ ‫[با خوانش ‪ ]hâxtan‬با بن‬ ‫[با خوانش ‪ ]hâzišn‬در زبان‬ ‫ـ [با خوانش ‪ ]hâz-‬و بننام «هازش»‬ ‫کنونی «هازـ»‬ ‫پارسی میانه‪ ،‬به چم «فرماندهی کردن»‪« ،‬باوراندن» و «دگرگون ساختن» به کار رفته است‪ .‬از این‬ ‫روی‪ ،‬برآیههای آن را در برابر برآیههای کارواژهی ‪ ἄγω‬در زبان یونانی آوُردهایم که همریشه با این بن‬ ‫نیز هست و هر دو از ریشهی هندو اروپایی کهن ‪ *ag'-‬بر آمدهاند‪( .‬بن پارسی میانهی‬ ‫ـ را با‬ ‫‪ अजति‬در سانسکریت‪ azaiti ،‬در اوستایی‪ sequor ،‬در التینی و ‪ ածեմ‬در ارمنی کهن بسنجید‪).‬‬ ‫پیشوند التینی ‪ ،Intro-‬با پیشوند پارسی «اندرـ» همریشه و همچم است‪ .‬این پیشوند را میتوان با‬ ‫پارسی میانه‪ अन्िर ،‬سانسکریت و ‪ ընդերք‬ارمنی کهن سنجید‪ .‬بدین‬ ‫اوستایی‪،‬‬ ‫گونه‪ ،‬اندرهازش‪ ،‬برابرنهادهای برای ‪ εἰσαγωγή‬یونانی و ‪ intrōductiō‬در زبان التینی خواهد بود‪.‬‬ ‫‪12‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫داشتند‪ .‬امید که کاستیهای بیشمارِ این نوشته‪ ،‬یادکردِ نامِ ایشان را در این‬ ‫اندرهازشِ سپاسگویانه‪ ،‬کم ارج نساخته باشد‪ .‬شاید این سیاهه‪ ،‬آن اندازه که باید‪،‬‬ ‫فراگیر نباشد؛ امید که دوستان و استادان بزرگواری که نام ایشان در این سیاهه نیامد‪،‬‬ ‫گناه آن را نه به گردن دژاندیشی نویسنده‪ ،‬که بر دوش یاداَنبارِ ناهمراهِ اوی بگذارند‪.‬‬ ‫نخست باید از پدر و مادر بزرگوار یاد کنم و شوربختی این که درگذشتِ پدر‪،‬‬ ‫اندکی پیش از آغاز نگارش این دفتر‪ ،‬نگارنده را سوگجامه پوشاند‪ ،‬وُ اندوهِ نبودِ آن‬ ‫دستِ مهربانِ راهنمای را بر این همه اندوهِ انباشته بر اندوه افزود‪ .‬پیشنویس این دفتر‪،‬‬ ‫در نوروز ‪ 1400‬و شش ماه پس از درگذشت پدر فراهم آمد و پس از آن‪ ،‬درگیری با‬ ‫بیماریِ نوپدیدِ کورونا و خانهنشینیِ ناگزیرِ دوهفتهایِ پیامدِ آن بیماری‪ ،‬زمانی بسنده‬ ‫به نویسنده داد که آن پیشنویس را بازنگری و ویرایش کند‪ .‬همراهی و پشتیبانی‬ ‫دلسوزانه ی همسرم آناهیتا‪ ،‬در روزهای دشوار و پر فراز و نِشیبِ نگارش این دفتر‪،‬‬ ‫شایانِ آن گونه ارجگذاریها است که از توانِ زبانِ تنگدستِ این نگارنده بیرون است‪.‬‬ ‫محمد شکری فومشی‪ ،‬سعید عدالتنژاد‪ ،‬هادی خردمندپور و حمید نصری‪ ،‬چهار‬ ‫تن از استادان و دوستان گرامی‪ ،‬بزرگوارانه سراسر این دفتر را خواندند و پارهای‬ ‫نارساییها را به نویسنده گزاردند‪ .‬این بازخوانی‪ ،‬در میانِ فشردگی برنامههایِ کاریِ‬ ‫ایشان‪ ،‬نگارنده را از گزاردنِ ارزشِ مهرشان ناتوان میدارد‪ .‬آراستگیهای دفتر‪،‬‬ ‫بیگمان فرجامِ این گشادهدستیِ ایشان است؛ چرا که نویسنده‪ ،‬همهی پیشنهادهای‬ ‫ایشان را سودنمد یافت و آنها را به جای نارساییهای پیشین‪ ،‬در این دفتر جای داد‪.‬‬ ‫طاهر فتاحی‪ ،‬رنجِ ارزیابی یکی از فرازها را بر خویش هموار کرد و یادداشتهای بسیار‬ ‫سودمندی برای بهسازیِ آن به دست نویسنده رساند که سپاس شایسته از مهر او‪،‬‬ ‫برای این نویسنده ناشدنی است‪.‬‬ ‫برای چاپ این نوشته نیز‪ ،‬کوشش دوستان و همراهانی یاور نویسنده بوده است که‬ ‫از آن میان‪ ،‬فرهاد سلیماننژاد بیش از همه کوشید وُ بی همراهی دوستانه و‬ ‫خستگیناپذیر او‪ ،‬کارِ چاپِ این نوشته به زودی پیش نمیرفت‪ .‬ناگفته پیدا است که‬ ‫چه دشواریهای بسیاری در چاپ نوشتهای با ویژگیهای دفتر کنونی در کار است وُ از‬ ‫همین روی‪ ،‬این وام بر نویسنده است که از آقای اکبر قنبری و همکاران گرامی «نگاه‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪13‬‬ ‫معاصر» نیز سپاس بگزارد که چاپ این دفتر را با مهر و چشمپوشی از کاستیها و‬ ‫دشواریهای فراوان آن پذیرا شدند‪.‬‬ ‫از همهی استادان و دوستانی که نامشان در این یادداشت برده شد وُ آنها که‬ ‫کوتاهیِ نویسنده‪ ،‬نام شان را بیرون از این سیاهه نهاد‪ ،‬شاگردانه و دوستانه سپاسگزارم‪.‬‬ ‫نیز از خوانندهی آگاه و فرهنگدوست سپاس خواهم گزارد‪ ،‬که بیگمان دیدگان‬ ‫سنجشگرش‪ ،‬نارساییها و کاستیهایی را در این دفتر خواهد یافت و امید که آنها را‬ ‫به گوش نویسنده خواهد رساند تا راهی بهتر به نویسنده بنمایاند‪.‬‬ ‫داریوش درویشی‬ ‫بهار ‪ 1400‬خورشیدی‬ ‫بخش ششم‬ ‫سیمایش فرجامین‬ ‫آلکساندروس گجسته و آلکساندروس پهلوان‬ ‫در آغاز این دفتر‪ ،‬پرسشی با خواننده در میان نهاده شد که جای دارد هم اینک‪،‬‬ ‫بدان باز پرداخته شود و پیشنهادی برای پاسخ بدان فراهم آید‪ .‬میدانیم که‬ ‫آلکساندروس‪ ،‬با فروپاشاندن شاهنشاهی هخامنشی‪ ،‬از سوی دستگاه فرهنگی ساسانی‬ ‫و دینمردان زرتشتی به نام «اسکندر گجسته» یا «اسکندر نفرینشده»‪ 1‬شناخته‬ ‫میشد‪ .‬با این همه‪ ،‬زمانی که آلکساندروس افسانهای به ادب پارسی راه یافت‪ ،‬در‬ ‫شماری از افسانههای مردمی چون پهلوانِ داستان نمایانده شد‪ .‬افسانههایی که وی را‬ ‫نه چون یک چهرهی اهریمنی و نفرینارزان‪ ،‬که در جامهی پهلوانی همسنگ‬ ‫پهلوانهای آشنای ادب کهن به نمایش در میآوردند‪ .‬جای این پرسش گشوده است‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪(Skandar Gizistag‬‬ ‫در این باره‪ (Ciancaglini; 1998: 59) ،‬را بنگرید‪ .‬در فرازی از دینکرد سوم‪ ،‬آلکساندروس «دُژفره»‬ ‫[‪ ]duš-xwarrah‬خوانده شده است‪« (Madan; 1911: I, 40521-22) .‬گجسته آلکساندر[وس]‬ ‫رومی» [‪ ]gizistag aleksandar ī *hrōmāyīg‬را در «شگفتیها و برجستگیهای سیستان»‬ ‫)‪ (Jamasp-Asana; 1913: 2610‬و «گجسته آلکساندر[وس‪ ،‬پورِ] فیلیپوس» [ ‪gizistag‬‬ ‫‪ ]*aleksandar ī flīpus‬را در «شهرستانهای ایرانشهر» )‪ (Daryaee; 2002: 16‬بنگرید‪ .‬در‬ ‫فرازی از ارداویرازنامه‪ ،‬سیاههای از دشنامها در بارهی آلکساندروس نوشته شده است‪ .‬آنجا میخوانیم‪:‬‬ ‫«پتیارهی بدبخت‪ ،‬اشموغِ دروندِ اناگکار‪ ،‬آلکساندر[وس] رومیِ مصرنشین‪».‬‬ ‫]‪ōy petyārag ī wad-baxt ī ahlomōγ ī druwand ī anāg-kardār *aleksandar [ī‬‬ ‫)‪hrōmāyīg [ī] muzrāyīg-mānišn … (Gignoux; 1984: 16‬‬ ‫‪172‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫که آن آلکساندروس نفرینشده در ادب پارسی میانه‪ ،‬ناگهان چگونه در ادب پارسی نو‪،‬‬ ‫جامهی پهلوان پوشید؟‬ ‫بر پایهی آنچه در بخش چهارم گفته شد‪ ،‬نمیتوان چراییِ آشفتگی را در نویسشِ‬ ‫سریانی در این دفتر به درستی دریافت‪ ،‬مگر با این پیشپنداشت که این دفتر‪ ،‬از روی‬ ‫برگردانی آزاد به زبان پارسی میانه به زبان سریانی برگردانده شده است‪ .‬این‬ ‫پیشپنداشته‪ ،‬در بخش سوم و سیمایشِ فرجامینِ بخشِ پنجم بر پایهی همخوانی‬ ‫درونمایهی آن با درونمایههای افسانهای ایرانی و در بخش چهارم‪ ،‬با سود جستن از‬ ‫گواههای زبانشناختی استوار میشود‪ .‬فرنکل‪ 1،‬که با پیشنهاد نولدکه همداستان است‪،‬‬ ‫)‪ (Fraenkel; 1891: 316‬برگردان نوشتهای از یونانی به پهلوی را گزارش‬ ‫شگفتانگیزی می پندارد که «بینشی یکسره تازه و دور از چشمداشت در بارهی‬ ‫پیوندهای فرهنگی شاهنشاهی ساسانی در پیش مینهد‪ 2».‬با این همه‪ ،‬گواههایی از‬ ‫آشنایی ساسانیان با فرهنگ یونانی و برگردان شماری از نوشتههای ایشان به زبان‬ ‫پارسی میانه در دست است‪ 3‬که گویا فرنکل از آنها چشم میپوشد‪ .‬گذشته از آن‪ ،‬باید‬ ‫از برگردان نوشتههای پارسی میانه به زبان سریانی نیز یاد کرد‪ .‬چند نمونه از این‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪Siegmund Fraenkel (1855-1909‬‬ ‫‪“Das giebt einen ganz neuen und ungeahnten Einblick in die‬‬ ‫)‪Cultur-verbältnisse des Sasanidenreiches.” (Fraenkel; 1891: 313‬‬ ‫در این باره‪ ،‬یادداشت چهارم چانکالینی را بر )‪ (Ciancaglini; 1998: 58‬نیز بنگرید‪ .‬او در بارهی‬ ‫هر گونه برگردانی از یونانی کهن به پارسی میانه‪ ،‬بدگمان است‪.‬‬ ‫‪ 3‬برای نمونه‪ ،‬مسعودی در «مروج الذهب و معادن الجوهر»‪ ،‬گزارشی کوتاه از کسی به نام « ر‬ ‫بیش»‬ ‫[«تنسر»؟] آورده که در زمان اردشیر پاپکان‪ ،‬با آموزههای سوکراتس و پالتون آشنایی داشت‪.‬‬ ‫(المسعودی؛ ‪ )2005: 1: 189‬ابن النّدیم از ابوسهل نوبخت گزارش میدهد که اردشیر پاپکان و شاپور‪،‬‬ ‫شاهان ساسانی‪ ،‬دفترهایی را از هند‪ ،‬چین و روم آوردند و به پارسی میانه برگرداندند‪( .‬ابن الندیم؛‬ ‫‪ )1348: 348-349‬نویسندهی گمنام «صور القالیم» [که نگارش آن در سال ‪ 1347‬ترسایی پایان‬ ‫گرفته]‪ ،‬از نوشتههایی یونانی یاد میکند که در ویران کردن تیسفون‪ ،‬به دست تازیان رسید و آنها را در‬ ‫آتش سوزاندند‪( .‬نویسندهی گمنام؛ ‪)1353: 62‬‬ ‫‪2‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪173‬‬ ‫برگردانها در دست است‪ 1‬که آشکار میکند چُنین گذرراهی نیز در فرهنگ کهن‪،‬‬ ‫یافتنی بوده و کرانمند به «کارنامهی آلکساندروس» نیست‪.‬‬ ‫از دست رفتن یک گزارش به زبان پارسی میانه‪ ،‬به هیچ روی شگفتانگیز نیست‪.‬‬ ‫پژوهشگری که با دبیرهی پارسی میانه کوچکترین آشنایی داشته باشد‪ ،‬میداند که‬ ‫نویسش به این زبان‪ ،‬بسیار دشوار و همسانی واژگان و نویسهها‪ ،‬بسیار آزارنده است‪.‬‬ ‫این آزارندگی‪ ،‬رو نویسان را کمتر به انجام رونویسی تازه از این نوشتهها میآغاالند و‬ ‫آنها بهتر این میدیدند که برگردانهای تازی یا پارسی نو از این نوشتهها را رونویسی‬ ‫کنند‪ .‬به فرجام‪ ،‬این نوشتهها کمتر در ایران رونویسی شدند و این کاهش‪ ،‬بی از‬ ‫زمینهی دیگری‪ ،‬میتوانست به نابودی این نوشتهها بینجامد‪ .‬از دیگر سوی‪ ،‬رونویسان‬ ‫زرتشتی که باور آیینی‪ ،‬آنها را میآغاالند تا این سرچشمهها را با سختکوشی بیشتر‪،‬‬ ‫رونویسی کنند تا سرچشمههای دینیشان دیرتر بزید‪ ،‬چون به نوشتهای بر میخوردند‬ ‫که درونمایهای دینی نداشت‪ ،‬نیازی نمیدیدند برای افزایش زندگی آن نوشته‪ ،‬دست‬ ‫به رونویسی کردن آن بزنند‪ 2.‬پس بی آن که خواستی برای نابود کردن نوشتههای‬ ‫پارسی میانه با هر درونمایهای جز درونمایهی آیین زرتشتی در کار بوده باشد‪ ،‬چُنین‬ ‫نوشتههایی اندک اندک ناپدید شدند‪ .‬افسانهی آلکساندروس نیز‪ ،‬یکی از این نوشتهها‬ ‫است که درونمایهی ترسایی آن‪ ،‬در همان زمان ساسانیان نیز‪ ،‬انگیزهای برای‬ ‫رونویسی شدن به دست گویشورانِ زرتشتیِ زبانِ پارسیِ میانه پدید نمیآورد‪.‬‬ ‫‪ 1‬در گردایهی دادستان ها به زبان سریانی‪ ،‬که زاخائو ویراسته و در آغاز سدهی بیستم در برلین به چاپ‬ ‫رسانده است‪ ،‬دو برگردان نیز از زبان پارسی میانه به چشم میخورد؛ یکی برگردان نوشتهای از‬ ‫یشوعبُخت )‪ (Jesubocht; 1914: 3: 1-201‬و دیگری از شمعون ریواَردشیری ;‪(Simeon‬‬ ‫)‪ .1914: 3: 203-253‬باید یادآور شویم که مانند کارنامهی آلکساندروس‪ ،‬هر دو نوشتهی پارسی‬ ‫میانه‪ ،‬که سویههای ترسایی داشتهاند‪ ،‬از میان رفته و تنها برگردان سریانی آنها در دست است‪ .‬یادکرد‬ ‫ارزندهی دیگر آن که هم برگردانندهی گزارش شمعون )‪ (Simeon; 1914: 3: 209‬و هم‬ ‫برگردانندهی نوشتهی یشوعبُخت )‪ (Jesubocht; 1914: 3: 2‬از دشواری زبان پارسی میانه‬ ‫نالیدهاند‪.‬‬ ‫‪ 2‬پیشنهاد هایمین آنتیال را در )‪ (Hämeen-Anttila; 2018: 45-46‬در بارهی نابودی این دسته از‬ ‫نوشتههای پارسی میانه بنگرید‪.‬‬ ‫‪174‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫خوشبختانه‪ ،‬در آغازین سالهای سدهی بیست و یکم‪ ،‬بریدهای از این گزارش‬ ‫پارسی میانه به دست آمد که پیشنهاد نولدکه را استوار کرد‪ .‬این بریده‪ ،‬یکی از‬ ‫پاپیروسهای مصری در وین بود که در سال ‪ 1936‬ترسایی‪ ،‬به دست هانسن‪ 1‬در‬ ‫برلین رسید؛ اگر چه وی نتوانست پژوهشهای خود را روی این پاپیروسها به فرجام‬ ‫برساند و با پایان جنگ‪ ،‬پاپیروسها ناپدید شدند‪ .