PROFIEL: Petra Müller (1935– )

PROFIEL Petra Müller (1935 – ) Louise Viljoen Pet a Mülle is op Julie ge o e op die do p Bot i e i die O e e g aa haa pa polisieman was. Op die ouderdom van tien jaar verhuis sy saam met haar ouers, broers en suster na Swellendam waar haa pa late plaas koop e egi oe . Die gesi e die la dskappe aa binne sy g oot o d, laat eso de e e k op haa sk yf e k. Die yheid at sy as ki d gehad het o haar omgewing te verken, haar ouers se natuurlike talent as storievertellers en die verdrinking van haar broer Nico op jeugdige leeftyd is gegewens wat deur haar hele oeuvre sirkuleer. Na voltooiing van haar studie aan die Universiteit van Stellenbosch in 1955 werk sy as verslaggewer by Die Burger in Kaapstad totdat sy met mede-joernalis Wilhelm Grütter trou. Nadat sy haar drie seuns grootgemaak het, is sy vanaf 1969 vir tien jaar lank verhaleredakteur by die tydskrif Sarie en vanaf tot edakteu y die uitge e Tafel e g aa sy eso de e eputasie e e f as keurder en mentor vir jong skrywers. In hierdie hoedanigheid tree sy op as redakteur van twee versamelings gedigte deur jong skrywers, Visier (1984, saam met Charles Fryer) en Nuwe stemme 2 (2001, saam met Nelleke de Jager). Haar eerste publikasies is die populêre romans Verlore vallei (1962, gepubliseer onder haar getroude van, Grütter) en Die windskerm (1963),. Sy skryf in die tydperk tot 1974 onder die skrywersnaam Magriet Smalberger tydsk if e hale e aa tal popul e o a s at i opge ee o d i Die Magriet Smalberger-omnibus. “y pu lisee ook aa tal ki de oeke, aa lik Die kind van konings (1968), Klein Wiek se groot pampoen (1980) en ‘eë boog ir Ha etjie (1990) wat in Engels vertaal word as A rainbow for Christmas (1991). In die jare tagtig en negentig is sy aktief as resensent en o d sy deu Lese sk i g aa ge ys as se Boekjoe alis a die Jaa . Vi die lese et lite e belangstelling is dit egter haar digbundels en kortverhale wat van belang is. Vanaf haar debuut in 1978 publiseer sy agt digbundels: Obool (1978), Patria (1979), Liedere van land en see (1984), My plek se naam is Waterval (1987), Swerfgesange vir Susan en ander (1996), Die aandag van jou oë (2002), Night crossing (2006) en Om die gedagte van geel (2012). Terselfdertyd en afwisselend met die digbundels publiseer sy ook vier kortverhaalbundels: Werf in die Rûens (1980), Voëls van die hemel (1982), Die dwerg van die Infanta en ander verhale (1993) en In die omtes van die hart (1995). Keu uit hie die e hale is opge ee i Desembers (2007), saamgestel deur Rachelle Greeff. Volge s haa eie elyde is is die poësie i Mülle oekelose ge ied , e liegi g e fix meer standhoude d as dagga “ ith, 2006: 4). Ten spyte van die suggestie van ongedwonge spontaneïteit en inspirasie, is Müller se literêre produkte sorgvuldig afgewerk, deurdag en gelade met verwysings. Mülle aak haa lite e de uut i eel e oë, aa ook produktiewe tyd in die Afrikaanse letterkunde. Wanneer sy haar eerste twee digbundels in die laat sewentigerjare publiseer, is die politieke situasie in Suid-Afrika gespanne, die sensuurstelsel in volle swang en die debat oor betrokke literatuur in Afrikaans vol op dreef. Heelwat van die belangrike tekste van die tyd fokus op die politiek, soos Breytenbach se Voetskrif (1976), Brink se Gerugte van reën (1978), Joubert se Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) en Miles se Donderdag of Woensdag (1978). Dit is egter ook die tyd waarin sommige van die mees persoonlike en outobiografies gedrewe tekste in Afrikaans 2 verskyn, soos Opperman se Ko as uit ba boesstok (1979) en Cussons se Die swart kombuis (1978) en Verf en vlam (1979). Müller se werk sluit aan by laasgenoemde eerder as eersgenoemde t adisie, di a ku s at put uit die o e a pe soo like e a i g e geï spi ee is deu intieme en private belewenisse. Wat haar poësie betref, verwys sy byvoorbeeld meermale daarna dat die dood van haar broer Nico haar tot die skryf van poësie gebring het (Chisholm, 1991: 6; La Vita, 2007: 19). Müller se werk sluit ook aan by die vroulike literêre tradisie wat vanaf die begin van die sewentigerjare steeds sterker word in die Afrikaanse letterkunde met die werk van skrywers soos Ina Rousseau, Sheila Cussons, Antjie Krog, Wilma Stockenström, Lina Spies, Jeanne Goosen en Marlise Joubert. Poësie Obool Petra Müller se debuuutbundel Obool estig i g oot ate die te eu a die digte like oeuvre wat hierna sal ontwikkel. Die bundeltitel verwys na die elegiese element wat by herhaling en et heel spesifieke akse te sal te ugkee i haa e k. Die o ool is aa lik die u tstuk at o de die to g a gesto e e geplaas o d o die oots a Cha on te betaal by die oorvaart a die dode yk Hades. Die aa a gsgedig Ni o is sleutel o e t i hie die oeu e e aak dit duidelik dat die o ool ook gelees oet o d as e ysi g a die digterlike munt , die woorde wat die digter moet betaal om gestorwe geliefdes aan die vergetelheid te ontruk. In hierdie gedig wat handel oor die dood van die digter se broer, word die stilte en leweloosheid van die dood geko t astee et die d agtigheid a die atuu at jaa a jaa ly ot, loei e aar. Dit is teen hie die agte g o d at die sp eke i die gedig te slotte s : Ek oet jou aa tog ee aal oe , i liefde e e set. / Hoe a de s sal ek jou a hie die olgehoue stilte ed? . I Mülle se digku s gaan dit herhaaldelik om die poësie as huldiging van haar liefde vir die gestorwene, as verset teen die e ga klikheid e stilte, as o a heli g a die e lies e uitei delik ook ie i g a die le e wat bly voortgaan. Die bundel is gestruktureer in sewe afdelings waarin die gedigte losweg ingebind word deur die tema gesugge ee deu die afdeli gtitel. Na die ee ste afdeli g O ool , wat fokus op die elegiese en die verganklike, olg, y yse a ko t apu t, die ko t t eede afdeli g “aad aa i g oei, le te e lus Flo a: Koe ie en die daaglikse herlewing van die son ( Ogge d esi g o d. Die de de afdeli g Ki d e at o de a de e iegeliedjies i ki de s Wiegeliedjie i o illige ki d , laat iegelied , sp okies i ki de s O aa heid e gedigte oo i de -bevoorregte kinders wat a oede e ge eld oet e duu Die ki de s . Ogge d op die lakte . I talle a die gedigte word die essensiële onkenbaarheid van die kind erken en die volwassene gesien as iemand wat min greep op die kind se wêreld het (vergelyk Die ki d . I die ie de afdeli g P ofeet e sky figu e uit Ou-Testamentiese wêreld (Moses, Baltasar, Nebukadneser en Lot), maar ook meer ko te po e p ofete soos die ‘ussiese digte Osip Ma delsta . I die gedig Bo- e t ek o d die die e a die aa de aa ge oedig, selfs e eel, o te oof uit die digte Ma delsta sodat sy woorde kan voortleef na sy dood in gevangenskap. Hierdie gedig met sy heftige op- en uitroepe tot aksie is ook kenmerkend van Müller se vroeë poësie: die gedigte het dik els ha tstogtelike e gedrae klank vanweë die neiging om met behulp van uitroeptekens en nadruklike aksente heftig te vra, pleit of beveel. Teenoor die uitwaartse fokus van die vierde afdeling is daar die inwaartse kyk van die vyfde afdeling La dslied et sy fokus op die geskiede is a “uid-Afrika en op die landskappe, seisoene, voëls en 3 ee de pla teg oei a die la d. Hie a olg die afdeli g The o ld at a at e al perspektief gee op die geweld ontketen deur die Tweede Wêreldoorlog. Deurdat die afdeling opged a o d aa die digte se skoo oede A toi ette te he i e i g aa haa ade , Naftalie ‘ud itzky, / Ch iste jood uit die Oek ai e o d dit duidelik dat daa pe soo like et okke heid is by hierdie oorlogsgedigte waarin daar onder andere verwys word na die oorlogsgebeure in Stalingrad en die konsentrasiekamp Buchenwald. Na hierdie afdeling oor oorlog en geweld fokus die kort slotafdeli g Klei egi op die so de al, di kee eskou uit die pe spektief a die sla g Die “la g o thou . Die u del se slotgedig Begi skakel et die oo logsgedigte deu dat die tydi g a ge elddadige e slike estaa a die geslote pa adystui aa ged y e ko : die ki de s, oo hee hie eke d, / is et laas la oo die ly e / en baie diep geskend. I hie die u del is daa duidelike aa sluiti g y die estaa de digte like t adisies i Af ikaa s, ook by die vroulike tradisie in Afrikaans waaraan Müller mettertyd self sal bou. Alhoewel die klank van Eybers en Jonker in haar werk teenwoordig is, toon haar werk deur die sterk aanvoeling vir die istieke al is dit da ie a die Katolieke soo t ie eso de e e a tskap et di a Cusso s. Patria Twee jaar na Müller se debuut verskyn die bundel Patria (1979) waarvoor sy die Eugène Marais-prys ontvang. Alhoewel die bundeltitel saamval met dié van die tweede afdeling, is die bundel in sy geheel o tgi i g a die e skille de eteke is oo tlikhede a die eg ip pat ia . I die ee ste afdeli g Fokus gaa dit e al oo die ade la d geskep deu die poësie e is daa eso de e e ustheid a die p oses aa deu gedigte tot sta d ko . Die gedig fokus e ys a die digte se potlood as lase st aal, ge aa lik du / e ske p , eeld at he i e aa Opperman se Ma et flits . Die gedig se slot oo de sugge ee dat die digte se soektog a diepe betekenis gevaarlik kan wees