‬در ‪ ،1981‬آلمان خاوری‪ 2‬سی‬ ‫پاپیروس را بازیافت و به اتریش باز پس داد‪ 3‬و در پایان سدهی بیستم ترسایی‪ ،‬دیگر‬ ‫دستنویسهای گمشده در نگارخانهی آرمیتاژ در سن پترزبورگ یافت شدند که یکی‬ ‫از آنها‪ ،‬پوستنوشتهای با شمارهی ‪( P.Pehl.371‬بر پایهی شمارهگذاری هانسن) پارهای‬ ‫از یک دستنویس آسیبدیده به زبان پارسی میانه است که فرازهایی از داستان‬ ‫آلکساندروس را یاد میکند‪ 4.‬از آنجا که ساسانیان در میان سالهای ‪ 619‬تا ‪629‬‬ ‫ترسایی‪ ،‬مصر را گشوده بودند و در آنجا فرمان میراندند‪ ،‬این پوستنوشته باید در‬ ‫همان زمان به مصر راه یافته باشد؛ اگر چه گواههای نگارشی که وبر گرد آورده‪،‬‬ ‫)‪ (Weber; 2009: 309‬آشکار میکنند که نگارش آن نه در مصر‪ ،‬که در سرزمین‬ ‫پارس رخ داده است‪.‬‬ ‫این دفتر از دست رفتهی پارسی میانه‪ ،‬کلیدی برای پاسخ به پرسش آغازین‬ ‫شمرده میشود‪ .‬نگاهی گاهشمارانه به این دفتر‪ ،‬که در بخش آینده سیمایش خواهد‬ ‫شد‪ ،‬آشکار میکند که نگارش این دفتر باید کمابیش در سدهی چهارم ترسایی و از‬ ‫سوی ترسایان در درون خاک ایران ساسانی انجام پذیرفته باشد‪ .‬برجستهسازیِ ستیز‬ ‫وی با «شاه ایران» و انبوه یادکردهای وی چون پهلوانی دینگستر‪ ،‬که پیش از زایش‬ ‫عیسی مسیح نیز دنبالهروی او است‪ ،‬بازنمایانندهی رویکرد زرتشتیستیز و رومستای‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪Olav Emil (Olaf) Hansen (1902-1969‬‬ ‫)‪Die Deutsche Demokratische Republik (DDR‬‬ ‫‪ 3‬این سی پاپیروس در )‪ (Weber; 1983: 215–228‬به چاپ رسیدهاند‪.‬‬ ‫‪ 4‬نخستین بار‪ ،‬وبر در کوتهنبشتهای‪ (Weber; 2009: 307–318) ،‬از این پوستنوشته یاد کرده و‬ ‫کوشیده آن را ویرایش کند و به زبان آلمانی برگرداند‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪175‬‬ ‫گسترده ای است که ترسایان ایران‪ ،‬همچون فرهاد ترسا آن را میگستراندند‪ 1.‬پیش از‬ ‫این دیدیم که چگونه آلکساندروس افسانهای‪ ،‬در گزارش سریانی‪ ،‬جامهی یک پهلوان‬ ‫رهایی بخش ترسایی را بر تن کرده است‪ .‬اگر بتوان آلکساندروس پهلوان را در ادب‬ ‫پارسی نو نیز‪ ،‬در جامهی یک پهلوانـشاهِ ترسایی یافت‪ ،‬میتوانیم دریابیم که این‬ ‫پهلوان‪ ،‬زاییدهی همستیزیِ دو آیینِ زرتشتی و ترسایی در گسترهی شاهنشاهی‬ ‫ساسانی بوده است‪ .‬آیا آلکساندروس پهلوان در ادب پارسی نو‪ ،‬یک ترسای پیروی‬ ‫عیسی مسیح است؟‬ ‫با نگاهی به داستان آلکساندروس در شاهنامهی فردوسی‪ ،‬ناگزیریم به این پرسش‪،‬‬ ‫پاسخ «آری» دهیم‪ .‬این پاسخ‪ ،‬بر پایهی یادکردِ نشانههای ترسایی در میان باورهای‬ ‫آلکساندروس در شاهنامه استوار است‪ .‬برای نمونه‪ ،‬هنگام زناشویی آلکساندروس با‬ ‫«فغستان» [بغستان؟] دختر شاه هند‪ ،‬گفته شده است که این زناشویی‪« ،‬به رسم‬ ‫مسیحا و پیوند راست» انجام میگیرد‪( .‬فردوسی؛ ‪ )2005: 6: 28: 351‬فردوسی در‬ ‫دیدار میان آلکساندروس و «قیدافه»‪ ،‬شهبانوی اسپانیا‪ ،‬از سوگند آلکساندروس «به‬ ‫دینِ مسیحا» سخن میگوید‪ 2.‬آلکساندروس در فراز دیگری از شاهنامه‪« ،‬به ابرای و‬ ‫دین و صلیب بزرگ»‪ 3‬سوگند یاد میکند و بیدرنگ‪ ،‬سوگندی «به زُنّارِ‪ 4‬شمّاس‪ 5‬و‬ ‫‪ 1‬روبین میپندارد که «افسانهی اسکندر» پارسی میانه‪ ،‬داستانی فراگیر و مردمی بوده است‪(Rubin; .‬‬ ‫)‪ 2008: 31‬با پیش چشم داشتنِ این دادهها‪ ،‬باید بگوییم که نمیتوانسته این گونه بوده باشد‪.‬‬ ‫‪ 2‬این سوگند را در (فردوسی؛ ‪ )2005: 6: 64: 879‬و (فردوسی؛ ‪ )2005: 6: 69: 964‬ببینید‪.‬‬ ‫‪ 3‬این سوگند را در (فردوسی؛ ‪ )2005: 6: 69: 965‬ببینید‪ .‬نگارنده هنوز در نیافته که «ابرای» چیست؟‬ ‫این واژه باید به فرجام ناشناختگی برای رونویسان‪ ،‬گرفتار دُژدیسگی شده باشد‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫‪ 4‬واژهی «زنار»‪ ،‬یادکردی از کمربندی است که ترسایان در میان میبندند‪ .‬این واژه که به دیسهی‬ ‫זונרא آرامی و ܙܘܢܪܐ سریانی یافتنی است‪ ،‬از ‪ ζωνάριον‬یونانی کهن بر میآید‪ .‬این واژهی یونانی‬ ‫کهن‪ ،‬خود برآیهای از واژهی ‪ ζώνη‬به چم «کمربند» است‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪« 5‬شماس»‪ ،‬یا ܲܫܡܫܐ‪ ،‬برابرنهادهای سریانی برای آن دسته از پریستاران پرستشگاههای ترسایی است‬ ‫که در زبان یونانی کهن‪ διάκονος ،‬خوانده میشدند‪ .‬آن را میتوان با שַׁ מָ ש عبری سنجید و بر‬ ‫پژوهشگران باورهای افسانهای پوشیده نیست که این واژگان از ریشهی اکدی 𒌓𒌓 به چم «خورشید» بر‬ ‫َ‬ ‫آمدهاند [این ریشه را با ִש ְמשָ א آرامی‪ܸ ،‬ܫܡܫܐ سریانی و «ش ْمس» تازی بسنجید] و آشکارا از پیوندی‬ ‫‪176‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫روحالقُدُس‪( »1‬فردوسی؛ ‪ )2005: 6: 69: 966‬نیز بر آن میافزاید‪ .‬فرستادهی شاه‬ ‫چین‪ ،‬از سوی آلکساندروس این گونه ستایش میشود‪« :‬که با تو‪ ،‬روان مسیح است‬ ‫جفت!» (فردوسی؛ ‪)2005: 6: 111: 1642‬‬ ‫ترسا بودن آلکساندروس در شاهنامه‪ ،‬آشکار میکند که فردوسی‪ ،‬داستان‬ ‫آلکساندروس را از سرچشمهای به زبان پارسی میانه برداشت کرده‪ ،‬یا اگر سرچشمهای‬ ‫به زبان پارسی نو در دست داشته‪ ،‬خود آن سرچشمه بر نوشتهای به زبان پارسی میانه‬ ‫استوار بوده است‪ .‬برای نمونه‪ ،‬زمانی که آلکساندروس میخواهد شماری از کلیدواژگان‬ ‫دین ترسایی را یاد کند‪ ،‬یکی از آنها را «فرمان راست»‪ 2‬میخواند‪ .‬این واژه را نمیتوان‬ ‫در میان انگارههای ترسایی یافت‪ ،‬مگر آن که آن را گردهبرداری از واژهی یونانی کهن‬ ‫‪ ὀρθοδοξία‬به چم «باور راست» بپنداریم؛ گذشته از واژهی ‪ ὀρθός‬به چم «راست»‪،‬‬ ‫در ‪ ὀρθοδοξία‬به واژهی بسیار پرکاربرد ‪ δόξα‬نیز بر میخوریم که به چم «باور»‬ ‫است‪ .‬روی هم رفته‪ ،‬میتوان این واژه را به «راستکیشی» برگرداند و «فرمان راست»‪،‬‬ ‫میتواند یک گردهبرداریِ پذیرفتنی از این واژهی یونانی شمرده شود‪ .‬چُنان که در‬ ‫بخش چهارم دیده شد‪ ،‬این گردهبرداری‪ ،‬روش پرکاربردی در برگردان از زبان یونانی‬ ‫به پارسی میانه بوده است‪.‬‬ ‫آنچه را باید در ارزیابی شاهنامه پیش چشم داشت‪ ،‬ناهمخوانی بزرگی است که‬ ‫میان بخش اسکندرنامهی این دفتر بزرگ و بخشهای دیگر آن دیده میشود‪ .‬در‬ ‫بخش اسکندرنامه‪ ،‬فردوسی ستایندهی آلکساندروس است و او را پهلوانی ترسا میبیند‬ ‫که برای گسترش دین خداوند به نبرد میپردازد‪ .‬در بخشهای دیگر‪ ،‬هر جایی که‬ ‫میان سازمان پرستشگاههای ترسایی با سازمان پرستشگاههای آیین میثره یاد میکنند‪ .‬این پریستاران‪،‬‬ ‫در نامهی نخست پولس به تیموثائوس ‪ 38‬یاد شدهاند‪.‬‬ ‫‪ 1‬واژهی «روح القدس» در زبان تازی‪ ،‬آوانگاشتی از واژهی عبری רּוחַׁ הַׁ קֹ דֶ ש است که برای نمونه در‬ ‫ستایشسرودهای داوود [ ְתהִ לִ ים] در نامهی پاک یهودی‪ ،‬برای یادکرد روانِ ایزد یهوه به کار رفته است‪.‬‬ ‫)‪ (Book of Psalms; 5110-11‬این برهمنهشته‪ ،‬به دیسهی ‪ πνεῦμα τὸ ἅγιον‬در زبان یونانی کهن‬ ‫برگردانده شد و جایگاهی بنیادین در آیین ترسایی یافت‪.‬‬ ‫‪« 2‬به دین مسیحا و فرمانِ راست ‪ /‬به دارنده‪ ،‬کو بر زبانم گواست» (فردوسی؛ ‪)2005: 6: 69: 964‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪177‬‬ ‫یادی از آلکساندروس رفته‪ ،‬او را چون چهرهای اهریمنی و نکوهشارزان مییابیم‪.‬‬ ‫فرازهایی که این دیدگاه را نمایش میدهند‪ ،‬فراوان هستند و فردوسی‪ ،‬آلکساندروس‬ ‫را به نام «کینهدارِ سترگ»‪ 1‬و «بدگمان»‪ 2‬میخواند و ویژگی «ویرانگری»‪ 3‬را به وی‬ ‫می پیونداند‪ :‬آلکساندروس کسی است که همه به کینه و نفرین وی همداستان‬ ‫هستند‪ 4.‬میدانیم که فردوسی‪ ،‬آشکارا به سرچشمههایش پایبند است‪ ،‬چُنان که چون‬ ‫در فرازی از داستان اردشیر در شاهنامه‪ ،‬آلکساندروس را با افراسیاب و اژیدهاکه‬ ‫میسنجد‪ 5،‬به سادگی میتوان دریافت که کدام بند از سرچشمهی پارسی میانهی‬ ‫«کارنامگ اردشیر پاپکان»‪ 6‬را پیش چشم داشته است‪ .‬بدین گونه‪ ،‬میتوان دریافت که‬ ‫وی همهی این نکوهشها را در بارهی آلکساندروس‪ ،‬از خداینامهی پیش چشم خود‬ ‫برداشته است‪ .‬پس چرا در بخش اسکندرنامهی شاهنامه‪ ،‬این آلکساندروسِ نکوهیدنی‬ ‫دیده نمیشود؟ بهترین پیشنهاد‪ ،‬میتواند این باشد که فردوسی در هنگام سرایش این‬ ‫بخش‪ ،‬از سرچشمهای جز از خداینامهی همیشگی خود‪ ،‬سود برده است‪.‬‬ ‫‪« 1‬ز اسکندر‪ ،‬آن کینهدار سترگ!» (فردوسی؛ ‪)2007: 8: 257: 3361‬‬ ‫‪« 2‬کسی نیست زین نامدار انجمن ‪ /‬ز فرزانه و مردم رایزن ‪ /‬که نشنید کاسکندرِ بدگُمان ‪ /‬چه کرد از‬ ‫فرومایگی در جهان؟ ‪ /‬نیاگانِ ما را یکایک بکشت ‪ /‬به بیدادی آورد گیتی به مشت!» (فردوسی؛ ‪-352‬‬ ‫‪)2005: 6: 157: 350‬‬ ‫‪« 3‬سدیگر سکندر که آمد ز روم ‪ /‬به ایران و ویران شد این مرز و بوم‪ / ،‬چو دارای شمشیر زن را بکشت‬ ‫‪ /‬خور و خواب ایرانیان شد درشت» (فردوسی؛ ‪)2007: 8: 64: 827-828‬‬ ‫‪« 4‬بدان گه که اسکندر آمد ز روم ‪ /‬به ایران و ویران شد این مرز و بوم‪ / ،‬کجا ناجوانمرد بود و درشت ‪/‬‬ ‫چو سی و شش از شهریاران بکشت‪ / ،‬لب خسروان‪ ،‬پر ز نفرین اوست ‪ /‬همه روی گیتی‪ ،‬پر از کین‬ ‫اوست!» (فردوسی؛ ‪)2005: 6: 515: 1335-1337‬‬ ‫‪« 5‬نگه کن که ضحّاک بیدادگر ‪ /‬چه آورد از آن تخت شاهی به سر؟ ‪ /‬هم افراسیاب‪ ،‬آن بداندیشمرد ‪/‬‬ ‫کزو ُبد دل شهریاران به درد ‪ /‬سکندر که آمد بدین روزگار ‪ /‬بکُشت آن که ُبد در جهان شهریار ‪ /‬برفتند‬ ‫و زیشان جز از نام زشت ‪ /‬نماند و نیابند خرم بهشت!» (فردوسی؛ ‪)2005: 6: 180-181: 666-669‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪čē abāg stahmagīh ī dahāg ud frāsyāg ī tūr ud alaksandar ī hrōmāyīg pas-iz‬‬ ‫‪yazadān padiš hunsand nē būd u-šān pad warz ud xwarrah ī xwēš ēdōn‬‬ ‫)‪wany ud abaydāg kard čiyōn ān ī *ō gēhān āšnāg. (Antia; 1900: 1211‬‬ ‫‪178‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫در فرجامین سیمایش‪ ،‬آشکار است که داستان آلکساندروس در شاهنامه‪ ،‬داستان‬ ‫پهلوانی ترسا است‪ .‬این آلکساندروس ستودنی و ترسا‪ ،‬درست در برابر آلکساندروس‬ ‫اهریمنی و گجستهی ادب زرتشتی جای گرفته و در برابر آن سیمایش شده است‪.‬‬ ‫پس آشکار میشود که نخست‪ ،‬سرچشمهی فردوسی در داستان آلکساندروس‪،‬‬ ‫سرچشمهای تازی نبوده است؛ به ویژه که در سرچشمههای تازی‪ ،‬آلکساندروس‬ ‫پهلوانی ترسا نیست‪ 1.‬دوم این که یا در خداینامهی در دسترسِ فردوسی‪ ،‬این داستان‬ ‫از روی نوشتهی پارسی میانهای ساماندهی شده است که رویکردی ترسایی و‬ ‫زرتشتیستیز داشته است و یا این داستان‪ ،‬از خداینامه برداشت نشده و سرچشمهای‬ ‫جز آن داشته است‪ :‬پیشنهادی که با ناهمخوانیِ دیدگاههای نکوهندهی فردوسی در‬ ‫باره ی آلکساندروس ـ که در بند گذشته از آنها یاد شد ـ و دیدگاهِ ستایندهاش در‬ ‫بخش اسکندرنامه‪ ،‬همساز است‪ .‬چُنین سرچشمهای را در زبان پارسی میانه‬ ‫نمیشناسیم‪ ،‬مگر آن که همسانیهای افسانهپژوهانهی بخش سوم و همخوانیهای‬ ‫زبانیِ یاد شده در بخشِ چهارمِ پژوهشِ کنونی را به دیده گرفته و برگردانی از‬ ‫افسانهی یونانی کهن آلکساندروس را در زبان پارسی میانه بپذیریم‪.‬‬ ‫‪ 1‬برای نمونه‪ ،‬هایمین آنتیال در )‪ (Hämeen-Anttila; 2018: 50-51‬پیشنهاد کرده است که‬ ‫فردوسی در سرایش بخش آلکساندروس‪ ،‬باید سرچشمهای تازی پیش چشم داشته بوده باشد‪.‬‬ ‫سرچشمهها‬ ‫یونانی کهن‬ Aelianus, Claudius; (1870) Claudii Aeliani Varia Historia, Ex recognitione Rudolphi Hercheri, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Anonymous; (1903) “πράξεις τοῦ ἁγίου ἀποστόλου θωμᾶ”, in: Acta Apostolorum Apocrypha, Edidit Ricardus Adelbertus Lipsius et Maximilianus Bonnet, Lipsiae, apud Hermanum Mendelssohn, Vol. 2, pp. 99-291. Anonymous; (1914) The Homeric Hymns and Homerica, with an English Translation by Hugh Gerard Evelyn-White, Homeric Hymns. Cambridge, MA., Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. Aristotle; (1894) Ethica Nicomachea. Edidit Ingram Bywater, Oxford, Clarendon Press. Aristotle; (1952) Meteorologica, Loeb Classical Library, with an English translation by Henry Desmond Pritchard Lee, Cambridge, Harvard University Press. Arrianus, Lucius Flavius; (1907) Flavii Arriani Anabasis Alexandri, Edidit Antoon Gerard Roos, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Ballaira, Guglielmo; (1965) "Frammenti inediti della perduta recensione δ del romanzo di Alessandro in un codice Vaticano", Bollettino del comitato per la preparazione dell'edizione nazionale dei classici greci e latini, no. XIII, 1965, pp. 27-59. Ben Sira, Yeshua; (1837) “Σοφία Σειράχ”, in: Libri Veteris Testamenti apocryphi Graece, Accurate recognitos brevique diversarum lectionum ‫افسانهی اسکندر‬ 198 delectu instructos edidit Henricus Eduardus Apel, Lipsiae, Impensis Eduardi Meissneri. Berossus; (1828) "Fragments of Berossus", in: Ancient fragments, containing what remains of the writings of Sanchoniatho, Berossus, Abydenus, Megasthenes, and Manetho: also the Hermetic Creed, the Old Chronicle, the Laterculus of Eratosthenes, the Tyrian annals, the Oracles of Zoroaster, and the Periplus of Hanno, Edited by Isaac Preston Cory, London, Pickering. Bouriant, Urbain; (1892) Fragments du texte grec du livre d'Enoch et de quelques écrits attribués à Saint Pierre, Paris, Ernest Leroux. Charles, Robert Henry; (1912) The Book of Enoch or 1 Enoch, Oxford: Clarendon Press. Diels, Hermann; (1906) Die Fragmente der Vorsokratiker, Berlin, Weidmannsche Buchhandlung. Euripides; (1916) Euripides' Medea zum Gebrauch für Schüler, herausgegeben von Christian Fürchtegott Muff, Bielefeld und Leipzig, verlag von Velhagen und Klasing. Eusebius [of Caesarea]; (1830) Eusebii Pamphili de vita Constantini, libri IV.: et panegyricus atque Constantini ad sanctorum coetum oratio, ex nova recognitione cum integro Henrici Valesii, Lipsiae, apud Guilielmum Nauckium. Galen; (1937) Galeni de propriorum animi cuiuslibet affectuum dignotione et curatione, Edidit Tjitze Jacobs De Boer, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Herodianus [of Antioch]; (1855) Herodiani Ab Excessu divi Marci Libri Octo, ab Immanuele Bekkero recogniti, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Herodotus; (1987) Herodoti Historiae, Edidit Haiim Baruch Rosen, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Hesiodos; (1914) The Homeric Hymns and Homerica, with an English Translation by Hugh Gerard Evelyn-White, Cambridge, MA. Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. Hesychios [von Alexandria]; (1766) Hesychii Lexicon, ex autographis partim recensuit, partim nunc primum edidit, suasque animadversiones perpetuas adjecit Joannes Alberti, Lugduni Batavorum, apud Samuelem Luchtmans et filium, Band II. Homerus; (2006) Homeri Ilias, Volumen Prius: Rhapsodias I-XII Continens, Recensuit et testimonia congessit Martin Litchfield West, Monachii, Lipsiae, In aedibus K.G. Saur. 199 ‫افسانهی اسکندر‬ Homerus; (2017) Homerus: Odyssea, Recensuit et testimonia congessit Martin Litchfield West, Berlin, Boston, Walter De Gruyter. Josephus, Flavius; (1892) Antiquitates Iudaicae XI-XV, Flavii Josephi Opera: Tomus III, Edidit et Apparatu Critico Instruxit Benedictus Niese, Berolini, apud Weidmannos. Josephus, Flavius; (1895) Flavii Iosephi Opera, Recognovit Benedictus Niese, Berolini, apud Weidmannos. Laertius, Diogenes; (1964) Lives of Eminent Philosophers, Edited by Herbert Strainge Long, Oxford, Oxford University Press. Lucianus [Samosatenus]; (1915) “Icaromenippus”, in: Works of Lucianus, with an English Translation by Austin Morris Harmon. Cambridge, MA. Harvard University Press. London. William Heinemann Ltd. Vol. 2. Lucianus [Samosatenus]; (1931) Luciani De sacrificiis, Klaas Johan Popma, Amsterdam, Herman Johan Wilhelm Becht. Pindarus; (1937) “Olympian”, in: The Odes of Pindar including the Principal Fragments, with an Introduction and an English Translation by John Sandys, Cambridge, MA., Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. Plato; (1868) The Phaedrus of Plato, With English notes and dissertations by William Hepworth Thompson, London, Whittaker. Plato; (1888) The Timaeus; edited with introduction and notes by Richard Dacre Archer-Hind, London and New York, MacMillan and Co. Plato; (1921) The Laws of Plato, Edited with Introduction and Notes by Edwin Bourdieu England, Manchester, Manchester University Press. Plato; (2003) Rempublicam Platonis, recognovit brevique adnotatione critica instruxit Simon Roelof Slings, Oxford, Oxford University Press. Plato; (2011) Platone Teeteto [Theaetetus], Introduzione, traduzione e commento di Franco Ferrari, Milano, La Biblioteca Universale Rizzoli. Plotinus; (1835) Plotini Opera Omnia et Porphyrii liber de vita Plotini cum Marsilii Ficini comentariis et ejusdem interpretatione castigata, Addidit Daniel Wyttenbach, Oxonii, E Typographeo Academico. Polybius; (1893) Historiae, Editionem a Ludovico Dindorfio curatam retractavit Theodorus Büttner-Wobst, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Procopius [Caesariensis]; (1833) Procopii de bello Persico, (Corpus scriptorum historiae Byzantinae: Pars II), Ex recensione Guilielmi Dindorfii, Bonnae Impensis Ed. Weberi. Pseudo-Callisthenes; (1846) Scriptores rerum Alexandri Magni, Edidit Karl Wilhelm Ludwig Müller, Parisiis, editore Ambrosio Firmin Didot. ‫افسانهی اسکندر‬ 200 Pseudo-Callisthenes; (1926) Historia Alexandri Magni: Recensio α sive Recensio vetusta, Edidit Guilelmus Kroll, Berlin, Weidmannsche Buchhandlung. Pseudo-Callisthenes; (1962) Der griechische Alexanderroman: Rezension γ, Heft I, herausgegeben von Ursula von Lauenstein, Meisenheim am Glan, Anton Hain. Pseudo-Callisthenes; (1963) Der griechische Alexanderroman: Rezension γ, Heft II, herausgegeben von Helmut Engelmann, Meisenheim am Glan, Anton Hain. Pseudo-Callisthenes; (1965) Der griechische Alexanderroman: Rezension β, herausgegeben von Leif Bergson, Stockholm, Almquist & Wiksell. Pseudo-Callisthenes; (1969) Der griechische Alexanderroman: Rezension γ, Heft III, herausgegeben von Franz Parthe, Meisenheim am Glan, Anton Hain. Pseudo-Callisthenes; (1974) Anonymi Byzantini vita Alexandri regis Macedonum [Recensio ε], Edidit Jürgen Trumpf, Stuttgart, Bibliotheca Teubneriana. Pseudo-Callisthenes; (1977) Ἡ φυλλάδα τοῦ Μεγαλέξαντρου; Διήγησις Ἀλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνος, Edidit George Veloudis, Athens, Hermes. Pseudo-Kallisthenes; (1959) Die Rezension λ des Pseudo-Kallisthenes, Habelts Dissertationsdrucke, Reihe klassische Philologie: Heft 3, herausgegeben von Helmut van Thiel, Bonn, Rudolf Habelt Verlag. Pseudo-Kallisthenes; (1983) Vita di Alessandro Magno: zwei mittelgriechische Prosa-Fassungen des Alexanderromans, [Teil I: Herausgegeben von Anastasios Lôlos; Teil II: Herausgegeben von Vasilis L. Konstantinopulos], Beiträge zur klassischen Philologie; 141 und 150, Königstein, Verlag Anton Hain. Reichmann, Siegfried; (1963) Das byzantinische Alexandergedicht nach dem Codex Marcianus 408, (Beitrdge zur klassischen Philologie, Band 13) (Meisenheim am Glan, Hain. Siculus, Diodorus; (1888-1890) Diodori Bibliotheca Historica, Post Immanuel Bekker et Ludwig August Dindorf, Recognovit Kurt Theodor Fischer, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Spyridakis, Georges; (1953) Συμβολὴ εἰς τὴν μελέτην τῶν δημωδῶν παραδόσεων καὶ δοξασιῶν περὶ τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, Athens, Γέρας Α. Κεραμοπούλου. ‫افسانهی اسکندر‬ 201 Strabo; (1877) Geographica, Edidit Johann Albrecht Friedrich August Meineke, Leipzig, Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana. Xenophon; (1921) Xenophontis opera omnia, Edited by Edgar Cardew Marchant, Oxford, Clarendon Press. ‫التینی‬ Æsopus Græcus; (1888) Iuli Valeri Alexandri Polemi res gestæ Alexandri Macedonis translatae ex Æsopo Græco, Recensuit Bernardus Kuebler, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Curtius Rufus, Quintus; (1908) Historiarum Alexandri Magni Macedonis libri qui supersunt, Edidit Edmund Hedicke, Lipsiae, Bibliotheca Teubneriana. Dillmann, August; (1865) Lexicon Linguae Æthiopicae Cum Indice Latino, Lipsiae, T. O. Weigel. Freytag, Georg Wilhelm Friedrich; (1830) Lexicon Arabico-Latinum: accedit index vocum latinarum locupletissimus, Halis Saxonum, apud C.A. Schwetschke et filium. Hieronymus, Eusebius Sophronius; (1996) Sancti Eusebii Hieronymi Epistulae, Recensuit Isidorus Hilberg, Vindobonae, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften Jordanes; (1895) Iordanis De origine actibusque Getarum, Edidit Alfred Holder, Freiburg und Leipzig, Akademische Verlagsbuchhandlung von J. C. B. Mohr. Isidorus [Hispalensis]; (1798) Sancti Isidori hispalensis episcopi Hispaniarum doctoris Opera omnia [tomus III, Etymologiarum libri X priores], Recognovit Franciscus Lorenzana, Romae, Typis Antonii Fulgonii. Ovidius, Publius; (1892) Metamorphoses, Edidit Hugo Magnus, Gotha, Friedrich Andreas Perthes. Plinius [Secundus], Gaius; (1906) Naturalis Historia, Edidit Karl Friedrich Theodor