vir dié wat in die ligbaan van haar laserstraal-potlood ela d: Ou Man! jou bondel brandhout op jou rug / is aan die opsmeul; / jy moet vlug. Die u del se t eede afdeli g Pat ia teke e skille de ade la de, e al di geassosiee et die familie en die konkrete landskappe waarin hulle hulle bevind (die Overberg, die Weskus, Kaapstad). Daarvan getuig die talle gedigte waarin ouers en grootouers, dikwels op elementele en argetipiese yse, opge oep o d ap il oo y ge oo te , i die i te is die lo e ooi , atte oo se itte o tel , uit a , Ie a d se ou a al , aa ook die ki de s Ki de ko se t , Die Witsa d , skaatspla k ye , Laat-aa d , ief aa eke de . O dat aa e i g so ela g ik is in hierdie afdeling kom die oog van die waarnemer op heel letterlike wyse ter sprake in gedigte soos aa die o t a ge a oog lies e Gesp ek et ooga ts . In laasgenoemde gedig maak die esoek aa ooga ts die sp eke lette lik figuu lik e us a u e oo tlikhede a aa ee , iets at aa sluit y die digte at et ehulp a die lase st aal a die digte like potlood dit wat verborge is, kan sien. I die de de afdeli g ‘eis o d die sp eke se a tistieke e geestelike pat ia lootgel deu die fokus op ruimtes, kulture, kunstenaars en kunsobjekte van oor die hele wêreld. Daar word in hierdie gedigte verwys na bepaalde mites (Geb en Noet), historiese gegewens (vanaf die Egiptiese Akhnaten tot by die Russiese Stalin), beeldhouwerke (Michelangelo), skilderye (Rosetti, De la Tour, Goya, vergulde manuskripte, Mantegna), tekste (Shakespeare), bouwerke (die Parthenon) en Bybelse gegewens (Johannes die Doper, Jesus en sy dissipels, die varke van Gadara, Lasarus). In die bundel se slotafdeli g B ood op die ate o d daa y yse a afsluiti g ug geslaa tusse die uithee se e die i hee se pat ia, o de a de e deu e ysi g a die digte se voornaam Petra 4 at ots eteke . ‘eeds i die de de afdeli g o d daa gesugge ee dat di aa e estigi g is a haa a d et G iekela d Aa d esoek, Ak opolis e die bybelse wêreld (in die gedig Vis aai y Ti e ias o d daa a Pet us e ys as “i o Klip . I die ie de afdeli g se ee ste gedig “tad, Pet a, i Jo da ië afdeli g o d die eteke is oo tlikhede a die aa og verder ontgin: die spreker bevi d haa op die ska ie a ou e u e / testa e t e st ek haa ha de a eide die oue e die u e, die oo de e die suide uit. Tog e p sy haa self soos klip i a y af: st ak suid / e eguit af / i af ika . Hie ee kee die u del dus, á die uitgebreide verkenning van ander wêrelde, in die vierde afdeling terug na die land van oorsprong aan die suidpunt van Afrika. Die implikasie is dus dat die spreker sal uitreik na die groter wêreld, maar haa self tog sie as oo li g e i o e an Suid-Afrika. Die digte like eto iek a die u del issel tusse loeie de ye e s o et ste k klankbindinge en spreektaalritmes wat hoofsaaklik in die gedigte oor die inheemse patria gebruik od e ee t adisio ele e steg iek at eestal aa ge e d o d i die gedigte oo kulturele patria. Die verstegniek in sommige van laasgenoemde gedigte herinner aan die digterlike procédé van die Dertigers (veral die gedigte oor religieuse onderwerpe), terwyl ander weer die metaforiese praktyke van Oppe a op oep e gelyk gedigte soos fokus , op a e des e digte . B i k : ys te eg i ese sie op die e ikkelde e ieu-Oppe a iaa se spel at hie gespeel o d. Die u del e aai egte ook die i loed a ye spekt u a Afrikaanse digters – die name van Van Wyk Louw, Elisabeth Eybers, Fanie Olivier, Johan van Wyk, Wilma Stockenström, I.L. de Villers en Sheila Cussons is in resensies genoem (Johl, 1980: 3; Snyman, 1980: 10). Liedere van land en see Müller se derde digbundel Liedere van land en see (1984), e tee oo dig i talle opsigte oo tsetti g a die digte like teg ieke e te as a haa ee ste t ee u dels, aa ook bestendiging van haar digterlike status. Alhoewel daar nog in resensies gewys word op swakhede soos presieusheid, opsetlikheid, vreemde sintaksis en sketsmatige poëtisering, kom daar steeds groter erkenning vir haar digterskap (Brink, 1984: 16; Van Zyl, 1985; 18; Snyman, 1985: 11). Die bundel bevat poësie wat beide liries en verhalend is. Die e ysi g a la d e see d i g die lese se blik terug na die elementele aspekte van die menslike bestaan, naamlik water en grond, wat ela g ike a ke pu te i haa oeu e is. Die fokus op la d e see fu ksio ee ook as sa e i de de ele e t i uitgebreide netwerk van verwysings uit verskillende wêrelde. Die u del egi et die gedig ietsa g aa i die elegiese as t a e du el tee oo dig is: i die elegiese klank van die riete (botaniese naam elegia juncea), maar ook in die verdriet oor dit wat e lo e gaa i die digte like lied e gelyk die eld, / o e taal aa , ly altyd die eld . I teenstelling met Obool en Patria is daar nie in hierdie bundel sprake van afsonderlike afdelings nie, ee de a odulasie of assosiatie e oo ga g a die ee te atiese fokus a olge de. Die u del egi et eeks gedigte aa i die e hale a e se at ee oudige estaa lei i iet eld a y dui e, i ie o di g e die see e tel o d Ha s Huis , y die p e t a hout ake , Moldo p se e se , Wegloopki d . Die sp eke i die gedig aak i die iethuis hoo die see aas et die kla ke a die odussee , at aa leidi g gee tot aa tal gedigte aa i die gege e a Odusseus e a de G iekse ites te sp ake ko e uit op die see, odusseus , A geologiese useu , Athe e , Wasgoed oo dat dit a daa ee te ugkee a “uidAfrikaanse konteks waarin allerlei strand- en see-ervarings ter sprake kom. Dit gaan onder andere in hierdie gedigte om die moeitelose betreding én oorskryding van die grens tussen land en see om in 5 agies-li i ale ui te te eg te ko , e al deu figu e soos duike die duike , isse ski d isse ski d e seu at a de pla k y Op sy a de pla k , y al , “eu ski d . Die es a die u del o d geke e k deu y a oeitelose loei tusse gedigte at ge o tel is in Suid-Af ikaa se la dskappe of itologiese elde. Alles is sa ge ig, alles st oo soos ate , merk Gilfillan (1985: 17) op. Die gedigte oor die plaaslike o ge i g soos t ekosk aal aai, so dag e , he e-maak-tui e eeste e k is et so eel d ae s a u i e sele eteke isse e argetipes as die daaropvolgende gedigte oor Odusseus wie se verhaal oorspronklik opgeteken is in Homeros se Odusseia en Ilias. Die gedigte oor hierdie onderwerp fokus onder andere op die ontmoetings tussen die seeman Odusseus en die landgebonde vroue Penelope, Helena, Kirke en Nausikaä. Hie a daa e eeg die u del a do ke de too aa d at die lese ee a le te na winter, van lewensvreugde na pyn, siekte en dood. Op hierdie manier word die beginsel van lewe e estig deu die e ukki g a Weskus-le te, P i a e a op uu skilde y i Po peji, die maartlelie, verloorvlei se waterblomme) en dood (selfmoord, die afsterf van die vader, die pyn van siekte, liggaa vol letsels, dood deu e d i ki g aas ekaa geplaas. I die aa d lo e a o us a die self oo d-digters Marina Tsvetaeva, Ingrid Jonker en Sylvia Plath byvoorbeeld vir Orpheus om juis terug te kyk, soos wat hy met Euridike gedoen het, sodat hulle in die doderyk kan agterbly en nie na die lewe hoef terug te keer nie. Daar word ook van die lente se blomlandskappe beweeg na droë landskappe en woestyn-gege es d oogte , Ke sfees i Gola at die leser bring y aa tal gedigte geplaas i die by else la dskappe a eide die Ou e Nu e Testa e t Hy t ek ho dit aa , Pilatus sk yf ie d e i die Kaoko- eld Kaoko-gedigte . Die “uidAfrikaanse en Grieks-mitologiese wêrelde word ten slotte e e ig i glaukus e laat die kus aa i die visserman uit die Griekse mitologie op sy reise in die binneland van Suid-Af ika e haal e tel wat die bundel afsluit met die woorde: ee aal as daar / eila d: / afrika . Op hierdie manier wo d daa , soos i die o ige u dels, á die uit yk a a de elde te uggekee a e lyf i Afrika. My plek se naam is Waterval Uit die voorwoord by Müller se volgende bundel, My plek se naam is Waterval (1987), blyk dit dat sy die vertroude Suid-Afrikaanse landskap (meer spesifiek die Weskusstreek en die Piketberge waar haa e gplaas Wate al geleë is ou deu u e le s ekyk. Die gedigte i hie die u del is naamlik vertalings en voortsettings van gedigte deur meesters van die Sjinese en Japannese digkuns soos Riokan, Tsjoe Tan, Li Po, Wang Wei en Tao Sji (vergelyk hieroor Snyman, 1988). Met hierdie e skui i g i haa e k sluit Mülle aa y igti g aa gedui deu B eyte a h at deu gaa s i sy oeuvre, maar veral in sy tronkpoësie, die Oosterse tradisie in sy poësie verwerk. Die voorwoord van die bundel dui ook aan dat die bergbrand wat Waterval in 1984 verwoes het as boustof vir die verse gedien het. Op hierdie wyse word vuur, naas water, een van die elemente wat in hierdie oeuvre geassosieer word met verlies en die daaropvolgende herlewing. Alhoe el die t aalf afdeli gs a die u del elk estaa uit eeks gedigte at slegs et aste iske a ekaa geskei o d, is daa sp ake a o de aa dse o ga isasie e su tiele fugale ge uik a te ugke e de otie e B i k, 1987: 30). Die beginsel van vloei wat so belangrik is in die Oosterse denke en kuns is ook rigtinggewend in die assosiatiewe progressie van die een gedig na die volgende. Die invloed van die