Mayhoff, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Pseudo-Hegesippus; (1648) Dissertatiuncula de Excidio Hierosolymitano, Clarissimosque et Spectatissimos eximiosque viros Johann Friedricus Köber, Gerae, Typis Georgi Heinrici Mülleri. Rufus, Quintus Curtius; (1908) Historiarum Alexandri Magni Macedonis libri qui supersunt, Edidit Edmund Hedicke, Leipzig, Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. ‫افسانهی اسکندر‬ 202 Statius, Publius Papinius; (1928) Achilleis, With an English translation by John Henry Mozley, London, William Heinemann; New York, G.P. Putnam's Sons. Vergilius, Publius; (1900) Æneis, Edited by James Bradstreet Greenough. Boston, Ginn and Company. Vullers, Johann August; (1854) Lexicon Persico-Latinum Etymologicum, Bonnae, Impensis Adolphi Marci. ‫گعزی‬ Laurence, Richard; (1838) Libri Enoch Prophetae Versio Æthiopica, Edidit Richard Laurence, Oxoniae, Typis Academicis, impensis editoris. Pseudo-Callisthenes; (1896) The life and exploits of Alexander the Great, being a series of Ethiopic texts edited from manuscripts in the British museum and the Bibliothèque nationale Paris, with an English translation and notes by Ernest Alfred Wallis Budge, London, Charles John Clay and Sons. ‫اوستایی‬ Geldner, Karl Friedrich; (1889) Avesta; die heiligen Bücher der Parsen: Band II: Vispered und Khorde Avesta, im Auftrag der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Stuttgart, Verlag von Wilhelm Kohlhammer. ‫پارسی میانه‬ Anklesaria, Ervad Tehmuras Dinshaw; (1913) Dādestān ī Mēnōg Xrad, Pahlavi Pazand and Sanskrit Texts, Bombay, Fort Printing Press. Antia, Ervad Edalji Kersâspji; (1900) Kârnâmak-i Artakhshîr Pâpakân: The original Pahlavi text, with transliteration in Awesta characters, translation into English and Gujârati and selections from the Shâhnâmeh, Bombay, Fort Printing Press. Antiâ, Ervad Edalji Kersâspji; (1909) Pâzend texts: collected and collated, Bombay, Duftur Ashdara Press. Cereti, Carlo; (1995) The Zand Ī Wahman Yasn: A Zoroastrian Apocalypse, Serie Orientale Roma, Vol. LXXV., Roma, Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente. ‫افسانهی اسکندر‬ 203 Daryaee, Touraj; (2002) Šahrestānīhā Ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History, Costa Mesa, California, Mazda Publishers. Dhabhar, Ervad Bamanji Nasarvanji; (1930) Andarj-i Aōshnar-i Dānāk, Pahlavi Text Series, No. VII, Bombay, Trustees of the Parsee Panchayet Funds and Properties. Geiger, Wilhelm; (1878) Aogemadaêcâ, Ein Pârsentractat in Pâzend, Altbaktrisch Und Sanskrit herausgegeben, übersetzt, erklärt und mit Glossar versehen, Erlangen, Deichert Gignoux, Philippe; (1984) Ardā Virāz Nāmag (Le livre d'Ardā Virāz), Translittération, transcription et traduction du texte pehlevi par Philippe Gignoux, Paris, Association pour l'Avancement des Etudes Iraniennes. Jamasp-Asana, Jamaspji Dastur Minocherji; (1913) “abdīh ud sahīgīh ī sīstān”, Corpus of Pahlavi Texts, Bombay, Fort Printing Press, pp. 25-26. Madan, Dhanjishah Meherjibhai; (1911) The Complete text of The Pahlavi Dinkard, Bombay, The Society for the Promotion of Researches into the Zoroastrian Religion. Pakzad, Fazlollah; (2005) Bundahišn: Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Tehran, Centre for the Great Islamic Encyclopaedia. Williams, Alan Vincent; (1990) The Pahlavi Rivāyat, Vol. I, Transliteration, Transcription and Glossary, Copenhagen, Munksgaard. Unknown Author; “Story of the final Millenium”, Manuscript MU29, Navsari, The First Dastur Meherji Rana Library. Zādspram; (1993) Anthologie de Zādspram, Édition critique du texte pehlevi, traduit et commenté par Philippe Gignoux et Ahmad Tafazzoli, Paris, Association pour l'avancement des études iraniennes. ‫سریانی‬ Assemanus, Stephanus Evodius; (1748) Acta Sanctorum Martyrum Orientalium et Occidentalium, Rome, Joseph Collini. Bar Çauma; (1902) “‫”ܐܓܪܬܐ ܕܬܪܬܝܢ‬, in: Synodicon orientale ou recueil de synodes nestoriens, Publié, traduit et annoté par Jean-Baptiste Chabot, Paris, Imprimerie Nationale, pp. 526-527. Bevan, Anthony Ashley; (1897) The Hymn of the Soul Contained in the Syriac Acts of St. Thomas, Edited by Joseph Armitage Robinson, Cambridge, Cambridge University Press. Braun, Oskar; (1906) “Syrische Texte über die erste allgemeine Synode von Konstantinopel”, in: Orientalische Studien Theodor Nöldeke zum siebzigsten Geburtstag (2. März 1906), gewidmet von Freunden und ‫افسانهی اسکندر‬ 204 Schülern und in Ihrem Auftrag herausgegeben von Carl Bezold, Gieszen, Verlag von Alfred Töpelmann, Band I, ss. 463-478. Brun, Joseph; (1895) Dictionarium Syriaco-Latinum, Beirut, Society of Jesuits Press. Chabot, Jean Baptiste; (1902) Synodicon orientale ou recueil de synodes nestoriens, Paris, Imprimerie Nationale. Ephesius, Ioannes; (1923) Lives of the Eastern Saints (I), Syriac Text and Translated by Edmund Wright Brooks, in: Patrologia Orientalis, Paris, Firmin-Didot, Tomus Decimus Septimus, pp. 1-307. Ephraem [of Edessa]; (1902) Sancti Ephraem Syri Hymni et Sermones, Edited and Translated by Thomas Joseph Lamy, Mechliniae, H. Dessain. Ishodad [of Merv]; (1950) Commentaire d'Išoˁdad de Merv sur l'Ancien Testament: I. Genèse, (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, 126; Scriptores Syri, 67), Édité par Jacques-Marie Vosté et Celas van den Eynde, Peeters, Louvain. Jacob of Serugh; (1891) "The Metrical Discourse on Alexander the Great", Edited by Ernest Alfred Wallis Budge, in: Budge, EAW; "Alexander the Great and Gog and Magog", Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, Band 6, Heft 1, ss. 357-404. Jesubocht; (1914) "Corpus juris des persischen Erzbischofs Jesubocht", in: Syrische Rechtsbücher, herausgegeben und übersetzt von Eduard Sachau, Berlin, Verlag von Georg Reimer, Band III, ss. 1-201. Michael [the Syrian]; (1963) Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d'Antioche (1166-1199), Éditée pour la première fois et traduite en français par Jean-Baptiste Chabot, Tome IV: Texte syriaque, Paris, E. Leroux. Pseudo-Callisthenes; (1889) The History of Alexander the Great, Being the Syriac Version of the Pseudo-Calli sthenes, Edited from five manuscripts with an English translation and notes by Ernest Alfred Thompson Wallis Budge, Cambridge, Cambridge University Press. Simeon; (1914) "Erbrecht oder Canones des persischen Erzbischofs Simeon", in: Syrische Rechtsbücher, herausgegeben und übersetzt von Eduard Sachau, Berlin, Verlag von Georg Reimer, Band III, ss. 203-253. Solomon [of Akhlat]; (1886) The Book of the Bee, the Syriac text edited from the manuscripts in London with an English translation by Ernest Alfred Wallis Budge, Anecdota Oxoniensia. Semitic series 1.2, Oxford, Clarendon Press. Su-Min Ri, Andreas; (2000) Commentaire de la Caverne Des Trésors: Étude Sur L'histoire Du Texte Et de Ses Sources, Lovanii, in Aedibus Peeters. ‫افسانهی اسکندر‬ 205 Wright, William; (1871) Apocryphal Acts of the Apostles, Edited from Syriac Manuscripts in the British Museum and Other Libraries by William Wright, London, Williams and Norgate. ‫اکدی‬ George, Andrew (2003) The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, Oxford, Oxford University Press. Langdon, Stephen Herbert; (1923) The Weld-Blundell Collection: Historical Inscriptions, containing principally the Chronological Prism WB. 444, (Oxford Editions of Cuneiform Texts, Vol. II), London, Oxford University Press. ‫عبری‬ Sefer ha-Yashar; (1625) edited by Yosèf ben Samuel, Venice, Giovanni Caleoni. Steinsaltz, Adin Even-Israel; (2001) Talmud Bavli Masekhet Avodah Zarah: Commentary and Translation, Jerusalem, Israel Institute for Talmudic Publications. Steinsaltz, Adin Even-Israel; (2019) Koren Talmud Bavli, Noé Edition, Vol 41: Karetot, Mei'la, Tamid, Jerusalem, Koren Publishers. ‫آلمانی‬ Adam, Alfred; (1959) Die Psalmen des Thomas und das Perlenlied als Zeugnisse vorchristlicher Gnosis, (Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft, 24), Berlin, Verlag Alfred Töpelmann. Andreas, Friedrich Carl; (1910) "Bruchstücke einer PehlewiÜbersetzung der Psalmen aus der Sassanidenzeit", Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaft, Philosophischhistorische Klasse, Berlin, Verlag der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaft, XLI (4), ss. 869–872. Bernhard, Ludger; (1969) Die Chronologie der syrischen Handschriften, Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland, Supplementband XIV, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag. Droysen, Johann Gustav; (1833) Geschichte Alexanders des Großen: Nach dem Text der Erstausgabe, Hamburg, Friedrich Christoph Perthes. ‫افسانهی اسکندر‬ 206 Dyroff, Karl; (1892) "Wer Ist Chadhir?", Zeitschrift Für Assyriologie Und Verwandte Gebiete, Band VII, ss. 319-327. Fraenkel, Siegmund; (1891) "Anziegen: Theodor Nöldeke - Beiträge zur Geschichte des Alexanderromans", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Band 45, ss. 309-330. Friedländer, Israel; (1910) "Zur Geschichte Der Chadhirlegende", Archiv Für Religionswissenschaft, Band 13, ss. 92-110. Friedländer, Israel; (1913) Die Chadhirlegende und der Alexanderroman: eine sagenge-schichtliche und literarhistorische Untersuchung, Leipzig, Berlin, Druck und Bibliotheca Scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana. Graf, Karl Heinrich; (1854) "Über den "Zweigehörnten" des Koran", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 1854, Band 8, ss. 442-449. Hartmann, Richard; (1910) "Zur Erklärung von Süre 18, 59ff", Zeitschrift Für Assyriologie und Verwandte Gebiete, Band 24, ss. 307-315. Horn, Paul; (1893) Grundriss der neupersischen Etymologie, Strassburg, Verlag von Karl J. Trübner. Hübschmann, Heinrich; (1897) Armenische Grammatik; Band 1: Armenische Etymologie, Leipzig, Breitkopf und Härtel. Hunnius, Carl; (1904) Das syrische Alexanderlied, Göttingen, Kaestner. Huyse, Philip; (1992) “Die Namen der sechs Mitverschworenen des Dareios im Liber memorialis des Lucius Ampelius”, Acta Orientalia Belgica, Bruxelles, Société Belge d'Études Orientales, no. 7, 1992, pp. 159171. Justi, Ferdinand; (1895) Iranisches Namenbuch, Marburg, N. G. Elwert'sche Verlagsbuchhandlung. Khoury, Adel Theodor; (1998) Der Koran, Übersetzung und wissenschaftlicher Kommentar von Adel Theodor Khoury, Band. 9 (Suren 16-23), Gütersloh, Gütersloher Verlagshaus. Köhler, Ludwig; (1948) "Die Grundstelle der Imago-Dei-Lehre, Genesis: 126", Theologische Zeitschrift, Band IV, ss. 16-22. Lagarde, Paul de; (1866) Gesammelte Abhandlungen, Leipzig, Friedrich Arnold Brockhaus. Lidzbarski, Mark; (1892) "Wer Ist Chadhir?", Zeitschrift Für Assyriologie Und Verwandte Gebiete, Band VII, ss. 104-116. Meissner, Bruno; (1895) "Mubašširs Aḫbâr el-Iskender", Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft, 1895, Band 49, ss. 583-627. 207 ‫افسانهی اسکندر‬ Merkelbach, Reinhold; (1977) Die Quellen des griechischen Alexanderromans, unter Mitwirkung von Jürgen Trumpf, Münich, C. H. Beck. Müller, Walter; (1979) "Abyaṯa' und andere mit yṯ' gebildete Namen im Frühnordarabischen und Altsüdarabischen", Die Welt des Orient, Band 10, ss. 23-29. Nöldeke, Theodor; (1871) “Apocryphal Acts of the Apostles, edited from Syriac manuscripts in the British Museum and other libraries. Vol. 1. The Syriac tekts”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Band 25, No. 4 (1871), ss. 670-679. Nöldeke, Theodor; (1879a) Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, E. J. Brill. Nöldeke, Theodor; (1879b) Geschichte des Artachšîr i Pâpakân; aus dem Pehlewi übersetzt, mit Erläuterungen und einer Einleitung versehen, Göttingen, Verlag von Robert Peppmüller. Nöldeke, Theodor; (1890) Beiträge zur geschichte des Alexanderromans, Wien, In commission bei F. Tempsky. Nöldeke, Theodor; (1898) "‫ צלמות‬und ‫"צֶ לֶם‬, Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, Band XVII, Issue I, ss. 183–187. Nöldeke, Theodor; (1910) Neue Beiträge zur semitischen Sprachwissenschaft, Straßburg, Karl J. Trübner. Nöldeke, Theodor; (1920) Das iranische Nationalepos, Berlin, Leipzig, Vereinigung wissenschaftlicher verleger. Pfister, Friedrich; (1987) “Gog und Magog”, Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, Herausgegeben von Hanns Bächtold-Stäubli, unter Mitwirkung von Eduard Hoffmann-Krayer, Berlin - New York, Walter de Gruyter, Band III, ss. 910–918. Poppe, Nikolaus; (1957) “Eine mongolische Fassung der Alexandersage”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Band 107 (Neue Folge Band 32), Wiesbaden, Kommissionsverlag Franz Stener GMBH, ss. 105-129. Redslob, Gustav Moritz; (1855) "über den Zweihörnigen des Koran", Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 1855, Band 9, ss. 214-223. Reinink, Gerrit Jan; (1985) “Die Entstehung der syrischen Alexanderlegende als politisch-religiöse Propagandaschrift für Herakleios’ Kirchenpolitik,” in: After Chalcedon: Studies in Theology and Church History offered to Professor Albert van Roey for his Seventieth Birthday, Edited by Carl Laga, Joseph Munitiz and Lucas van Rompay, Orientalia Lovaniensia Analecta 18, Leuven, Peeters, pp. 263–281. ‫افسانهی اسکندر‬ 208 Schindler, Jochem; (1987) “Zur avestischen Kompositionslehre: aš.‘groβ’,” in: Festschrift for Henry Hoenigswald, edited by George Cardona and Norman Zide, Tübingen, Gunter Narr Verlag, pp. 337-348. Snell, Bruno; (1954) Griechische Papyri der Hamburger Staats- und Universitäts-Bibliothek mit einigen Stücken aus der Sammlung Hugo Ibscher, Herausgegeben von Seminar für Klassische Philologie der Universität Hamburg, eingeleitet von Bruno Snell, Hamburg, Verlag J. J. Augustin. Spiegel, Friedrich; (1851) Die Alexandersage bei den Orientalen, Leipzig, Verlag von Wilhelm Engelmann. Spiegel, Friedrich; (1860) Einleitung in die traditionellen Schriften der Parsen, Leipzig, Verlag von Wilhelm Engelmann. Vollers, Karl; (1909) "Chidher", Archiv Für Religionswissenschaft, Leipzig, Teubner, Band XII, ss. 234-284. von Soden, Wolfram; (1985) Einführung in die Altorientalistik, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Weber, Dieter; (1983) "Die Pehlevifragmente der Papyrussammlung der Österreichischen Nationalbibliothek in Wien", in: Papyrus Erzherzog Rainer: (p. Rainer cent.); Festschrift zum 100-jährigen Bestehen der Papyrussammlung der Österreichischen Nationalbibliothek, Textband und Tafelband, Wien, Hollinek, ss. 215–228. Weber, Dieter; (2009) “Ein Pahlavi-Fragment des Alexanderromans aus Ägypten?”, in: Literarische Stoffe und ihre Gestaltung in mitteliranischer Zeit, Kolloquium anlässlich des 70, Geburtstages von Werner Sundermann, Herausgeben von Desmond Durkin, Christiane Reck und Dieter Weber, Beiträge zur Iranistik 31, Wiesbaden, Ludwig Reichert Verlag, ss. 307–318. Widengren, Geo; (1960) Iranisch-semitische Kulturbegegnung in parthischer Zeit, Köln und Opladen, Westdeutscher Verlag. Widengren, Geo; (1961a) Mani und der Manichäismus, Stuttgart, Wilhelm Kohlhammer Verlag. Widengren, Geo; (1961b) Iranische Geisteswelt; von den Anfängen bis zum Islam, Baden-Baden, Holle. Widengren, Geo; (1969) Der Feudalismus im alten Iran; Männerbund Gefolgswesen - Feudalismus in der iranischen Gesellschaft im Hinblick auf die indogermanische Verhältnisse, Köln und Opladen, Westdeutscher Verlag. Wolff, Fritz; (1965) Glossar zu Firdosis Schahname, Berlin, George Olms Verlagsbuchhandlung. ‫افسانهی اسکندر‬ 209 ‫فرانسوی‬ Blochet, Edgar; (1928) Catalogue des manuscrits persans de la Bibliotheque nationale: Tome 3, Nos 1161-2017, Paris, Réunion des Bibliothèques nationales. Briant, Pierre; (1996) Histoire de l’empire perse: De Cyrus à Alexandre, Paris, Librairie Arthème Fayard. Christensen, Arthur; (2001) Les Kayanides, extrait des Historiskfilologiske Meddelelser de la Société royale des sciences du Danemark, XIX, 2, København, hovedkommissionær Andreas Frederik Høst & Søn. Darmesteter, James; (1885) "La Flèche de Nemrod en Perse et en Chine", Journal Asiatique; Ou Recueil de Mémoires, d'Extraits Et de Notices Relatifs à l'Histoire, à la Philosophie, aux Langues Et à la Littérature des Peuples Orientaux, Paris, Imprimerie Nationale, Serie VIII, tome V. No. 3, Mai - Juin 1885, pp. 220-228. Ghilain, Antoine; (1939) Essai sur la langue parthe: Son système verbal, d'apres les textes manicheens du Turkestan Oriental, Bibliothèque du Muséon, vol. 9, Louvain, Bureaux du Muséon. Guyard, Stanislas; (1880) "Bulletin critique de la religion assyrobabylonienne", Revue de l'Histoire des Religions, Vol. 1 (1880), pp. 327345. Millet, Gabriel; (1923) "l’ascension d’Alexandre", Syria: Archéologie, Art et histoire Année, Tome IV, Fascicule 2 (1923), Paris, P. Geuthner, pp. 85-133. Nicolaides, Cleanthes; (1899) La Macédoine: la question macédonienne dans l'antiquité, au moyen-âge et dans la politique actuelle, Berlin, Johannes Raede. Robin, Christian; (1974) "Monnaies provenant de l'Arabie du nord-est", Semitica, no. 24, pp. 83-125. ‫ایتالیایی‬ Ciancaglini, Claudia; (1998) "Gli antecedenti del Romanzo siriaco di Alessandro", Atti del Seminario internazionale di studio (Roma-Napoli, 2527 settembre 1997), a cura di Rosa Bianca Finazzi e Alfredo Valvo, Alessandria, Edizioni dell'Orso, (1998), 55-94. Pennacchietti, Fabrizio; (1999) "Qundâqôr un hapax siriaco del Romanzo di Alessandro tra filologia e archeologia", Afroasiatica ‫افسانهی اسکندر‬ 210 Tergestina: Contributi Presentati Al 9 Degrees Incontro Di Linguistica Afroasiatica (Camito- Semitica), Trieste, 23-24 Aprile 1998, Padua, Unipress, pp. 71-82. Polo, Marco; (1912) Il Milione, Secondo il testo della "Crusca", reintegrato con gli altri codici italiani, a cura di Dante Olivieri, Bari, Giuseppe Laterza e Figli. Settis Frugoni, Chiara; (1973) Historia Alexandri elevati per griphos ad aerem: Origine, iconografia e fortuna di un tema, Roma, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo. ‫دانمارکی‬ Schmidt, Victor Michael; (1988) De luchtvaart van Alexander de Grote in de verbeelding der Middeleeuwen, Groningen, Rijksuniversiteit Groningen. ‫انگلیسی‬ Abdullaeva, Firuza; (2010) "Kingly Flight: Nimrūd, Kay Kāvūs, Alexander, or Why the Angel Has the Fish", Persica, Vol. 23, (2009-2010), pp. 1-29. Albright, William Foxwell; (1918) "The Babylonian Sage Ut-Napištim Rûqu", Journal of the American Oriental Society, Vol. 38 (1918), pp. 60-65. Anderson, Andrew Runni; (1927) "Alexander's Horns", Transactions and Proceedings of The American Philological Association, Volume LVIII, January 1927, pp. 100-122 . Anderson, Andrew Runni; (1932) Alexander's Gate, Gog And Magog, And The Inclosed Nations, Monographs of the Mediaeval Academy of America, No. 5, Cambridge, MA, The Mediaeval Academy Of America. Beekes, Robert Stephen Paul; (2010) Etymological Dictionary of Greek (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series; 10), with the assistance of Lucien van Beek, Leiden, Boston: Brill. Bietenholz, Peter; (1994) Historia and Fabula: Myths and Legends in Historical Thought from Antiquity to the Modern Age, (Brill's Studies in Intellectual History), New York, Brill. Boyce, Mary; (1977) A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian, Leiden, Brill. Callot, Olivier; (2010) “A new chronology for the Arabian Alexanders”, Coinage of the Caravan Kingdoms: Studies in the Monetization of Ancient Arabia, Edited by Martin Huth and Peter van Alfen, New York, American Numismatic Society, pp. 383-402. 