Oosterse kalligraaf-digters is veral sterk in die eerste afdeling K ashaal aa i die gedigte e skille de a iasies e odulasies is op die asiese ouste e a 6 die Oosterse poësie: berg, rots, maan, wind, water, gras en pruimboom. Die afdeling sluit egter ook indrukke en kulturele verwysings in uit ander sfere soos die Griekse mitologie en die Russiese poësie. Die t eede afdeli g Ee dagslelie stel die hoogs efe e e ele e te a die atuu die alle de blaar van die peonie, die kortstondige eendagslelie) teenoor die meer standhoudende dinge (die elkhout oo at elke eeu ka e klaa aak . Hie die gedigte skep die agte g o d aa tee die volgende gedigte se waarnemings afspeel van vroue en mans se omgang met mekaar en die lewens wat hulle saam maak. Die derde afdeli g het die titel Fluitjies iet e o d assosiatief opgebou rondom die motiewe van riet, water en vis. Die gedigte teken met vinnige kwashale verskillende beelde van seuns op bootjies, seuns met waterbeeste, vissers met hulle nette en vissers onder die elkhout o e i die fuik a slaap . Tusse deu gevleg is die verwysings na die fluitjies iet at aa duidi g is a die sui e , oe kla k at uit die aa de self ko . Die ie de afdeli g Kouga is opged a aa die filosoof Ma ti Ve sfeld e is die eerste van die bundelafdelings waarin daar suggesties is dat die digter se waarneming van die natuur ook beïnvloed o d deu die politieke spa i g a die tagtige ja e. Ka tteke i g y ee a die gedigte lui kouga, tyd a o luste e aak so die leser bewus daarvan dat geweld en bloedvergieting die agtergrond van hierdie natuurindrukke is. Om hierdie rede raak die spreker in dié vers by die geamplifieerde klank van water teen kranse bewus daarvan dat bloed uit klippe getap word. Daar word ook ve ys a die ko a do oël at die ag ke e ie se oep kli k tusse die stilte a uu li ies e die stiltes / a loed e loed . Dit gaa steeds o die isuele flitse at e si die ander afdelings kry, maar nou gelaai met die klank van geweld en die kleur van bloed. Dié afdelings skep ook op subtiele wyse die oorgang vanaf die waterryke eerste afdelings van die bundel na die afdelings waarin vuur ter sprake sal kom. Die ee ste gedigte i die yfde afdeli g getitel My plek se aa is Wate al ekle too die paradyslikheid, somerse vrugteoorvloed en weelde van sintuiglike ervaring wat die plaas bied oo dat daa geleidelik akse te a hitte, o ke e uu i die gedigte egi e sky et pik e g aaf , die lelies ag , e eel ek y , daa s iks . Di afdeli g ei dig et die la at a die plaas at i die gedig die so dag iddag toe die plaas a af afsta d soos i isioe deu isse s op see gesie o d hulle het plasie tee die olke / sie a del, ooi elig, tydsaa en hoog i die takke . Die daa op olge de afdeli g Vuu eld oep e al eelde a leegte e e ietigi g op dooie it dae , hie die si ool a leegte . Die afdeli g Nag teke estaa aa i die sp eke o i g o d deu diep do ke te e volslae dieptepunt bereik wat ooreenstem met die krisis wat die mens dikwels in hulle middeljare bereik, soos gesuggereer in die volgende kort gedig: witklip in die water sy lang reis tot op die bodem: ek is vyftig jaar oud Geleidelik verskyn daar egter in hierdie afdeling ook motiewe van herlewing soos in die verwysings a lo at uit die aelst i g ko , die see at opstaa et sp i ggety, Jo a at he o e o d uit die is, die loed lo e opsta di g op die de de dag. Daar is ook tekens van nuwe lewe in die afdeli g Maa t, Ap il , e ysi g a die s a t he fs at olg a die a d at i die so e o tstaa het. “tadigaa k y die egi sel a ate ee die oo ha d oo di a uu et oomblik tussen oorloop e afloop , te yl die ee ste eë s a die i te egi al i die gedig sy 7 ha g haa lae yd at he i e aa die eë itologie a Eug e Ma ais i Die da s a die eë . Te spyte a die feit dat die afdeli gs Kie ie e Wi te “uid-Afrikaanse sfeer adem, staan hulle ook in die teken van die verhale oor Euridike en Persephone uit die Griekse mitologie. Nu e akse t – nie heeltemal onverwags ná die verwysings na Eugène Marais nie – word gebring et die afdeli g Volopkos . Hie die afdeling herinner deur die volkse toon en fragmentariese aard aa Va Wyk Lou se Klip e k , aa e at ook e e ki gs a die ate iaal e sa el deu Bleek e Lloyd i die ege tie de eeu e gelyk Wit ooi Too e asook verhale en mites uit die inheemse folklo e e gelyk olop! olop! e dis alles haas se skuld . Die afdeli g kyk dus ook vanuit die perspektief van inheemse legendes na die verskynsel van sterfte en herlewing (vergelyk Du Plessis & Snyman, 1993). Hiermee neem Müller haar plek in in la g t adisie a sk y e s e digte s at Bleek e Lloyd se ate iaal e e k, p oses at ie so de ko t o e sie e loop het nie, soos wat die reaksie op later verwerkings deur Stephen Watson (Return of the Moon, 1991) en Antjie Krog (Die sterre sê tsau , 2004) getuig. Die u del se slotafdeli g Kallig afie kee op sikliese yse te ug a die ee ste afdeli g K ashaal et sy Ooste se akse te. O de die oo d kallig afie o d ie et die a tefakte a “ji ese digte s en kunstenaars soos Li Po, Hakoerakoeten, Basho en Riokan ingesluit nie, maar ook dié van SuidAfrika se Boesmanskilders en -digters wat veral gefokus het op die eland (wat eers gedood en dan geteke is . Die u del o d afgesluit et die gedig Kallig afie: He el e Aa de aa i daa verband gelê word tussen die Oosterse digter Riokan en die digter van My plek se naam is Waterval at p o ee o et dieselfde ede igheid, ekse t isiteit e eko kelde lydskap as hy he el e aarde in haar werk vas te vang. Ten spyte van die kritiek dat die verskillende verwysingsvelde in die bundel nie genoegsaam met mekaar geskakel word nie (Kannemeyer, 2005: 714), verteenwoordig die u del pogi g o e a de te l tusse e skille de soo te digte s, skilde s e esi e s uit verskillende tydperke en kulturele tradisies. Die suggestie is dat alles op die vlak van die argetipe met mekaar verbind is. Swerfgesange vir Susan en ander Na tusse pe iode a tie jaa aa tyde s Mülle t ee ko t e haal u dels pu lisee e sky die digbundel Swerfgesange vir Susan en ander in 1997. Die bundel word opgedra aan drie van die digter se vriende wat in 1995 gesterf het, naamlik die skilder Eraine Rankin, die filosoof Marthinus Versfeld en haar man se niggie Susan Rudnitzky vir wie sy op haar sterfbed versorg het. Alhoewel die toonaard van hierdie bundel met sy Europese sfeer op die eerste oogopslag verskil van die vorige bundel met sy Afrikaans-Oosterse inslag, sit die bundel die elegiese grondtoon van Müller se oeuvre voort. Daar word besin oor diepgaande verliese, maar telkens teruggekeer na die lewe wat volg op die dood en dit wat gewen kan word uit die ervaring van verlies. Alhoewel die skryfdaad gesien word as a ie o die py a e lies te es ee , gaa dit gepaa d et g o dige self-ondervraging, soos at lyk a ee die sp eke i die gedig taak s : die egee te o e slag te doe / verslag / is al eeds e dag . Alhoe el die ee ste d ie afdeli gs e skeide heid a o de e pe aa sp eek, die hulle e al as voorbereiding vir die vierde afdeling wat fokus op die dood van Susan Rudnitzky. In die eerste afdeli g is daa eeds sp ake a d o e de oo ga g a le e a dood i I slaap , i die t eede word daar gefokus op die sterftes van die spreker se broer Nico, haar vriendin Eraine en vriend Marthinus Versfeld en in die derde word daar gesinspeel op die naderende ervaring met die dood wat i die ie de afdeli g tot hoogtepu t sal ko e gelyk gedigte soos fo tui , Tydi g a 8 “usa e e oede , laasgenoemde et die slot eël ek oel ees e a ge le te ko . Hie a is die ie de afdeli g i sy geheel e slag a die yse aarop die digter haar vriendin Susan begelei tydens die sterwensproses. Dit beskryf die spreker se vertrek na Switserland, haar aankoms met geskenke by Susan en die langsame proses van sterwe tot en met die doodsmoment. Dit is veral in hierdie afdeling wat die eg ip s e fgesa g e die toespeli g op die oo d ste fgesa g e klik gestalte k y. Die ste e sp oses o d i die gedig s e f gesie as o a eis, juis dit waaruit die digter ironies genoeg lewenslank reeds haar inspirasie put en wat haar laat lewe: ek is digte , ek; ek e k et skadu ees, met liggame op trek; ek kry eers lewe as die avond gesange uit die rante rek en enkel swerwers, byna reeds geraamte, op die grondpad vind Dit is opmerklik dat die gedigte in hierdie afdeling steeds eenvoudiger, ligter en stiller word totdat die dood van Susan slegs indirek en in enkele woorde gesuggereer word in die slotgedigte van die afdeli g laa , o te s eef , “ig e y . Die sk yfha deli g speel ela g ike ol tydens hierdie p oses: i die digte is dit iddel tot e t oosti g, oo le i g e self ehoud i d ie-uu s ags esef sy dat sy i hie die tyd leef a fle te tjie / tot fle te tjie papie . Dit i g egte ie o iddellik helde heid ie: i “kadusk yf oel die sp eke dat dit at sy i hie die tyd sk yf o de skadu staa i die o eke de ka e , sk yf ek heeltyd / in die skadu van my eie egte ha d e dat sy dit ee s ee tuis i “uid-Afrika sal kan ontsyfer. Die skryf neem ook die vorm aa a iegelied i die ste e de at deu die i k i p e e i de i g a die siekte y a besig