211 ‫افسانهی اسکندر‬ Cheung, Johnny; (2007) Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, edited by Alexander Lubotsky, Leiden, Boston, Brill. Ciancaglini, Claudia; (2001) “The Syriac Version of the Alexander Romance”, Le Muséon, Volume 114, Issue 1-2, pp. 121-140. Clifford, Richard; (1992) "Isaiah, Book of: Second Isaiah", In: The Anchor Bible Dictionary, Edited by David Noel Freedman, New York, Bantam Doubleday Dell, Vol. 3. pp. 490-501. Czeglédy, Károly; (1957) “The Syriac Legend Concerning Alexander the Great”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, No. 7, pp. 231–249. Dalley, Stephanie; (1989) Myths from Mesopotamia, Oxford World's Classics, Oxford, Oxford University Press. Darmesteter, James; (1881) "Observations sur le Vendîdâd", Journal Asiatique, vol. 17, pp. 435-514. Doufikar-Aerts, Faustina; (2003) "The 'Last Days of Alexander' in an Arabic Popular Romance of Al-Iskandar", The Ancient Novel and Beyond, Edited by Stelios Panayotakis, Maaike Zimmerman and Wytse Keulen, Leiden and Boston, Brill, pp. 23-35. Durkin-Meisterernst, Desmond; (2004) Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian, Turnhout, Brepols. Eastburn, Gerardo; (2015) The Esoteric Codex: Zoroastrianism, Lulu Press. Ellerbrock, Uwe; (2021) The Parthians: The Forgotten Empire, London and New York, Routledge. Fairbanks, Arthur; (1900) "The Chthonic Gods of Greek Religion", The American Journal of Philology, Vol. 21, No. 3 (1900), pp. 241-259. Foster, Benjamin Read; (2005) Before the Muses: An Anthology of Akkadian Literature, Bethesda, CDL Press. Frye Richard Nelson; (1985) “Two Iranian Notes”, Acta Iranica 24: Papers in Honour of Professor Mary Boyce, Edited by Harold Walter Bailey, Adrian David Hugh Bivar, Jacques Duchesne‐Guillemin et al., Leiden, E.J. Brill, pp. 185-90. Gero, Stephen; (1993) "The Legend of Alexander the Great in the Christian Orient", Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester, 1993, Volume 75, Issue 1, pp. 3-9. Gruber, Christiane; (2008) The Timurid Book of Ascension (Mi'rajnama): A Study of Text and Image in a Pan-Asian Context, Valencia, Patrimonio Ediciones. ‫افسانهی اسکندر‬ 212 Hämeen-Anttila, Jaakko; (2018) Khwadāynāmag: the Middle Persian Book of Kings, (Studies in Persian Cultural History, Band 14), Leiden and Boston, Brill. Higgins, Martin; (1955) "Date of Martyrdom of Simeon Bar Sabbae", Traditio, Vol. 11 (1955), pp. 1-35. Horowitz, Wayne; (1998) Mesopotamian Cosmic Geography, Eisenbrauns, Winona Lake. Huth, Martin; Potts, Daniel; (2002) "Antiochus in Arabia", American Journal of Numismatics, 2nd series, No. 14, pp. 73-80. Jeffery, Arthur; (1938) The Foreign Vocabulary of the Qur'an, Baroda, Oriental Institute. Jeffery, Arthur; (1958) The Koran: Selected Suras, New York, The Heritage Press. Klijn, Albertus Frederik Johannes; (1962) The Acts of Thomas: Introduction, Text, and Commentary (Novum Testamentum, Supplements), Leiden, E. J. Brill. Konstantakos, Ioannis; (2020) "The Flying King; the novelistic Alexander (Pseudo-Callisthenes 2.41) and the traditions of the Ancient Orient", Classica, Vol. 33, No. 1, pp. 105-138. Kosiński, Rafał; (2017) "The date of the Martyrdom of Simoen bar Sabba’e and the persecution of Christians in Persia under Shapur II", Zeitschrift für Antikes Christentum, No. 21. S. 3 (2017), pp. 496-519. Krishnamurti, Konakondla; (1985) Mythical Animals in Indian Art, New Delhi, Abhinav Publications. Lemche, Niels Peter; (2008) The Old Testament Between Theology and History: A Critical Survey, London, Westminster John Knox Press. Loomis, Roger Sherman; (1918) "Alexander the Great’s Celestial Journey", The Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 32, No. 182, May, 1918, pp. 177-185. MacKenzie, David Neil; (1989) “Bundahišn”, in Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsan Yarshater, London, Routledge & Kegan Paul, Vol. IV, fasc. 5, pp. 547-551. Macdonald, Michael; (2010) “The Abiel coins of Eastern Arabia: A study of the Aramaic Legends”, Coinage of the Caravan Kingdoms: Studies in the Monetization of Ancient Arabia, Edited by Martin Huth and Peter van Alfen, New York, American Numismatic Society, pp. 403-548. Madelung, Wilferd Ferdinand; (1986) “Apocalyptic Prophecies in Hims in the Umayyad Age", Journal of Semitic Studies, Volume 31, Issue 2, (1986), pp. 141-185. 213 ‫افسانهی اسکندر‬ Nawotka, Krzysztof; (2017) The Alexander Romance by PseudoCallisthenes; A Historical Commentary, Leiden and Boston, Brill. Novotny, Jamie; (2001) The standard Babylonian Etana epic: Cuneiform Text, Transliteration, Score, Glossary, Indices and Sign List, with the assistance of Simo Parpola, Helsinki, The Neo-Assyrian Text Corpus Project. Nyberg, Henrik Samuel; (1974) A Manual of Pahlavi I, Wiesbaden, Der Harrassowitz Verlag. Reinink, Gerrit Jan; (2003) “Alexander the Great in Seventh-Century Syriac 'Apocalyptic' Texts”, Byzantinorossica, No. 2 (2003), pp. 150–178. Roig Lanzillotta, Lautaro; (2015) “A Syriac Original for the Acts of Thomas? The Theory of the Syriac Priority Revisited, Evaluated and Rejected”, In: Early Christian and Jewish Narrative: The Role of Religion in Shaping Narrative Forms, Edited by Ilaria Ramelli and Judith Perkins, (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament; Vol. 348), Tübingen, Mohr Siebeck, pp. 105-133. Rubin, Zeev; (2008) “Ḥamza al-Iṣfahānī’s sources for Sasanian history”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, No. 35, pp. 27–58. Schmitt, Rüdiger; (1991) The Bīsitūn Inscriptions of Darius The Great: Old Persian Text, Corpus Inscriptionum Iranicarum, London, Lund Humphries. Schmitt, Rüdiger; (1998) “An Iranist’s remarks on the Armenian version of the Alexander Romance,” in: La diffusione dell’eredità classica nell’ età tardoantica e medievale. Il “Romanzo di Alessandro” e altri scritti, edited by Rosa Bianca Finazzi and Alfredo Valov, L’eredità classica nel mondo orientale, No. 2, pp. 257–266. Schmitt, Rüdiger; (2000) "Gaub(a)ruva", Encyclopaedia Iranica, Vol. X, Fasc.3, New York: Bibliotheca Persica Press, p. 331. Stoneman, Richard; (2008) Alexander the Great: A life in legend, New Haven and London, Yale University Press. van Bladel, Kevin (2007), “The Syriac sources of the early Arabic narratives of Alexander,” in: Memory as History: The Legacy of Alexander in Asia, edited by Himanshu Prabha Ray and Daniel T. Potts, New Delhi, Aryan Books International, pp. 54–75. van Bladel, Kevin; (2008) "The Alexander Legend in the Qur'an 18:83102", The Quran in its Historical Context, edited by Gabriel Said Reynolds, London and New York, Routledge, pp. 175-203. Van De Mieroop, Marc; (2004) A History of the Ancient Near East: Ca. 3000-323 BC, Blackwell History of the Ancient World, Oxford, Blackwell. ‫افسانهی اسکندر‬ 214 Van Donzel, Emeri Johannes; Schmidt, Andrea Barbara; (2010) Gog and Magog in Early Syriac and Islamic Sources: Sallam's Quest for Alexander's Wall, with a contribution by Claudia Ott, Leiden and Boston, Brill. Venetis, Evangelos; (2007) "Islamic Lore and Supernatural Creatures in the Persian Prose Book of Alexander (Iskandarnāma)", Persica, No. 21, pp. 75-87. Wheeler, Brannon; (1998) "Moses or Alexander? Early Islamic Exegesis of Qur'an 18:60-65", Journal of Near Eastern Studies, 57, No. 3 (1998), pp. 191-215. Wheeler, Brannon; (2002) Moses in the Qur’an and Islamic Exegesis, London, Routledge Curzon. ‫تازی‬ Bar Hebraeus, Gregorius Abū al-Faraǧ; (1663) Historia compendiosa dynastiarum, historiam complectens universalem, a mundo condito, usque ad tempora authoris, res Orientalium accuratissime describens, Arabice edita et Latine versa ab Edvardo Pocockio, Oxonii, Impensis Ricardus Davis. ْ ‫المعان ْ يف تفسی القرآن‬ ‫) روح‬1994( ‫ شهابالدین محمود بن عبدهللا؛‬،‫آلویس‬ ‫ي‬ ْ ‫ دار الكتب‬،‫ بیوت‬،‫ ضبطه و صححه عیل عبدالباری عطیة‬،‫المثان‬ ‫العظیم و السبع‬ ‫ي‬ .‫ الطبعة الوَل‬،‫العلمية‬ ‫ حققه أبو الفداء عبد‬،‫) الکامل ْف التاری خ‬1987( ‫ عز الدین ابو الحسن عیل؛‬،‫ابن اثی‬ ْ .‫ دار الکتب العلمیة‬،‫ بیوت‬،‫القاض‬ ‫هللا‬ ‫ي‬ ‫اكی‬ ‫ حققه عیل ر‬،‫) كمال الدين و تمام النعمة‬1395( ‫ محمد بن عیل؛‬،‫ابن بابويه‬ .‫ إسالمیة‬،‫ تهران‬،‫غفارى‬ ‫ حققه ميخائيل يان‬،‫) المسالك و الممالك‬1873( ‫ أبو القاسم محمد؛‬،‫إبن حوقل‬ .‫ مطبعة بريل‬،‫ ليدن‬،‫دخويه‬ ‫ حققه ميخائيل‬،‫) المسالك و الممالك‬1889( ‫ عبیدهللا بن عبدهللا؛‬،‫إبن خرداذبه‬ .‫ مطبعة بريل‬،‫ ليدن‬،‫يان دخويه‬ ‫ تحقیق‬،‫) المحكم و المحيط العظم‬1421( ‫ عیل بن اسماعيل؛‬،‫إبن سيده‬ .‫ الطبعة الوَل‬،‫ دار الكتب العلمية‬،‫ بیوت‬،‫عبدالحمید هنداوی‬ ‫ مؤسسة‬،‫ قم‬،‫أن طالب‬ ‫) مناقب آل ر ي‬1379( ‫ محمد بن عیل؛‬،‫إبن شهر آشوب‬ ‫العالمة ر‬ .‫للنش‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪215‬‬ ‫عیل؛ (‪ )1998‬اللباب ْ يف علوم الكتاب‪،‬‬ ‫إبن عادل‪ ،‬أبو حفص شاج الدين عمر بن ي‬ ‫عیل محمد معوض‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪،‬‬ ‫تحقیق عادل أحمد عبد الموجود و ي‬ ‫الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫إبن عبد‬ ‫الكاف‪ ،‬عمر بن محمد؛ (‪ )2010‬عدد سور القرآن وآياته وكلماته وحروفه‬ ‫ي‬ ‫وتلخيص مكية ومدنية‪ ،‬تحقیق خالد حسان أبو الجود‪ ،‬القاهرة‪ ،‬مكتبة اإلمام البخاري‬ ‫ر‬ ‫للنش و التوزی ع‪ ،‬الطبعة الثانیة‪.‬‬ ‫إبن کثی‪ ،‬أبو الفداء اسماعيل بن عمر؛ (‪ )1997‬البداية والنهاية‪ ،‬تحقیق عبدهللا بن‬ ‫عبدالمحسن الییک‪ ،‬القاهرة‪ ،‬دار هجر للطباعة والن رش والتوزي ع واإلعالن‪ ،‬الطبعة‬ ‫الوَل‪.