is om weer kind te word – i haa si g die digte da iegelied uit af ika : tula dan, my liefiedi g, / a e sal ir jou ersie bri g tula . Die afdeli g het a atie e i slag as ge olg van die chronologiese verloop wat die sterwensproses volg tot by die uiteinde, verder saamgebind deur die motiewe van geel (teken van sowel uitbundige lewe as siekte en dood), die reis op water, musiek, wind, die val van lig en so meer. Hierna funksioneer die vyfde afdeling van die bundel as nabetragting. Na die afskeid van die gesto e e deu die uitl a die lyk i oo ade like li e e die e assi g aa el , is daa ook toespeli gs op a de ituele o do die dood soos alse i g alse , Mu ie , die e sie i g a die lyk lied .a. . Ma delsta , e slagdoe i g taak , die op ig a gede kteke g afsuil e uitei delike he le i g “teggies . Ook die u del se gevarieerde slotafdeling bly natalm by die dood van Susan deur die verwysings na haar Joodse oupa Naftali Rudnitzky wie se verhaal in die eerste drie gedigte van die afdeling vertel word. Die begrip s e fsa g is ook op ho a toepassi g o dat hy as lugte de jood deu die o sta dighede van die Tweede Wêreldoorlog gedwing is tot swerwe en deur meer as die familiebande-êrens aan die digter ver a t is e fdeel e Naftali ‘ud itzki: foto a s e e . Hie a olg daa verskeidenheid gedigte waarin die christelik-religieuse sfeer van die bundel Patria terugkeer, maar da et aa ds-mistieke inslag wat herinner aan die werk van Cussons en ook Van Wyk Louw in Tristia die o ge oe de e f , ook F a iskus , stof , a i . I die u del se idioo a he le i g Ha idge, 1997: 17) praat die digter ook namens die Russiese digter Osip Mandelstam, wat in 1938 gesterf het tydens die Stalinistiese vervolging van sogenaamd antirevolusionêre figure, in eeks gedigte oo e i ho , aas e kele e tali gs uit sy e k. I die slot a hie die afdeli g, e dus van die bundel, word daar egter weer teruggekeer na Susan, die vrou wat die digter se a de la dse suste as e ie se ste fte die i spi asie i die u del as: Jou dolossies l itgek i g / i die toe al se e k eukeli g. // Die ee tjies a o s suste si g. Oo skiet . 9 Hierdie slotgedigte toon hoedat die digter, ten spyte a die i loede e i spi asies uit verskeidenheid ander wêrelddele, uiteindelik tog die gegewe van Susan se dood inbed in Afrikaans, die taal van Afrika, waarin die dolos, die beentjies en die suster met bepaalde betekenisse gelaai is deur digters soos Opperman en Marais. Die aandag van jou oë. Gedigte vir die liefde Die elegiese element in Müller se oeuvre word tot n hoogtepunt gevoer in Die aandag van jou oë. Gedigte vir die liefde (2002) wat in 2005 met die Hertzogprys bekroon is. Die bundel bring in verhewigde mate die mistieke aanvoeling, sintuiglike konkreetheid, intellektuele besinning, omvattende verwysingsvelde en woordbeheer wat reeds vantevore in Müller se poësie aanwesig was. Die titel van die bundel suggereer reeds die uitsonderlike aandagtigheid waarmee daar in hierdie bundel geskryf word oor dit wat met aandag beleef en bekyk is, veral die siekte en dood van die digter se man, Wilhelm. As eerbetoon aan die liefde heri e dit aa die eëls Lieflike, klei , ou: i die st ale de ee ied / at ek, lope d, aa dagtig, i jou ied: át , uit Va Wyk Lou se G oet i ui i Tristia. Die u del is gest uktu ee o do eeks otie e die oë, kyk, sie , g o d, see, lig, vuur) wat met ekaa e leg o d o epaalde e haal te e tel. Daa is ses afdeli gs, waarvan die eerste en die laaste, getitel Oë lik I e Oë lik II , aa o die u del o e aa i daa gefokus word op die spreker se liefde vir haa a . Daa tusse l die afdeli gs Yash ak , B ood lo , “t a dlope e Ystyd . Die otie e a die aa dagtige oë, lig, sig e i sig o d i die ee ste afdeli g Oë lik I aa geko dig. Die u del egi et die gedig La plig aa i die sp eke op paradoksale wyse vra dat die gebeure waaroor die bundel handel, en die bundel self, nié moet ge eu ie: Ek a o daa a e aa te o d: / dat ek jou ee oet sie / soos t . Ek il ie eet a die lig / at o jou opgeslaa het ie . Die gedigte in die eerste afdeling is skerp gefokus op die haas ondraaglike implikasies van kyk en bekyk word; om hierdie rede figureer die verwysing a oë i y a elkee a die gedigte i die ee ste afdeli g. I sig s die sp eke dat dit o d aaglik sal wees as haa geliefde haa ie ee sie ie: y lief het oë at y sie / dis alles at ek eet / o eld do ke d ke te / as hulle y e geet . Hie tee oo staa Die aa dag a jou oë aa i sy besef dat sy die aandag van daardie oë verloor het omdat dit op a de ho iso ge ig is: Ek kyk nooit na jou oë nie. Ek weet: die aa dag a jou oë, op a de ho iso ge ig, het my vergeet. Ek kyk nou na die grond. Kyk stip – a t eke dheid daag y uit die naaste gras en klip. Die aandag van jou oë toe dit my verlaat, het my die groen en bruin gevlekte skoonheid van die aarde nagelaat. Die g oe e ui ge lekte skoo heid / a die aa de t ee i die ie tusse afdeli gs a die bundel sterk na vore in gedigte wat die aarde besing: die singtuiglike ervarings daarvan, die geskiedenisse, die verhale, die kuns, die landskappe en die saambestaan van die geslagte. Die liefde vorm die grondtoon van die bundel en verskyn dus in al die afdelings. Die enkele gedigte in Yash ak e ys a Ooste se e Af ikaelde te yl die liefde i “t a dlope geplaas o d 10 tee die agte g o d a of uitge eeld o d deu iddel a die see, soos i die gedig To e toso aa a e al die laaste t ee st ofes dui op die sto agtigheid a die liefde e gelyk Ek is die loed at jou ko haal het e i y i este k ioel daa / le e dige k e e . I B ood lo ko die pe soo like liefdesgeskiede is te sp ake, aa o d ook aa tal liefdes- en erotiese geskiedenisse uit ander wêrelde soos die bybelse, die Turkse, die Russiese, die Griekse en – terug by die plaaslike – die O e e gse e gelyk O e e gsaaidi g ee gegee. I Ystyd o d daa aas die liefde ook op die maak van kuns gefokus in gedigte oor Chagall, Monet, Picasso, Lorca en Munch. Oë lik II , die afdeling wat die bundel afsluit, vertel op n meer direkte manier die verhaal van die man se siekte en dood. Die verskillende fases van die proses staan opgeteken in gedigte soos Tydi g , Voo sk if , i te s ag I , Jesus lei et ei e F eude , i te s ag II e offe to iu . Hie a olg aa tal gedigte aa i die agte ge le e e o stel o haa self et die dood e die e lies a geliefde te e soe . Dit ge eu uitei delik i die gedig i die a d aa aa i die motief van vuur, wat reeds vantevore in My plek se naam is Waterval gebruik is, aangewend word o die geestelike loute i g deu die oup oses te e oo d. Die gedig esk yf hoedat die digte isioe a haa a i stuk uitge a de eld sie e sluit da af et aa aa di g van sy afwesigheid: maar hy was reeds weg in die brandveld behalwe vir die talmende geur van ekstase hy is dood, het sy besluit; haar mond was soet, meteens, met die geur van erbarming toe sy terugklim in die kar was alles binne heuningwarm Hie die afdeli g e die u del ei dig et die gedig a iddag aa i uitgespel o d at alles met die aandagtige kyk bereik wil word: sy wil sien sodat sy kan ken. Dit word verwesenlik in die proses waardeur die kyk en sien omvorm word tot poësie in die oë lik a die gedig. Waa die bundel begin met die versugting dat daar liefs nie gekyk moet word nie en dat die spreker dit alles gespaa oet ly, a die slotgedig: oe ie toe aak aa y oë ie / ek il aa hou kyk a jou . Die motief van aangekyk word deur die geliefde man is ook aanwesig op die voor- en agterblaaie van die u del: oo op e sky Pi asso se skilde y a sy i a es Fe a de e gelyk die gedig V ou Pi asso e agte op foto a die digte geneem deur die man oor wie sy skryf in die bundel. Die teenwoordigheid van die vuurgod Sjiva, wat ook op die bundel se agterblad e sky , is aa duidi g van die wyse waarop daar na die verwoesting van die dood uiteindelik nuwe lewe uit die vuur na o e t ee i gedigte soos “hi a da s e i die a d aa . Night crossing Müller se eerste en tot dusver enigste digbundel in Engels, Night Crossing, verskyn in 2006. Alhoewel dit i a de taal gesk yf is e effe s a de akse te l , is dit a o e i houd ste k e a t aa haar Afrikaa se dig u dels. Die u del estaa uit d ie afdeli gs at elk los eg o do bepaalde gegewe sentreer. Die eerste afdeling bevat erotiese gedigte wat meer eksplisiet is as dié in Müller se Afrikaanse gedigte. Alhoewel die Engelse gedigte ligter van toon, direkter in segging en eenvoudiger in uitvoering is as dié wat sy tot in daardie stadium in Afrikaans geskryf het, meen Cla kso : dat Mülle i haa E gelse gedigte steu op e af, ko e sio ele ite te yl die plaaslike e histo iese i haa Af ikaa se poësie itologiese eso a sie k y. Die e otiese 11 liefde o d i hie die gedigte geteke as eelka tig: e uklik, aa ook slu e ge aa lik We ho , Gypsy ai , Da k sea . Die ge aa is i seke e si e o de aa die insig dat die kontak tussen geliefdes eeds oo afskadu i g a die dood e at. I die gedig Bo esea he o d die fisieke ke is aki g et die geliefde se gesig gesie as a ie o die geliefde tot op die ee te lee ke I shall get to k o you to the o e – a daa is dit egte slegs a s all o e