‬‬ ‫إبن النديم‪ ،‬محمد بن إسحاق؛ (‪ )1348‬الفهرست‪ ،‬مع مقدمة شائقة عن حياة إبن‬ ‫النديم وفضل الفهرست بقلم أحد أساتذة الجامعة المْصية‪ ،‬القاهرة‪ ،‬المكتبة التجارية‬ ‫الكیى‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ر‬ ‫إبن هشام‪ ،‬أبو محمد عبدالملک؛ (‪ )1990‬السیة النبویة‪ ،‬تعلیق عمر عبدالسالم‬ ‫لعرن‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫تدمری‪ ،‬بیوت‪ ،‬دارالکتاب ا ر‬ ‫ر‬ ‫ْ‬ ‫مستش ْ‬ ‫قي فر‬ ‫نسيي‪،‬‬ ‫أبو الفداء‪ ،‬اسماعيل بن عیل؛ (‪ )2007‬تقويم البلدان‪ ،‬حققه‬ ‫قاهرة‪ ،‬مكتبة الثقافة الدينية‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫إصطخری‪ ،‬أبو إسحق إبراهیم بن محمد؛ (‪ )1927‬المسالك و الممالك‪ ،‬حققه‬ ‫ميخائيل يان دخويه‪ ،‬ليدن‪ ،‬مطبعة بريل‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫اإل‬ ‫صفهان‪ ،‬رأن الفرج عیل بن الحسي؛ (‪ )2008‬الغان‪ ،‬تحقیق إحسان عباس‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ْ‬ ‫إبراهیم السعافي و بکر عباس‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار صادر للطباعة والنش‪ ،‬الطبعة الثالثة‪.‬‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫العش‪ ،‬ميمون بن قيس؛ (‪ )2010‬رشح ديوان‬ ‫العش الكبی‪ ،‬قدم له و وضع‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫العرن‪.‬‬ ‫هوامشه و فهارسه حنا نْص‬ ‫الحن‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الکتاب‬ ‫ري‬ ‫ي‬ ‫الندلش‪ ،‬أحمد بن محمد بن عبدربه؛ (‪ )1983‬العقد الفرید‪ ،‬تحقیق مفيد محمد‬ ‫قميحة‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الکتب العلمیة‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫بروسوى‪ ،‬محمد بن عیل؛ (‪ )1427‬أوضح المسالك إَل معرفة البلدان و الممالك‪،‬‬ ‫سالم‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫حققه مهدى عبدالرواضية‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الغرب اإل‬ ‫ي‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫بغوى‪،‬‬ ‫حسي بن مسعود؛ (‪ )1420‬تفسی البغوى المسیم معالم التیيل‪ ،‬حققه‬ ‫العرن‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫اث‬ ‫الی‬ ‫إحياء‬ ‫دار‬ ‫‪،‬‬ ‫وت‬ ‫بی‬ ‫مهدى‪،‬‬ ‫عبد الرزاق‬ ‫ري‬ ‫البالذری‪ ،‬أحمد بن یحن بن جابر؛ (‪ )1996‬أنساب ر‬ ‫الشاف‪ ،‬تحقيق سهيل زكار و‬ ‫رياض الزركیل‪ ،‬بیوت‪ ،‬دارالفکر‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫البی ْ‬ ‫ون ي‪ ،‬أن الریحان محمد بن أحمد؛ (‪ َ )1878‬ا ُ‬ ‫الباق َیة َعن ُالق ُ‬ ‫ون الخا ِلیة‪،‬‬ ‫ر‬ ‫لثار‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫نشه كارل ادوارد زاخائو‪ ،‬الیپتسیگ‪ ،‬المطبعة بروکهاوس‪.‬‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫اللهند ِمن مقولة مقبولة ِف‬ ‫البیون‪ ،‬أ ر َن الریحان محمد بن أحمد؛ (‪ )1958‬ت ِ‬ ‫حقیق م ِ‬ ‫َ‬ ‫العقل أو َمرذولة‪ ،‬صحح عن النسخة القدیمة المحفوظة ْف المکتبة الهلیة بباریس‬ ‫ِ‬ ‫‪216‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫َ‬ ‫ِبإعانة وزارة المعارف للحکومة العالیة الهندیة‪ ،‬حیدرآباد دکن‪ ،‬مطبعة مجلس‬ ‫دائرةالمعارف العثمانیة‪.‬‬ ‫البیضاوی‪ ،‬ناَصالدین عبدهللا بن عمر؛ (‪ )1996‬أنوار التْ ْییل وأشار التأویل‪ ،‬تحقيق‬ ‫عبد القادر عرفات العشاء حسونة‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الفكر للطباعة والن رش‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫تيیم‪ ،‬يحن بن سالم؛ (‪ )1425‬تفسی يحن بن سالم التيیم البْصى القیوان‪،‬‬ ‫عیل بيضون‪،‬‬ ‫شلن‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬منشورات محمد ي‬ ‫تقديم و تحقيق هند ر ي‬ ‫الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ثعالن‪ ،‬أبو منصور؛ (‪ )1900‬تاري خ غرر السی المعروف بكتاب غرر أخبار ملوك‬ ‫ر‬ ‫‪1.‬‬ ‫زوتنیگ‪ ،‬پاریس‪ ،‬المطبعة الوطنية‬ ‫الفرس وسیهم‪ ،‬حققه هرمان‬ ‫ر‬ ‫علن‪ ،‬حققه‬ ‫ر‬ ‫ثعلن‪ ،‬احمد بن محمد؛ (‪ )1422‬الكشف و البيان المعروف بتفسی الث ر ي‬ ‫وت‬ ‫بی‬ ‫ساعدى‪،‬‬ ‫نظی‬ ‫تدقيق‬ ‫و‬ ‫اجعة‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫عاشور‪،‬‬ ‫ابن‬ ‫د‬ ‫محم‬ ‫ران‬ ‫اث‬ ‫العرن‪،‬‬ ‫الی‬ ‫إحياء‬ ‫دار‬ ‫‪،‬‬ ‫ري‬ ‫الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫جوهرى‪ ،‬إسمعيل بن حماد؛ (‪ )1376‬الصحاح‪ :‬تاج اللغة و صحاح العربية‪ ،‬حققه‬ ‫ْ‬ ‫للماليي‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫أحمد عبد الغفور عطار‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار العلم‬ ‫ْ‬ ‫ر‬ ‫)‬ ‫‪1842‬‬ ‫(‬ ‫هللا؛‬ ‫مصطق بن عبد‬ ‫حاج خلیفة‪،‬‬ ‫أسام الكتب‬ ‫عن‬ ‫نون‬ ‫الظ‬ ‫كشف‬ ‫ي‬ ‫بنتیل‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫والفنون‪ :‬المجلد الثالث‪ ،‬طبعة غوستاف فلوغل‪ ،‬لندن‪ ،‬ي‬ ‫حمیى‪ ،‬نشوان بن سعيد؛ (‪ )1420‬شمس العلوم و دواء كالم العرب من الكلوم‪،‬‬ ‫حققه مطهر بن عیل ْ‬ ‫ْ‬ ‫حسي بن عبدهللا عمرى‪ ،‬دمشق‪،‬‬ ‫اريان‪ ،‬يوسف محمد عبدهللا و‬ ‫دار الفكر‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫خازن‪ ،‬عیل بن محمد؛ (‪ )1415‬تفسی الخازن المسیم لباب التأويل ْ‬ ‫ْ‬ ‫ف‬ ‫معان‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ْ‬ ‫التْ ْیيل‪ ،‬صححه عبدالسالم محمد عیل‬ ‫شاهي‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتب العلمية و منشورات‬ ‫عیل بيضون‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫محمد ي‬ ‫دمشق‪ ،‬ابوالقاسم عیل بن حسن [إبن عساکر]؛ (‪ )1995‬تاری خ مدینة دمشق‪،‬‬ ‫تحقیق عمرو بن غرامة العمروي‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الفکر‪.‬‬ ‫دینوری‪ ،‬أبو حنیفة أحمد بن داود؛ (‪ )1888‬أخبار الطوال‪ ،‬تصحیح فالدیمی‬ ‫جرجاس‪ ،‬لیدن‪ ،‬مطبعة بریل‪.‬‬ ‫الرازی‪ ،‬فخرالدین محمد بن عمر؛ (‪ )2001‬مفاتیح الغیب أو التفسی الکبی‪ ،‬بیوت‪،‬‬ ‫العرن‪.‬‬ ‫دار إحیاء الیاث‬ ‫ر‬ ‫بيیع‪ ،‬أحمد؛ (‪ )1974‬قس بن ساعدة اإليادي‪ :‬حياته ‪ -‬خطبه – شعره‪ ،‬النجف‬ ‫الر ي‬ ‫ر‬ ‫الشف‪ ،‬مطبعة النعمان‪.‬‬ ‫‪Paris, Imprimerie Nationale.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪217‬‬ ‫ر‬ ‫زمخشى‪ ،‬محمود بن عمر؛ (‪ )1407‬الكشاف عن حقائق غوامض التْ ْیيل و عيون‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫العرن‪،‬‬ ‫القاويل ف وجوه التأويل‪ ،‬تصحیح مصطق حسي أحمد‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتاب‬ ‫ري‬ ‫الطبعة الثالثة‪.‬‬ ‫سمرقندى‪ ،‬نْص بن محمد؛ (‪ )1416‬تفسی السمرقندى المسیم ببحر العلوم‪،‬‬ ‫حققه عمر عمروى‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫سيوایس‪ ،‬احمد بن محمود؛ (‪ )1427‬عيون التفاسی‪ ،‬حققه بهاء الدين دارتما‪،‬‬ ‫بیوت‪ ،‬دار صادر‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫صفار‪ ،‬محمد بن حسن؛ (‪ )1404‬بصائر الدرجات يف فضائل آل محمد‪ ،‬حققه‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ر‬ ‫جق‪ ،‬الطبعة الث ْان‪.‬‬ ‫باغ‪ ،‬قم‪ ،‬مكتبة آية هللا‬ ‫محسن بن عباسعیل كوچه‬ ‫المرعش الن ي‬ ‫ي‬ ‫ْ‬ ‫صنعان‪ ،‬عبدالرزاق بن همام؛ (‪ )1411‬تفسی القرآن العزيز المسیم تفسی‬ ‫عبدالرزاق‪ ،‬حقق نصوصه وخرج أحاديثه وعلق عليه عبدالمعط أ ْ‬ ‫قلعج‪ ،‬بیوت‪،‬‬ ‫مي‬ ‫ر ي‬ ‫ي‬ ‫دار المعرفة‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫طی ْان‪ ،‬سليمان بن احمد؛ (‪ )2008‬التفسی الكبی تفسی القرآن العظيم‪ ،‬تعليق‬ ‫ر‬ ‫هشام بن عبد الكريم البدر ْان الموصیل‪ ،‬اربد‪ ،‬دار الكتاب الث ْ‬ ‫قاف‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫طییس‪ ،‬فضل بن حسن؛ (‪ )1372‬مجمع البيان ْ يف تفسی القرآن‪ ،‬صححه فضلهللا‬ ‫ر‬ ‫طباطبان و هاشم رسوَل‪ ،‬تهران‪ ،‬ناَص خشو‪ ،‬الطبعة الثالثة‪.‬‬ ‫يزدى‬ ‫ي‬ ‫طییس‪ ،‬فضل بن حسن؛ (‪ )1412‬تفسی جوامع الجامع‪ ،‬صححه أبو القاسم ر‬ ‫گرج‪،‬‬ ‫ر‬ ‫قم‪ ،‬مرکز مدیریت حوزهی علمیهی قم‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫طیی‪ ،‬محمد بن جریر؛ (‪ )1879‬تأری خ الرسل والملوک‪ ،‬حققه میخائیل یان‬ ‫ر‬ ‫دخویه‪ ،‬مدینة لیدن‪ ،‬مطبعة بریل‪.‬‬ ‫طرفة بن العبد؛ (‪ )2000‬ديوان طرفة بن العبد مع رشح العلم الشنتمري‪ ،‬تحقیق‬ ‫درية الخطيب و ْ‬ ‫لطق السقال‪ ،‬بیوت و بحرین‪ ،‬المؤسسة العربية للدراسات والن رش و‬ ‫ي‬ ‫دار الثقافة والفنون‪ ،‬الطبعة الثانیة‪.‬‬ ‫العسكري‪ ،‬أبو هالل الحسن بن عبد هللا؛ (‪ )1987‬الوائل‪ ،‬تحقيق وضبط وتعليق‬ ‫محمد السيد الوكيل‪ ،‬طنطا‪ ،‬دار البشی للثقافة والعلوم‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ایس‪ ،‬حققه هاشم رسوَل محّلن‪،‬‬ ‫عيایس‪ ،‬محمد بن مسعود؛ (‪ )1380‬تفسی العي ي‬ ‫تهران‪ ،‬المطبعة العلمية‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫القرطن‪ ،‬شمس الدين أبو عبد هللا محمد بن أحمد؛ (‪ )1952‬الجامع لحکام القرآن‪،‬‬ ‫ري‬ ‫أحمد الی ْ‬ ‫دون وإبراهيم أطفيش‪ ،‬القاهرة‪ ،‬دار الكتب المْصية (=الهيئة المْصية‬ ‫تحقيق‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫العامة للكتاب)‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫القزوين‪ ،‬زكريا بن محمد؛ (‪ )1998‬آثار البالد وأخبار العباد‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار صادر‪،‬‬ ‫ي‬ ‫الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫القیم المشهدي‪ ،‬محمد بن محمد رضا؛ (‪ )1368‬تفسی کی الدقائق وبحر الغرائب‪،‬‬ ‫ي‬ ‫تحقیق حس ْ‬ ‫ي درگایه‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسة شمس الضج الثقافية‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫‪218‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫ماتريدى‪ ،‬محمد بن محمد؛ (‪ )1426‬تأويالت أهل السنة (تفسی الماتريدى)‪ ،‬حققه‬ ‫عیل بيضون‪ ،‬الطبعة‬ ‫مجدى باسلوم‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬منشورات محمد ي‬ ‫الوَل‪.‬‬ ‫الحسن‬ ‫أبو‬ ‫ماوردي‪،‬‬ ‫عیل بن محمد؛ ( رنتا) النكت والعيون (تفسی الماوردي)‪،‬‬ ‫ي‬ ‫تحقيق السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتب العلمية و مؤسسة‬ ‫الكتب الثقافية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫مرتض زبیدی‪ ،‬محمد بن محمد؛ (‪ )1994‬تاج العروس من جواهر القاموس‪ ،‬دراسة‬ ‫و تحقیق عیل شیی‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الفکر‪.‬‬ ‫المسعودی‪ ،‬أبو الحسن؛ (‪ )2005‬مروج الذهب و معادن الجوهر‪ْ ،‬‬ ‫إعتن به و راجعه‬ ‫کمال حسن مرغ‪ ،‬بیوت‪ ،‬المکتبة العْصیة‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫المقدیس‪ ،‬شمس الدین رأن عبدهللا محمد بن احمد؛ (‪ )1906‬أحسن التقاسیم ف‬ ‫معرفة القالیم‪ ،‬صححه میخائیل یان دخویه‪ ،‬لیدن‪ ،‬مطبعة بریل‪.‬‬ ‫ر‬ ‫ْ‬ ‫المقدیس‪ ،‬مطهر بن طاهر؛ (‪ )1903‬البدء و التأری خ‪ ،‬قد إعتن بنشه وترجمته من‬ ‫العربية إَل الفرنسوية کلمان هوار‪ ،‬باریس‪ ،‬مطبعة إرنست لرو‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫نظام العرج‪ ،‬حسن بن محمد؛ (‪ )1416‬تفسی غرائب القرآن و رغائب الفرقان‪،‬‬ ‫عیل بيضون‪ ،‬الطبعة‬ ‫حققه زكريا عمیات‪ ،‬بیوت‪ ،‬دار الكتب العلمية و منشورات محمد ي‬ ‫الوَل‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫الهمذان‪ ،‬ابو عبد هللا احمد بن محمد؛ (‪ )1996‬كتاب البلدان‪ ،‬تحقيق يوسف‬ ‫الهادى‪ ،‬بیوت‪ ،‬عالم الكتب‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫هوارى‪ ،‬هود بن محكم؛ (‪ )1426‬تفسی كتاب هللا العزيز‪ ،‬حققه وعلق عليه بالحاج‬ ‫ر ْ‬ ‫يق‪ ،‬الجزائر‪ ،‬دار البصائر للن رش والتوزي ع‪ ،‬الطبعة الوَل‪.