to death . Vanweë die klem op die erotiese en die liefde vertolk etlike van die gedigte in hierdie afdeling o e te a sui e ekstase. “o ige gedigte esk yf ook o e t a ekstatiese ee -wees et die la dskap e iets at e s God sou ko oe oo date , Delta at da . Die tweede afdeling beskryf dieselfde gegewe as dié wat in Die aandag van jou oë ter sprake gekom het, naamlik die begeleiding van die geliefde eggenoot deur sy terminale siekte tot by die dood. Die e otiese gedigte a die ee ste afdeli g aa i die e i de y he hali g aa gesp eek o d is voorspel tot hierdie afdeling waarin die liefde ook tot ander vorme van uiting gebring word. Die afdeling begin met gedigte oor St. Ja a die K uis Upo a i dy ight e Ch istus ‘esu e tio , A a Fathe aa i aa dse e liggaa like, selfs e otiese, istiek aa dig is. Po t ait of a a tist i ood sugge ee o a e oties geï spi ee de istiek a ee ou p aat a haa e a i g a Ch istus: But I e e e / you eight a o e e, a d elo . / Shadows throng where we walked on that sandy, softish place / beside the lake. You took my plait in your mouth, / eating the s ell of y s eat like ead . Wa ee hie die ou dus die eeld a die lyde de Ch istus i hout geke f sie , is daa sp ake a ko i asie a lydi g e ha tstog: I suffe a d I lust , is die slot oo de a die gedig. Die gelytydige e a i g a suffe i g a d lust , van lyding en hartstog bepaal ook die aard van die reis saam met die sterwende eggenoot wie se siektegeskiede is uitee gesit o d i hele eeks gedigte at eslag gee aa die fisieke aa ook spirituele aard van die sterwensproses e gelyk die gedigte X- ay , I te si e a e, tho a i a d , Pea s i autu , “ea-house , ‘e issio , No tu e , T u k all , Bou e e Veld-fi e . D u pele a i gs speel eeds i die ee ste t ee afdeli gs ste k ol: die gedigte si speel telkens op liminale of oorgangsruimtes soos die skemer, die dagbreek, die oorgang tussen land en water, die drumpel tussen lewe en dood en die raakpunte tussen mens en god. Die derde afdeling begin met die gedigte Night C ossi g I e Night C ossi g II aa i die geliefde se oo ga g pe oot a die doderyk (reeds aangeroer in die aanvangsgedigte van haar eerste bundel Obool) ter sprake kom. Wat hie die afdeli g e estig, is dat die sp eke de ek op aa de agte ly: I pay. Do ot ha k a k. / This ti e you go. / I stay Night C ossi g II . Die afdeli g teke i e skille de gedigte die eeld a die agte gelate ou at haa oeisaa et haa lot as agte ge le e e e soe Pe elope e e e s , ido . “oos elde s i haa oeu e is daa a die vernietiging en verlies sprake van geleidelike he stel e he le i g, gesugge ee deu eelde a le te o ha d e dag eek Blou e g “t a d a. . . O de tusse is daa egte ook die e ustheid dat die aak a poësie uit hie die gege e loedige, selfs wreedaardige toewyding vereis wat vra dat die digter op ge adelose yse e a i gs oet e uik: You ha e to e st o g to ake a poe ; / you eed hands like Thor and you need the will / to bring it down on unsuspecting skulls / wherever you find the You ha e to e st o g . Om die gedagte van geel In 2012 publiseer Müller die omvattende bundel Om die gedagte van geel waarvoor sy in 2013 die ATKV se Woordveertjie-toekenning vir poësie ontvang. Die bundel bevat meer as 180 gedigte wat in sewe afdelings georganiseer word. Olivier (2012) wys daarop dat die tegniese versorging van die 12 verse uiteenlopend is: sommige gedigte het titels, ander nie; sommige titels maak gebruik van hooflette s, a de ie. O die gedagte a aa ee st o e de geheel te beklemtoon, volg daar in die i houdsopga e ko a s a die titel a elke gedig. “o el die titel as die uite lad se afbeelding a skilde y deu Neil A st o g a geel telefoo pale tee die agte g o d a geel la dskap en blou lug lê klem op die kleur geel wat in daardie stadium reeds bepaalde konnotasies in die digter se oeu e e e f het: die assosiasie et le e, italiteit, e e gie, ug aa heid e Dio isiese e g yp aa die le e C ous, 2012), maar in bepaalde skakerings ook van verval en dood. In hierdie bundel manifesteer dit herhaaldelik in verwysings na die son, sonneblomme, graan en goud. Die u del is as geheel ste k afgeste op die op oep a he i e i gs eld, e al di a landelike jeug waarin die sprekende subjek geleidelik tot verstandelike bewussyn en seksuele rypheid groei. Saam met begrip groei egter die wete dat volledige insig ontwykend sal bly; saam met seksuele begeerte en liefde kom die bewustheid dat dit kan lei tot pyn en geweld. Die eerste afdeling aak ook eldi g a die ela g ikste i loede i die sp eke se le e e gelyk die se e sie e s i die gedig “e e e die O i d a e Ee i die gedig agtste . I die olge de t ee afdeli gs Agte d y e de so aa e O ee te egi o d die jeug eld i he i e i g ge oep et ele e tele helde heid a geel e lou, so lig e do ke te, gras en water. Die gedigte teken tegelykertyd die onmiddellike ervaring van die kind en adolessent wat bepaalde momente beleef en die retrospektiewe blik van die digter wat dit in haar herinnering he oep o daa a poësie te aak. Oli ie e ys a die e skuifde pe spektief a die digterlike spreker wat byna as uitestaa de a haa self e haa ko t ei kyk, te yl Hambidge ys op die spa i g tusse die ki d e die oue digte at et ospektief die p osesse a seksuele en digterlike ontwaking ver- eeld . Die potensiële aanwesigheid van geweld, pyn, teleurstelling, verlies en verganklikheid in die jeugidille word geïmpliseer deur die teenwoordigheid a ol asse figu e soos die a kostu e i gs , oeg II , i ie oo d , pa skaap e k e die ui ou Elsie Elsie . Dit is e al die e a ing van die vroulike figure soos die ma wat huil oor die dood a die koei oeg II e Elsie at die e haal a haa isha deli g e ge olglike isk a e e tel Elsie at eliëf gee aa die gedigte oo die jo g ki d se e us o di g a die eld se loedsto digheid a ee sy egi e st uee ee tie ja ige , e st uasie lek , do ke ooi dahlia . Daa is ook toe e e d sp ake a o steli g o di ge te eg yp e tot sp eke te i g. I Te ughoude d ko die sp eke tot die ko klusie: Die wêreld wil nie opgesom word nie. En eestal / die goete s … ook ie ei tlik tot hul p ate ko . Die afdeli g Lief si speel op e skille de o e a die liefde at die e s ka e aa e die impak wat dit kan hê, terwyl die daaropvolgende twee afdeli gs “o e i Eleusis e Met Af ika af die eis- otief a o e i g. I ee sge oe de e tel die sp eke a e lyf i Eleusis, die plek waarin die Eleusiniese misteries gesentreer om die figuur van Demeter in die Griekse oudheid afgespeel het, terwyl laasgenoemde fokus op die spreker se terugkeer vanaf Europa na Suid-Afrika. Talle a die gedigte i hie die afdeli g fokus op die ele e is a te ugke e de eisige at e e syds g oot eugde eleef aa die tuisko s lieg it , gedig i yself, a eise , aa haa self a de syds et oeite e aa die ge eld e o ede i haa tuisla d I hie die la d , e tel “a ah Musi y . I die slotafdeli g Met die auto af see toe o d daa te uggekee a die jeug eld. Die se t ale beeld opgeroep deur die afdelingtitel is dié van die spreker wat saam met haar twee broers en hulle oue i ge estou ee de oto op “o dag iddag deu die plase e la de ye ustige it a die see o de ee Va uif . Dit o d beeldend van die herinneringsreis wat in hierdie afdeling en 13 die u del as geheel o de ee o d. Daa is duidelike ele e t a ote i g, die opteke i g a ste e e gege e s at a de si s e lo e sou gaa , soos i die gedigte aa i die ste a reeds bekende gespreksgenoot Ha ald opkli k Ha ald sk yf e aa i ie a d e tel oo olst uise e ou is hie olst uis of oo die te ugt ek a die see “kielik het die see . Die eldadigheid a die he i e i gs eis a die e lede o d gete pe deu k itiese self e ustheid by die sp eke . “y is e us daa a dat te ugskoui g e s ka e lei tot e sil e i g “pieëlsk if sk yf sy of estetise i g a die self: Is o s ie ooi gedig / i o sself ie? O s is. O s s o sself op: / dit as p agtige so dag ge ees oo t aa . Die u del ei dig et die esef dat sowel die ervaring self as die spieëling daarvan in die poësie uiteindelik getroef word deur die stilte. Die slot oo de a die u del is: ou flik sil e stilte / e olko e . Di oorgawe aan die stilte is – tot dusver – die digter se laaste woord. Prosa Werf in die rûens Alhoewel Müller reeds in die sestigerjare twee romans publiseer en populêre verhale en romans o de die aa Mag iet “ al e ge sk yf, e sky haa ee ste lite e ko t e haal u del, Werf in die Rûens, in 1980, dus kort na die publikasie van haar eerste twee digbundels Obool (1977) en Patria (1979). Die i leide de e haal i die u del, Die luipe d , ka gelees o d as soo t edo i Müller se hele kortverhaaloeuvre. Die eerste paragraaf van die verhaal stel onmiddellik die kwessie van waarheid en fiksie aan die orde: Sover ek weet, het ek nog nooit by die waarheid gehou in enigiets wat ek geskryf het nie. Ek is e telle a e hale: ie e s ee e haal sy eie loop e glip o de jou uit, op sy eie koers. Hy maak sy draaie en miskien kom hy, soos ho d at op jag gegaa het, a jou te ug e i g sy p ooi saa : die g a liggaa a ese at jy glad ie he ke ie. […] Hi die e haal het ie ui te i e igiets a de s as die aa heid ie. Ná hie die i set olg da e haal at juis nié die waarheid kan wees nie of slegs waar kan wees i die e s lugte a die e eeldi g as aa aa aa . Dit is die e haal a die jo g dogte van die polisiesersant op Botrivier (gegewens wat ooreenstem met Müller se outobiografie), wat in die aa lig gaa kyk a tie at doodgeskiet is o dat hy plaasdie e ge a g het. I fa tasie lug wat kenmerkend is van die wyse waarop die skrywersverbeelding die realiteit omskep in fiksie maak sy die deu a die t o k i die dooie tie oop sodat hy ka egko : Uit i die aa lig ha dloop die tier, terug oor die stowwerige pleintjie, juigend in die rigting van die berg. Die laaste wat ek van hom sien, is die donker kwas van sy stert, wat roekeloos heen en weer swaai in die galop van sy groot, ste k pote. Hie i is die ke a Mülle se ha te i g a outo iog afie e fiksie e at: haa verhaalkuns is sigbaar gegrond in feitelike, selfs outobiografiese gegewens, maar volg telkens die vlug van die verbeelding om sorgvuldig-gekonstrueerde artefakte te word. Ook die noukeurige en si tuiglike aa e i g a die tie Ek het et y ha de oo sy liggaa gest yk, et y i ge pu te sy kolle ageteke , et y i ge s i sy sagte, koue oetkussi g ge oel ys i di ek op die aard van Müller se vertellings. Alhoewel daar kritiek was op die doelbewuste simboliek van hierdie verhaal (Grobler, 1980: 40), verwys kritici herhaaldelik na die belangrikheid daarvan binne Mülle se e haalku s. Au a p : oe dit haa geloofs elyde is, ko t e klaa , te yl Meye : dit eskou as duidelike oo eeld a die yse aa op die aa eming van die natuur geïntegreer word by die uitbeelding van skrywerskap. 14 Die titel a die u del is eksplisiete e ysi g a die plasi g a die e hale i e epaalde streek, naamlik die Rûens in die Suidwestelike Kaap. As sodanig is dit verwant aan die streeksvertellings van C.G.S. de Villie s, M.E.‘. e Aud ey Blig ault aa i die leef yse i epaalde ko t ei gea gi ee o d, aa daa ook pogi g is o alge ee menslike verskynsels op verhalende wyse te belig. Binne die konteks van hierdie kortverhaalbundel word die blik egter uitge ei o te fokus op plattela dse eld e leef yse at ook a de ge iede soos die “a d eld i sluit e so s ook i die stad a ifestee Je usale is o geploeg e Jaspis e goud . Die te e f plase, tuine, dorps- en stadserwe) dui binne hierdie konteks telkens op die mens wat vir hom- of haa self ui te af ake e o de i e g ote ui te at ho self aa eld i die vorm van moeilik beheerbare lotgevalle en oorrompelende natuurkragte (soms verteenwoordig deur gevaarlike diere, basterhonde en mense wat werf, plaas en tuin sou kon binnedring). Die karakters wat in hierdie verhale optree, is elk op sy of haar eie manier gewortel in hulle betrokke ruimtes, maar staan dikwels op die periferie van die sa ele i g die e eeldi g yke ki d i Die luipe d , die a oedige uitge o pe e i Ket atjie , die do e a e idiote ou i Blikge t , die ui ou et die p els op haa oë e die aste ho d i Ma ia se oë , die isha delde elle deki d i Ve ste s i die so , die oujo g ooi i Ha ie se ki de s , die oede lose seu tjie i “oos dit hoo t , die ekse t ieke ou ou i Wo de like kappe s . Die ste k si tuiglike eele i g en byna mistieke verbintenis met die ritmes van die aarde wat so kenmerkend van Müller se oeuvre is, lyk e al uit die e haal Die geluide a die lei aa i die ek e telle haa olko e i leef i die leila dskap: Elke e geluid […] e e g et die itseli ge a die oe e hie , dis soos die geluide van my eie liggaa , y ha t at klop, y ase at y aa die ga g hou . Deurdat die aksent meermale val op die minderes en misdeeldes in die landelike omgewing speel die verhale in op die klasseverskille binne die wit gemeenskap eerder as op die rassekwessies wat in die tagtigerjare so prominent was in die Afrikaanse literatuur. Alhoewel Anna M. Louw (1980: 13) in haar resensie van Werf in die Rûens op e k dat sy e lig as dat sy ie og aals geko f o tee is met daardie warm yster betrokkenheid ie , plaas Jansen (1980: 47) tog enkele vraagtekens by die uitbeelding van bruinmense in dié verhale. Die samelewing met sy verdeling in klasse en rasse word aa ge ied as aste gege e, selfs as soo t atuu o de soos at jy do es e idiote k y, is daa ook die politiek misdeeldes) wat byna onvermydelik is en waarteen dit haas onmoontlik is om te p otestee . Die politieke sfee a die tagtige ja e ko el te sp ake i die e haal Et aal aa i dit gaa oo die ste k a d tusse edu ee-moeder en haar seun wat op die punt staan om sy militêre diensplig te gaan verrig. Die verhaal fokus op die ervaring van die moeder eerder as dié van die soldaat, soos wat die geval is in die grensliteratuur geproduseer deur Van Heerden, Strachan, Prinsloo en Kellerman. Voëls van die hemel Müller se volgende verhalebundel, Voëls van die hemel , e tee oo dig i seke e si oo ga g a st eeks e hale a ee e lite atuu de e sk y e like soo t ko t e haal, soo tgelyk aan dié van Abraham de Vries en Hennie Aucamp. Alhoe el daa og steeds ui aa tal e hale voorkom wat afspeel binne landelike ruimtes wat skakel met dié uitgebeeld in Werf in die Rûens B ooddoek , Die sla g a ge , Waa so e aa e yko , E gel y die leila d , E kele persone ook in Sardis , is daa ou sp ake a ha te i g a a de ui tes soos die stad, uitela dse o ge i gs e o gespesifisee de lokaliteite aa deu die e hale opsigtelik u i e sele inslag kry. 15 Die oorgang vanaf die streeksvertelling na die bewus literêre kortverhaal kan afgelees word uit die skakel tusse die u del se ee ste e haal B ooddoek e die laaste afdeli g at estaa uit die d ie e hale Walte e Li ie , Bo tpootleeu e Ek at Walte is . I B ooddoek he oep die e telle e haal a haar polisieman-pa oo pasge o e a a at hy uit plaaslat i e oes red. Anders as die verhale in Werf in die Rûens het hie die e haal ie ste k afge o de slot ie: die verteller wonder ten slotte wat van die kind geword het, wie hy was en of hy nog leef. In die eerste van die bundel se drie slotverhale vertel die karakter Walter vir sy vrou Linnie allerlei verhale o haa te e aak e t oos; i die t eede e haal e sky daa i a t oo d op B ooddoek s e e ski d so de oue s at y si kus die y aa o tpootleeu gek y het. I die slot e haal lyk dit egte dat die ki d dalk iets as at Walte i ho self edi k het, ee a die duise d e ee e hale at hy s ags i [sy] geliefde oet e tel . Daa o d t oue s gesugge ee dat die eeste a die e hale i die u del e si sels is a Walte at hy i sy ou e tel elke o de ooi e haal at oo e tel ko o d, is aa haa siel ge oe . Die slot a hie die e haal toon hom waar hy woorde skryf op velle wit papier en dit uit sy ka e e ste i hoë ge ou a benede laat dwarrel in die hoop dat iemand dit sal optel en opkyk na die skrywer agter sy venster. Walte se esi i g oo die aa d a die e hale at hy fa isee ek, etjiese e telle , laat ruimte nie net vir oo edagte ade ie, aa ook e al i toe al is te slotte etafiksio ele nabetragting oor die aard van die bundel waarmee Müller aansluit by die besinnings oor die skryfproses wat veral in die jare tagtig en negentig prominent was in die Afrikaanse prosa. Ander e hale at aa sluit y te de se at p o i e t as i die tagtige ja e is Ma u Taillefe e Lau a He k oodt aa i die se t ale ka akte s i soo t ide titeits e a i g e al e egi t yfel aa die astigheid a die self. Ju kheap i Okto e sluit aa y die et okke lite atuu deu dat dit e tel a g oep ki de s at as eie e eeldi g yke o a p otes yste a aak a afval wat hulle op die rommelhoop vind en dit uiteindelik weer dekonstrueer. Daar is ook duidelike pogings om deur die navolg van bepaalde temas, verwante karakters, deurlopende motiewe en bewuste kruisverwysings die verhale met mekaar te skakel. Resensente het et i de e of ee de e ate a aa de i g e gelyk B i k, 1983; Smuts, 1983; Aucamp, 1983) gewys op die herhaaldelike verwysings na gevleueldes soos kransduiwe, voëls, engele, sprinkaanswerms, helikopters, stralers en vlieërs van papier in die verhale. Sommige van die verhale word verbind deur die temas van buitestanderskap (onde a de e B ooddoek , Bo tpootleeu , du elga ge skap Ma u Taillefe , Lau a He k oodt , ko f o tasies et die dood Heugli se la aai ake , Mi te i G a ada , doods e agti g Te a, a iasie , he else isioe e E gel y die leila d e apokaliptiese e a i gs Vle ke oop e le ke toe . Va eë hie die aakpu te e deurlopende temas tipeer Venter (1999: 14die u del as e sa eli g d aal e hale aa i die e hale ie tot uste ka ko i e kele e telli g of i e die g e se an een lewe of lite atuu ie . Die sentrale karakters in hierdie verhale is – soos herhaaldelik in Müller se prosa – randfigure in die sa ele i g, diege e at eso de e soo t ee loosheid te opsigte a die le e ope aa . “o s is hulle vereensaamdes of ged e e es at hulle uit lug soek i die e agti g a eligieuse apokalips. Dik els is hulle egte ook figu e at eso de e ge oeligheid ope aa i die o a y a agiese a d et die e, aa oeli g i die tee oo digheid a die dood e bewustheid van realiteite wat buite die rasionele begrip lê. Die dwerg van die Infanta en ander verhale 16 Reeds die titel van Müller se volgende bundel kortverhale, Die