‬‬ ‫بن سعيد ش ي‬ ‫پارسی‬ ‫إبن أبی البرکات‪ ،‬عبدالکافی؛ (‪ )1343‬اسکندرنامه‪ :‬روایت فارسی از «کالیستنس‬ ‫دروغین»‪ :‬پرداخت میان قرون ششم‪ /‬هشتم‪ ،‬ویراستهی ایرج افشار‪ ،‬تهران‪ ،‬بنگاه‬ ‫ترجمه و نشر کتاب‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫ابن ابوالخیر‪ ،‬ایرانشان؛ (‪ )1370‬بهمننامه‪ ،‬ویراستهی رحیم عفیفی‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬‬ ‫ابن ابوالخیر‪ ،‬ایرانشان؛ (‪ )1377‬کوشنامه‪ ،‬ویراستهی جالل متینی‪ ،‬تهران‪ ،‬علمی‪.‬‬ ‫اسدی توسی‪ ،‬ابونصر علی بن احمد؛ (‪ )1354‬گرشاسبنامه‪ ،‬به کوشش حبیب‬ ‫یغمایی‪ ،‬تهران‪ ،‬کتابخانهی طهوری‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪219‬‬ ‫انجوی شیرازی‪ ،‬ابو القاسم؛ (‪ )1369‬فردوسینامه‪ ،‬تهران‪ ،‬علمی‪.‬‬ ‫امیری باوندپور‪ ،‬سجّاد؛ (‪ )1389‬شهادتنامههای سریانی مسیحیان ایران در عصر‬ ‫ساسانی‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسّسهی آبی پارسی‪ ،‬انتشارات پل فیروزه‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫باقی محمّد [ابن موال یوسف]؛ (‪ )1392‬اسکندرنامه‪ :‬روایت آسیای میانه‪ ،‬به کوشش‬ ‫حسین اسماعیلی‪ ،‬تهران‪ ،‬معین‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫برگردانندهی گمنام؛ برگردان پارسی از قرآن‪ ،‬دستنویس شمارهی ‪11930‬‬ ‫نبیگخانهی مجلس شورای اسالمی‪.‬‬ ‫بشری‪ ،‬جواد؛ (‪« )1392‬بایستههای تصحیح و پژوهش»‪ ،‬دوماهنامهی گزارش‬ ‫میراث‪ ،‬دورهی دوم‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شمارهی یکم و دوم‪ ،‬فروردین ‪ -‬تیر ماه ‪،1392‬‬ ‫شمارهی پیاپی ‪ ،56-57‬برگهای ‪.86-90‬‬ ‫بلعمی‪ ،‬ابو علی؛ (‪ )1378‬تاریخنامهی طبری‪ ،‬ویراستهی محمد روشن‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫انتشارات سروش‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫بیغمی‪ ،‬محمّد بن شیخ احمد؛ (‪ )1339‬دارابنامه (کارنامهی پیروزشاه)‪،‬‬ ‫ویراستهی ذبیحاهلل صفا‪ ،‬تهران‪ ،‬بنگاه ترجمه و نشر کتاب‪ ،‬دفتر نخست‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫تفضلی‪ ،‬احمد؛ (‪ )1378‬تاریخ ادبیات ایران پیش از اسالم‪ ،‬به کوشش ژاله آموزگار‪،‬‬ ‫تهران‪ ،‬سخن‪ ،‬چاپ سوم‪.‬‬ ‫خراسانی‪ ،‬شرف الدّین؛ (‪« )1373‬ترانهی مروارید‪ :‬یک شعر تمثیلی ‪ -‬مجازی‬ ‫گنوستیکی»‪ ،‬کلک‪ ،‬شمارهی ‪ ،53‬امرداد ‪ 1373‬خورشیدی‪ ،‬برگهای ‪.156-165‬‬ ‫خیّام‪ ،‬عمر بن ابراهیم؛ (‪ )1391‬نوروزنامه‪ ،‬به کوشش علی حصوری‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر‬ ‫چشمه‪ ،‬چاپ پنجم‪.‬‬ ‫دادگی‪ ،‬فرنبغ؛ (‪ )1395‬بندهش‪ ،‬برگردان مهرداد بهار‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات توس‪،‬‬ ‫چاپ پنجم‪.‬‬ ‫درویشی‪ ،‬داریوش؛ (‪ )1391‬فیلسوف تاریک‪ :‬نگاهی به نگاشتهها و انگاشتههای‬ ‫هراکلیتوس‪ ،‬آبادان‪ ،‬پرسش‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫درویشی‪ ،‬داریوش؛ (‪« )1393‬فضیلتی عبری در جهان یونانی»‪ ،‬ماهنامهی علمی‬ ‫تخصصی اطالعات حکمت و معرفت‪ )1393( ،‬شمارهی ‪ ،104‬صص ‪.37-41‬‬ ‫‪220‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫دنیسری‪ ،‬شمس الدین محمّد ابن امین الدّین ایّوب؛ (‪ )1350‬نوادر التبادر لتحفة‬ ‫البهادر‪ ،‬به کوشش محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات بنیاد فرهنگ‬ ‫ایران‪.‬‬ ‫دهلوی‪ ،‬امیرخسرو؛ (‪ )1362‬خمسهی امیرخسرو دهلوی؛ مطلع األنوار‪ ،‬مجنون و‬ ‫لیلی‪ ،‬شیرین و خسرو‪ ،‬آیینهی اسکندری و هشت بهشت‪ ،‬به کوشش امیر احمد‬ ‫اشرفی‪ ،‬تهران‪ ،‬شقایق‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫ذکاوتی قراگزلو‪ ،‬علیرضا؛ (‪« )1386‬منوچهر خان حکیم کیست؟»‪ ،‬آینهی میراث‪،‬‬ ‫شمارهی ‪ ،39‬زمستان ‪ ،1386‬برگهای ‪.131-137‬‬ ‫رضایی باغبیدی‪ ،‬حسن؛ (‪« )1379‬واژهگزینی در عصر ساسانی و تأثیر آن در‬ ‫فارسی دری»‪ ،‬فصلنامهی نامهی فرهنگستان‪ ،‬تابستان ‪ ،1379‬شمارهی ‪ ،15‬صص‬ ‫‪.158-145‬‬ ‫سرایندهی گمنام؛ (‪ )1386‬سامنامه‪ ،‬ویراستهی میترا مهرآبادی‪ ،‬تهران‪ ،‬دنیای‬ ‫کتاب‪.‬‬ ‫سرایندهی گمنام؛ (‪ )1394‬فرامرزنامهی بزرگ‪ ،‬به کوشش ماریولین فان زوتفن و‬ ‫ابوالفضل خطیبی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سخن‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫سورآبادی‪ ،‬ابوبکر عتیق بن محمّد هروی نیشابوری؛ (‪ )1381‬تفسیر سورآبادی‪ ،‬به‬ ‫کوشش علی اکبر سعید سیرجانی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات فرهنگ نشر نو‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫طبری‪ ،‬محمد بن جریر؛ (‪ )1356‬ترجمهی تفسیر طبری‪ ،‬ویراستهی حبیب‬ ‫یغمایی‪ ،‬تهران‪ ،‬توس‪.‬‬ ‫طرسوسی‪ ،‬ابوطاهر محمد بن حسن؛ (‪ )2536‬دارابنامه‪ ،‬ویراستهی ذبیحاهلل صفا‪،‬‬ ‫تهران‪ ،‬علمی و فرهنگی‪.‬‬ ‫طوسی‪ ،‬محمد بن محمود؛ (‪ )1382‬عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات‪،‬‬ ‫ویراستهی منوچهر ستوده‪ ،‬تهران‪ ،‬علمی و فرهنگی‪.‬‬ ‫عبدی‪ ،‬زین العابدین علی بن عبد المؤمن؛ (‪ )1977‬آیین اسکندری‪ ،‬ویراستهی ابو‬ ‫الفضل هاشم اوغلی رحیموف‪ ،‬مسکو‪ ،‬شعبهی ادبیات خاور ادارهی انتشارات دانش‪،‬‬ ‫چاپ نخست‪.‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪221‬‬ ‫الغزنوی‪ ،‬أبوالمعالی أحمد بن محمّد؛ (‪ )1389‬تراجم العاجم‪ :‬فرهنگ کهن‬ ‫واژههای قرآن با ترجمهی فارسی در سدهی ‪ 6‬هجری‪ ،‬به کوشش مسعود قاسمی و‬ ‫محمود مدبری‪ ،‬تهران‪ ،‬اطالعات‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬ ‫غزنوی‪ ،‬حسن؛ (‪ )1362‬دیوان اشعار‪ ،‬ویراستهی محمد تقی مدرس رضوی‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫اساطیر‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬ ‫غیبی‪ ،‬بیژن؛ (‪« )1376‬سرود مروارید»‪ ،‬ایرانشناسی‪ ،‬سال نهم‪ ،‬تابستان ‪،1376‬‬ ‫شمارهی ‪ ،34‬برگهای ‪.316-327‬‬ ‫فردوسی‪ ،‬ابو القاسم؛ (‪ )1987‬شاهنامه‪ :‬دفتر یکم‪ ،‬ویراستهی جالل خالقی مطلق‪،‬‬ ‫با کوشش احسان یارشاطر‪ ،‬نیویورک‪ ،‬بنیاد میراث ایران‪.‬‬ ‫فردوسی‪ ،‬ابوالقاسم؛ (‪ )1990‬شاهنامه‪ :‬دفتر دوم‪ ،‬ویراستهی جالل خالقی مطلق‪ ،‬با‬ ‫کوشش احسان یارشاطر‪ ،‬نیویورک‪ ،‬بنیاد میراث ایران‪.‬‬ ‫فردوسی‪ ،‬ابو القاسم؛ (‪ )1994‬شاهنامهی فردوسی‪ :‬دفتر چهارم‪ ،‬ویراستهی جالل‬ ‫خالقی مطلق‪ ،‬به کوشش احسان یارشاطر‪ ،‬نیویورک‪ ،‬بیبلیوثکا پرسیکا‪.‬‬ ‫فردوسی‪ ،‬ابوالقاسم؛ (‪ )1997‬شاهنامه‪ :‬دفتر پنجم‪ ،‬ویراستهی جالل خالقی مطلق‪،‬‬ ‫با کوشش احسان یارشاطر‪ ،‬کالیفرنیا‪ ،‬انتشارات مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران‪.‬‬ ‫فردوسی‪ ،‬ابو القاسم؛ (‪ )2005‬شاهنامه‪ :‬دفتر ششم‪ ،‬ویراستهی جالل خالقی مطلق‪،‬‬ ‫با همکاری محمود امیدساالر‪ ،‬با کوشش احسان یارشاطر‪ ،‬کالیفرنیا‪ ،‬انتشارات مزدا با‬ ‫همکاری بنیاد میراث ایران‪.‬‬ ‫فردوسی‪ ،‬ابوالقاسم؛ (‪ )2007‬شاهنامه‪ :‬دفتر هشتم‪ ،‬ویراستهی جالل خالقی مطلق‪،‬‬ ‫با کوشش احسان یارشاطر‪ ،‬نیویورک‪ ،‬بنیاد میراث ایران‪.‬‬ ‫قاسمزاده‪ ،‬محمد؛ (‪ )1389‬افسانههای ایرانی‪ :‬دفتر نخست‪ ،‬تهران‪ ،‬هیرمند‪ ،‬چاپ‬ ‫نخست‪.‬‬ ‫قاسمزاده‪ ،‬محمد؛ (‪ )1393‬افسانههای ایرانی‪ :‬دفتر دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬هیرمند‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬ ‫قاسمزاده‪ ،‬محمد؛ (‪ )1392‬افسانههای ایرانی‪ :‬دفتر چهارم‪ ،‬تهران‪ ،‬هیرمند‪ ،‬چاپ‬ ‫نخست‪.‬‬ ‫‪222‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫گرگانی‪ ،‬فخرالدّین أسعد؛ (‪ )1349‬ویس و رامین‪ ،‬ویراستهی ماگالی تودوا و‬ ‫الکساندر گواخاریا‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات بنیاد فرهنگ ایران‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫ماهیار نوابی‪ ،‬یحیی؛ (‪« )1386‬بندهش»‪ ،‬در‪ :‬دانشنامهی جهان اسالم‪ ،‬زیر نظر‬ ‫غالمعلی حداد عادل‪ ،‬تهران‪ ،‬بنیاد دایرة المعارف اسالمی‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬جلد چهارم‪ ،‬صص‬ ‫‪.311-306‬‬ ‫مختاری‪ ،‬عثمان؛ (‪ )1377‬شهریارنامه‪ ،‬ویراستهی غالمحسین بیگدلی‪ ،‬تهران‪ ،‬پیک‬ ‫فرهنگ‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫مزداپور‪ ،‬کتایون؛ (‪« )1396‬سفرهی دختر شاه پریان در دزفول»‪ ،‬آرمیننامه‪،‬‬ ‫گردآوری و و یرایش ندا اخوان مقدم و کتایون نمیرانیان‪ ،‬تهران‪ ،‬فروهر‪ ،‬چاپ یکم‪،‬‬ ‫برگهای ‪.119-134‬‬ ‫مستوفی‪ ،‬حمد اهلل بن ابی بکر؛ (‪ )1380‬ظفرنامه‪ ،‬ویراستهی مهدی مداینی‪،‬‬ ‫پروین باقری اهرنجانی و منصوره شریفزاده‪ ،‬تهران‪ ،‬پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات‬ ‫فرهنگى‪.‬‬ ‫منوچهر خان حکیم؛ (‪ )1327‬کلّیّات هفت جلدی اسکندرنامه‪ ،‬تهران‪ ،‬کتابفروشی‬ ‫و چاپخانهی علی اکبر اعلمی‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫میبدى‪ ،‬رشید الدّین احمد بن ابى سعد؛ (‪ )1371‬كشف الشار و عدة البرار‪،‬‬ ‫ویراستهی على اصغر حکمت‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات امیر کبیر‪ ،‬چاپ پنجم‪.‬‬ ‫ناهیدی دزفولی‪ ،‬محمد تقی؛ (‪ )1377‬کلیات ناهیدی دزفولی‪ ،‬گردآوری و ویرایش‬ ‫حسین حجازی‪ ،‬محمد حسین حکمتفر و محمدعلی اماماهوازی‪ ،‬تهران‪ ،‬دار‬ ‫المؤمنین‪.‬‬ ‫نظامی‪ ،‬جمالالدین ابومحمّد الیاس بن یوسف؛ (‪ )1378‬شرفنامه (اسکندرنامه)‪،‬‬ ‫ویراستهی حسن وحید دستگردی‪ ،‬به کوشش سعید حمیدیان‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر قطره‪،‬‬ ‫چاپ سوم‪.‬‬ ‫نویسندهی گمنام [نوادهی مهلب پسر محمد پسر شادی]؛ (‪ )1318‬مجمل‬ ‫التواری خ و القصص‪ ،‬ویراستهی ملکالشعرای بهار‪ ،‬تهران‪ ،‬کالله خاور‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫افسانهی اسکندر‬ ‫‪223‬‬ ‫نویسندهی گمنام؛ (‪ )1353‬هفت کشور یا صور القالیم‪ ،‬ویراستهی منوچهر‬ ‫ستوده‪ ،‬تهران‪ ،‬بنیاد فرهنگ ایران‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫نویسندهی گمنام؛ (‪ )1390‬جامع الحکایات‪ ،‬بر پایهی دستنویس آستان قدس‬ ‫رضوی‪ ،‬به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری قنواتی‪ ،‬تهران‪ ،‬مازیار‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬ ‫نیشابوری‪ ،‬ابو اسحق ابراهیم بن منصور؛ (‪ )1382‬قصص النبیاء‪ ،‬به کوشش حبیب‬ ‫یغمایی‪ ،‬تهران‪ ،‬شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‪ ،‬چاپ سوم‪.‬‬ ‫همدانی‪ ،‬رشید الدین فضل اهلل؛ (‪ )1384‬جامع التواری خ‪ ،‬ویراستهی محمد روشن‪،‬‬ ‫تهران‪ ،‬مرکز پژوهشی میراث مکتوب‪.‬‬ ‫همدانی‪ ،‬محمد بن محمود؛ (‪ )1375‬عجایبنامه‪ ،‬ویرایش جعفر مدرس صادقی‪،‬‬ ‫تهران‪ ،‬نشر مرکز‪.‬‬ ‫یاحقّی‪ ،‬محمد جعفر؛ (‪ )1372‬فرهنگنامهی علوم قرآنی‪ ،‬گردآوردهی گروه‬ ‫فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسالمی به سرپرستی محمد جعفر یاحقّی‪ ،‬مشهد‪،‬‬ ‫بنیاد پژوهشهای اسالمی آستان قدس رضوی‪ ،‬چاپ نخست‪.‬‬