dwerg van die Infanta en ander verhale (1993), laat vermoed dat sy in hierdie bundel nuwe wêrelde gaan verken. Die eerste drie e hale i die u del is da ook geplaas i Eu opese ko teks. Die titel e haal e at toespeli gs op Velázsquez se beroemde skildery Las Meninas wat deel vorm van die collage wat op die buiteblad van die u del afge eeld o d. Veláz uez se skilde y fokus op die “paa se I fa ta adellike titel gegee aan die dogters van die Spaanse koning wat nie troonopvolgers is nie) omring deur haar diensmeisies, dwerge en hond, met die skilder in die agtergrond. Müller se verhaal haal uit hierdie skildery die Infanta, haar dwerg en die skilder (hier Diego Silva genoem met verwysing na die volle naam van die skilder: Diego ‘od íguez de “il a y Veláz uez e oeg hulle saa i a atief at fokus op die wyse waarop lydi g die e s aa dige o de e p i die ku ste aa aak. I sy pogi gs o die I fa ta te e aak, i g die d e g i haa d uppels klip loei k ik at haa uiteindelik siek maak en laat kwyn. Eers wanneer die dwerg genoeg van sy vleeslikheid verloor het deu sy adelose eko e is oo die I fa ta, i d Diego “il a ho deu sky e d ge oeg o te skilder. Deur die verhaal se lewendig- aak a seke e figu e i die skilde y e k y dit sp okiesagtige k aliteit, iets at ook op al i Die ste k ou a e Die estia ie at i dieselfde tydruimtelike omgewing geplaas word. “leutel e haal i die u del, geplaas op die oo ga g a af die Eu opese a die “uid-Afrikaanse e hale, is Dese e s aa i daa e tel o d a jo g ki d at i Dese e aka sies op Klei o d kasteelstad uit sa d ou. “y doe dit vroeg in die oggend wanneer niemand haar kan sien nie; wanneer sy agterkom dat iemand snags haar skepping aanvul, trap sy dit plat. Alhoewel die e haal op die oog af ha del oo so de li ge ki d, ka dit ook gelees o d as eta e haal waarin daar heelwat gesuggereer word oor die aard van artistieke skepping as intuïtiewe proses wat sy eie loop ee , iets et ko k ete, selfs taktiele i slag at i kee e toe ydi g e g e ie maklik inmenging verdra nie (vergelyk hieroor ook Aucamp, 2007: 5; Meyer, 2010: 49–50). Soos in Müller se vorige bundels val die fokus op maatskaplik gemarginaliseerdes soos dwerge, malles, liggaamlik en verstandelik gestremdes, wreedaards, misdadigers, paranoïeses en verwardes. Sommige van die verhale fokus ook op konvensionele karakters wat deur bepaalde omstandighede buite die reëlmaat van hulle oeti e ged i g o d e gelyk G a e is dood! , D ea oat e Die ie e . Die e hale i hie die u del is st uktu eel uitee lope d. “o ige e hale gee lugtige momente, bepaalde stemmings of i d ukke ee “o dagskos , Noktu e te yl a de ee a ekdotiese i slag het Die alletjie , Die li de a se huis het ie go dy e ie . I so ige e hale o d die a atief siste aties opge ou tot y die o tk opi g i slot o e t soos Die oë, die oë aa i d ie e k agte s ja e a die daad geko f o tee o d et hulle skuld, Dis dag, Ha s Klou aa i ou lojaal ly tee oo die a at haa isha del het e ho help o te lug vir die polisie e By die ghoe ie os aa i erstandelik gestremde vrou geduldig wag op die man wat haar swanger gemaak het ten spyte van die feit dat hy haar afgeransel het. In elkeen van hierdie d ie e hale is daa sp ake a soo t lydelike oulikheid at y a gelate die eedheid a manlik geo ië tee de la delike eld aa aa o dat dit soo t oe o de e tee oo dig. I hie die opsig is daa i de daad sp ake a soo t olkse o a tiek at i geste is op die onafwendbaarheid van die natuurorde, of dié nou gesetel word in biologiese noodsaaklikhede (honger, seksualiteit) of in die onverbiddelike ritmes van die heelal, of in die bonatuurlik beheerde drome en intuïsies van die mens, of in sy vermeende etiese natuur (gewete, bewussyn van eie ei digheid , soos Ma le e a Nieke k : dit i ese sie a die u del stel. Alhoewel daa a hie die u del ges is dat die ope i ge [ a die e hale] feitlik altyd ste ke is as die slot 17 (Olivier, : , loop so ige a die e hale uit op fu ksioneel-ambivalente slot soos in Ha k egies aa i dit ie uitgespel o d of die s a t a Phi eas se e sky i g i die ka e a die winkelvrou die belofte van intimiteit of geweld inhou nie. Daar word ook in hierdie bundel geëksperimenteer met verskillende vertellerstemme, soos i Yeste day, Today, To o o aa i die e telle o a Kaaps aa i E gels yelik e e g o d et Af ikaa s ge uik o die verhaal van haar gestorwe vriendin Reeva Rose en die vernedering van haar ontroue man te vertel. In die omtes van die hart en ander verbeeldings Die dwerg van die Infanta en ander verhale het getoon dat Müller begin om minder konvensionele vorme van die vertelling te ontgin. Die proses word verder gevoer in haar volgende verhalebundel In die omtes van die hart en ander verbeeldings (1995) wat twee jaar later verskyn. Dié bundel sluit naas die konvensionele kortverhale ook kortkortverhale, meditatiewe stukke, sketse, verbeeldingsvlugte, essays, outobiografiese fragmente, verwerkte mites, sprokies en anekdotes in. Sommige van die verhale is ook in Engels geskryf ter wille van die skrywer se Engelssprekende kleinkinders wat vir haar stories gevra het (vergelyk die voorwoord). Die bundeltitel suggereer dat die verhale sal sentreer rondom dit wat in die omgewing van die skrywer se hart en herinneringe lê. B itz : ys daa op dat die u del o de a de e gelees ka o d as e estigi g a Nja ulo Nde ele se e agti g dat die edis o e y of the o di a y , ge oel i die o de a die ge o e a die afloop a apa theid n belangrike rol in die Suid-Afrikaanse letterkunde gaan speel. Die e ysi g a e eeldi gs i die titel asook die foto s a fa ilielede oor wie in die bundel geskryf word op die agteromslag dui op die saambestaan van fiksie en outobiografie in hierdie verhale. Die problematiek rondom die hantering van (outo-)biografiese gegewens word opgeroep deur die verteller se ma wat onmiddellik na die vertelling van haar geskiede is i Op die Ghaap se e ge e Wa aa d i die olge de e haal s : “uste , jy oet tog ie iets a die Ghaap se e ge sk yf ie, die e se se ageslag leef og, dis pe soo like sake . Naas die familie konsentreer hierdie verhale dikwels op dié soort mens wat begenadig is om iets van die aarde se hartslag te hoor en uit wie se verhale die verteller belangrike lewensinsigte aflees (vergelyk die e hale Koe does , “oet it lig , Die ou ie , Ka e s , Ve eel jou ou dit e Die al ou at la gs Mi ia oo . Samehang tussen die uiteenlopende verskeidenheid vertellings word bewerkstellig deur die suggestie a h o ologiese of o t ikkele de ly i die geheel deu dat die egi e hale konsentreer op die verteller se kinderdae en die slotverhale hulle besig hou met dood en begraweo d. Die e hale o d ook saa ge i d deu eeks deu lope de e ysi gs a die ha t e sy ie kamers (reeds in die titel), na die foetus en ander vrugbeginsels (op die voorblad afgebeeld), na die vier seisoene, die vier elemente (vuur, klip, water, lug), die son en die (water-)slang (vergelyk hieroor Smith, : . “o s pak die e hale as t a e saa o do n bepaalde tematiese kern soos oo log Die loteli g , Dit gaa ie goed et ou Be tie ie , Bo a de e te e Dest yds daa in Götti ge of die idee a die foetus “oet it lig , Die dui suige , By Fi e ze sodat die verhale mekaar ondersteun en aanvul. Hie aas ge uik die e telle ook ee ale oulike figuu , ge aa d Me o ie at tegelyke tyd si speel op e o y e e oi es o die he i e i gst a t a seke e e hale aa te dui. Die ge uik a hie die figuu gee aa die o thou eie, uie ige soo t le e aa oo die e telle slegs gedeeltelik ehee het e gelyk uitsp aak soos Da aak Me o ie die deu oop, en kom binne. Wie sal eet at a dag haa ui is? i Ge igloos . Va eë haa aa d ka Me o ie ook 18 aangeroep word as waarmerk én verontskuldiging van dit wat onthou of nié onthou word nie e gelyk Me o ie s ie ee a daa die ag ie i die e haal Wilde-als . O dat daa ie weggeskram word van gekwelde herinneringe (soos byvoorbeeld dié aan die optrede van die pa in Die kli eidjie ie, o d daa ook ie geïdealisee de of e goelike de eeld a die e lede geskep nie. Selfs sterke as i die es a haa oeu e is daa i hie die e sa eli g suggesties a Ju giaa sgeïnspireerde onbewuste wat manifesteer in die herhaalde verwysings na water en kosmiese vloeipatrone wat sowel in die liggame as landskappe manifesteer. In aansluiting hierby steun talle van die verhale op herinneringe wat voortkom uit n kollektiewe onbewuste soos byvoorbeeld die sp okiesagtige e hale White fla e e O de po t se it lo e asook die herinterpretasies van G iekse ites i e hale soos Lae tes groet sy seun Odusseus , Ki ke, die aaf , A tigo e eg aaf haa oe , O li io e a de e. Samevattend I die e s Pet a Mülle se sk yf e k as geheel eskou, is dit duidelik dat poësie e p osa as t ware teen mekaar aanleun in haar oeuvre. Soos wat sy self in o de houd uit ys, is daa ste k e hale de ele e t i haa poësie e ste k li iese ele e t i die e hale “ ith, 2002: 4). Die verhalende element in haar poësie blyk op die vlak van die bundelgeheel wat meermale op byna a atie e yse geko st uee o d o epaalde o t ikkeli gsga g te olg op die lak a die e kelgedig at dik els e haal e tel. Die poëtiese aa d a haa ko t e hale lyk e al uit die yk beelding, die eiesoo tige it e a die e telli gs dik els geskoei op atuu it e e die noukeurige taalgebruik. Alhoewel haar verhale dikwels uitvoerige beskrywings bevat, wys Annemarié van Niekerk (1999: daa op dat Mülle se e hale gedissipli ee o d deur o se ti e taliteit, i o ie e p esiese oo dge uik . Ve de is daa ook oo leueli g tusse die wêrelde wat opgeroep word in haar poësie en haar prosa. Alhoewel beide haar poësie en prosa sterk gewortel is in plaaslike landskappe (veral dié van haar jeug), is daar ook sprake van die verkenning van nuwe wêrelde en ander kultuurgoedere uit die Griekse, Russiese en Joodse wêrelde. Verstegnies gesproke is haar debuutwerk relatief tradisioneel, maar dit ontwikkel daarna tot soepel hantering van o aa i die e s y loei aa tog deu kla k- en beeldbindings geheg word. Mettertyd tree daar ook ander invloede in haar werk in, soos dié van die Oosterse digters wat in My plek se naam is Waterval vertaal en verwerk word. Die neiging tot die deklamatoriese wat ke e ke d is a haa oeë u dels o d dus geleidelik e a g et ligte , ee hui e e de en self-bevraagtekenende toon. Hiernaas sluit haar eerste twee kortverhaalbundels aanvanklik sterk aan by die gewaardeerde tradisie van die streeksvertelling in Afrikaans, maar beweeg daarna in die igti g a ee ekspe i e tele e lite bewuste vertelling. Die sterk sintuiglike, aardse en konkrete aard van Müller se poësie en prosa trek reeds vanaf haar debuut die aandag van kritici. In hierdie opsig herinner haar werk aan dié van voorgangers soos Leipoldt, Van Wyk Louw, Opperman en Boerneef. Deur haar aanvoeling vir die mistieke waardeur die bo-menslike of goddelike in die konkreet-aardse gevind kan word, sluit sy egter ook aan by die werk van Sheila Cussons. Oor die mistieke inslag van die aardse en ook die liggaamlike in haar werk sê Müller self dat sy reeds op skool geïnspireer is deur die mistiek in Gezelle se poësie en sê hieroor verder: 19 Paulus sê ons is God se poéma, werke. Dit maak die hele saak klinkklaar en helder. Gedigte sk yf is dood o aal. Jy skep uit see at jou o i g. Ase hali g e ha tslag is dig e k. Dit gaa daa oo o i toesta d a poësie te e kee ; daa a doe jy et jou e k (Brand 2005: 6). Juis hierdeur verkry sowel plaaslike landskappe en geskiedenisse as persoonlike belewenisse dikwels a getipiese eso a sie i haa e k. “pesifieke ge eu e o d e tee oo dige d a u i e sele patrone wat hulleself herhaaldelik oor die grense van tyd en ruimte uitspeel; siklusse van bevrugting, geboorte, groei en dood speel hulleself herhaaldelik uit in die loop van haar dig- en ko t e haal u dels. I haa poësie ko die i te se ele e is a pe soo like geskiede is i e plaaslike ui te i aa aki g et die kultu ele gege e s at si kulee i kollektie e e uste én onbewuste. In haar prosa kom die argetipiese grein van haar werk na vore in die belangstelling vir die ege adigde so de li g e die fokus op ka akte s at eso de e aanvoeling het vir dit wat buite die rasionele ervaring lê. Vanweë haar besondere gevoeligheid vir die mens se interaksie met die atuu e haa geplaastheid i e epaalde la dskap is daa ook steeds ee aa dag i Mülle se oeu e as oo eeld a ekosentriese skryfwerk (soos ook te vinde in die werk van skrywers soos Johann Lodewyk Marais, Martjie Bosman en Susan Smith). So lees Meyer (2010: 43) Mülle se p osa i e die ko teks a lette ku de as kultu ele ekologie, e ade i g aa olge s literêre werke beskryf word met behulp van elemente uit die diskoers van die ekologie. Met haar geïnspireerde en ryk geskakee de oeu e aak Pet a Mülle ela g ike yd ae tot die Afrikaanse letterkunde at ykdo a gelee thede i so el die ge o e leser as die wetenskaplike ondersoeker bied. Bronnelys Aucamp, Hennie. 1983. Petra Müller op haar opwindendste beste. Die Vaderland, 28 Januarie, pp. 10. Aucamp, Hennie. 2007. Petra Müller – die vuurtjie binne alle dinge . Rapport, 9 September, p. 5. Brand, Gerrit. 2005. Petra in toestand van poësie. Die Burger, 6 April. p. 6. Brink, André P. 1980. Petra het ryp geword. Rapport, 5 Oktober, p. 4. Brink, André P. 1983. En boonop kén sy haar skryf! Rapport, 2 Januarie, p. 12. Brink, André P..1984. Petra Müller se rypste werk. Rapport, 6 Desember, p. 16. B i k, A d P. . Di e se hoogtepu t i . Rapport, 22 November, p. 30. Britz, Etienne. 1995. Terugkeer na die vreemde bekende. Rapport, 19 November, p. 35. Chisholm, Fiona. 1991 Veld inspired author Petra. Cape Times, 8 March, p. 6. Clarkson, Carroll. 2006. Digterstem belig liminale ruimte. Die Burger, 18 Desember, p. 13. Crous, Marius. 2012. Petra Müller se impressionistiese bundel. LitNet. Beskikbaar by: https://www.litnet.co.za/Article/petra-muller-se-impressionistiese-bundel Datum geraadpleeg 20 Februarie 2013. 20 Du Plessis, Sonia & Snyman, N.J. 1993. Die weerklank van San-folklore op Waterval. Tydskrif vir letterkunde 31(3): 67–78. Gilfillan, F.R. 1985. Petra Müller se rykste digbundel tot dusver. Die Burger, 24 Januarie, p. 17. Grobler, Hilda. 1980. Dié bundel welkom op boekrak. Hoofstad, 30 Oktober, p. 40. Grütter, P. 1962. Verlore vallei. Johannesburg: Dagbreek-boekkring. Ha idge, Joa . . Mülle se poësie is li ies helde la dskap. Die Burger, 23 Julie, p. 17. Ha idge, Joa . . Nou flik sil e stilte e olko e. Versindaba. Beskikbaar by: https://versindaba.co.za/2012/07/26/resensie-om-die-gedagte-van-geel-petra-muller. Datum geraadpleeg 20 Februarie 2013. Jansen, Ena. 1980. Kleindorp verhale wêrelde op eie. Die Vaderland, 30 Oktober, p. 47. Johl, Johann. 1980. Patria vervul nie beloftes van debuut nie. Die Volksblad, 23 April, p. 3. Kannemeyer, J.C. 2005. Die Afrikaanse literatuur 1652-2004. Kaapstad: Human & Rousseau. La Vita, Murray. 2007. Die vrou wat nie wil mak word nie. Die Burger, 31 Augustus, p. 19. Louw, Anna M. 1980. Müller-verhale slaan asem skoon weg! Die Burger, 25 September, p. 13. Meyer, Susan. 2010. Natuur en (skrywende) mens: Petra Müller se verhaalkuns binne die raamwerk van letterkunde as kulturele ekologie. Tydskrif vir letterkunde 47(1): 41–53. Müller, Petra. 1963. Die windskerm. Kaapstad: Human & Rousseau. Müller, Petra. 1977. Obool. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1979. Patria. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1980. Werf in die Rûens. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1982. Voëls van die hemel. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1984. Liedere van land en see. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1987. My plek se naam is Waterval. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1993. Die dwerg van die Infanta en ander verhale. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1995. In die omtes van die hart. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1997. Swerfgesange vir Susan en ander. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 2002. Die aandag van jou oë. Gedigte vir die liefde. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 2006. Night crossing. Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 2007. Desembers. Tafelberg. Ko t e haalkeu yee ge i g deu ‘a helle G eeff. Kaapstad: Müller, Petra. 2012. Om die gedagte van geel. Kaapstad: Tafelberg. Ndebele, Njabulo S. 1991. Rediscovery of the ordinary. Essays on South African literature and culture. Johannesburg: Cosaw. Olivier, Fanie. 1993. Petra Müller wys hoe Afrikaans pretensieloos lééf. Beeld, 15 November, p. 10. 21 Olivier, Fanie. 2012. Mens kom ook met kleur. Rapport. Beskikbaar by: https://www.rapport.co.za/Boeke/Nuus/Mens-kom-ook-met-kleur-20120831. Datum geraadpleeg 28 Februarie 2013. Smith, Francois. 2002. Seedigter besing nou haar liefde vir grond. Die Burger, 29 Mei, p. 4. “ ith, Matilda. “ ith, F a ois. Oktober, p. 4. . ‘eis deu ha t a ki d, . a, ou a. Die Volksblad, 9 Oktober, p. 8. Wa dele de k aai het altyd át. O de houd et Pet a Mülle . Rapport, 1 Smuts, J.P. 1983. Dié skryfster kán Afrikaans skryf. Die Burger, 17 Maart, p. 13. Snyman, Henning. 1980. Uit dié aarde kom mens, digkuns. Beeld, 7 Julie, p. 10. Snyman, Henning. 1985. Intellektueel maar het ook die warmte van die aardse mens. Vaderland, 4 Februarie, p. 11. Die Snyman, N.J. 1988. Besoek van die kunstenaars. Tydskrif virletterkunde 26(4): 9–20. Van Niekerk, Annamarie. 1999. Die Afrikaanse vroueskrywer – van egotekste tot postmodernisme (18e eeu – 1996). In: Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en profiel. Deel 2. Pretoria: Van Schaik: pp. 305-443. Van Niekerk, Marlene. 1993. Die geborge wêreld van Petra Müller. Rapport, 24 Oktober, p. 18. Van Zyl, Ia. 1985. Hart en verstand vorm dikwels sterk alliansie. Die Suidwester, 26 April, p. 18. Venter, L.S. 1999. Land sonder luister: die dwaalverhaal in Petra Müller se Voëls van die hemel. Stilet 11(2): 14–21. OM TE VERWYS NA HIERDIE BRON: Viljoen, L. 2016. Profiel: Petra Müller. In: Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel. Deel 2. Pretoria: Van Schaik: 838–862. .