Akdeniz Sosyal Tarihinin Bir Kaynağı Olarak Kahire Genize Vesikaları

Çeviriler: AKDEN~Z SOSYAL TAR~ H~ N~N B~ R KAYNA~~~OLARAK KAHIRE GEN~ ZE VES~KALARI. Yazar: S. D. GOITEIN** Çeviren: ALTAN ÇET~N-MURAT KEÇ~~~ Klasik Ortaça~~Akdeniz ülkeleri tarihi üzerinde çal~~anlar, bu dönemlere ait, ~slam ülkelerindeki ar~ivlerin yoklu~undan ~ikâyet etmektedirler. Avrupa'da, kilise, feodal lordlar, ~ehirler ve loncalar gerek mülkiyet haklar~~ gerekse ba~ka maksatlarla vesikalar~n~~ muhafaza etmi~lerdir. Bu dönem için, ~slam ülkelerinde, bu türden hiçbir vesika bulunmamaktad~r!. ~imdi art~k, siyasi tarihin ana hatlar~n~~ ve yönetici s~n~f~n hayat~n~~ bir dereceye kadar arkeoloji, epigrafi ve meskilkkla desteklenen yaz~l~~ kaynaklarla, meselâ tarihi binalar, alet-edevat, kitabeler ve meskükât~n yard~m~yla yeniden in~a etmek mümkündür. Bununla beraber, özellikle orta ve a~a~~~s~n~flar~~ve sosyal ve ekonomik tarihi, mektuplar, senetler ve bu s~n~fa mensup ~ah~slardan gelen kay~tlar gibi vesikalar~n yard~m~~ olmadan çal~~mak çok zordur. Bu ~artlara ra~men büyük bir ~ans eseri olarak, Akdeniz ülkelerine ait devâsâ bir vesika hazinesi, büyük k~sm~~ XI. yüzy~ldan XIII. yüzy~la kadar olan döneme ait olmak üzere, Kahire Genize'si denilen ar~ivde muhafaza edilmi~tir'. ~branca bir kelime olan genize, (Arapçadaki cenaze gibi ki defin demektir) Farsçadan al~nm~~t~r. Farsça'da genc hazine demektir ve bu Kitab-~~ Mukaddes'te hassaten Ezra 6: I'de, yakla~~k olarak ar~iv anlam~na gelir. Ortaça~~~brancas~nda, Genize veya Beth Genize, yaz~l~~ ka~~t malzemeyi ifade eder. Bu makale Los Angeles, California Üniversitesinde 9 Aral~ k 1958'de verilen bir konferansa dayanmaktad~r. ** Makalenin orijinali: S. D. Goitein, "The Documents of the Cairo Geniza as a Source for Mediterranean Social History", journal of the American Orient& Society, Vol. 80, No. 2. (Apr. - Jun., 1960), pp. 91-100. Makale, Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünden Doç. Dr. Altan Çetin ve Mu~la Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünden A~-~. Gör. Dr. Murat Keçi~~taraf~ndan Türkçeye tercüme edilmi~ tir. Bu tercümeyi okuyup metnin olgunla~masm~~sa~layan hocam~z Prof. Dr. Kaz~m Ya~ar Kopraman'a te~ekkürlerimizi sunuyoruz. Cf. J. Sauvaget, Introduction d l'histoire de l'Orient musulman (Paris 1946), s. 21'de bu noksan aç~klanmaya çal~~~lmaktad~r. 2 Kahire Genize vesikalar~~bu çal~~man~ n yazar~~ taraf~ndan burada tart~~~lan yönlerinden ayr~~ olarak çe~ itli yönleriyle "The Cairo Geniza as a Source for he History of Muslim Civilization", Studia Islamica, III, (Paris 1955), 75-91 ele al~nm~~t~. Konuya ili~kin bundan ba~ka literatür orada verilmi~tir. 228 S. D. GOITEIN — A. ÇETIN — M. KEÇ~S Yaln~z insan bedeni de t~pk~~bunun gibi, ilahi ruhun mahfazas~~görevini tamamlay~ nca (cesed) gömülmeli yani, yeniden do~u~~için beklemeli idi. Bunun gibi Allah'~n ad~n~~ ta~~yan yaz~lar, görevlerini yerine getirdikten sonra yak~larak veya ba~ka bir ~ekilde imha edilmemeli, bunlar için özel olarak haz~rlanm~~~bir oda veya mezarl~~a konulmal~~idi. Fustat'ta veya bugün Eski Kahire olarak bilinen yerde, bir sinagoga mülhak böylesine bir oda vard~. Buradan, ~ehrin yak~n~ndaki el-Besâtin mezarl~~~na biti~ik küçük bir uzant~dan, Kahire Genize hazineleri (ar~ivi), defeatle anlat~lad ~artlar alt~nda dünyan~n pek çok kütüphanesine da~~lm~~t~ r. Bu da~~lma esasen XIX. yüzy~l~n son on y~l~ nda, 1890'dan itibaren, Oxford Bodleian Kütüphanesi'nin4 çok miktarda de~erli Genize vesikas~n~~ ele geçirmesiyle ba~lam~~~ve 1897'de Solomon Schechter'in mütebâki Genize ar~ivinin tümünü ~ ngiltere'nin Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi'ne nakliyle zirveye ula~m~~t~ r. Bu ülkede (Amerika), New York'taki Yahudi ilahiyat Semineri'nde Londral~~E. N. Adler taraf~ndan 1896'da M~s~r'dan getirilmi~~önemli bir koleksiyon vard~r. Ba~lang~c~~1891'e kadar giden, bundan daha küçük ve fakat önemli bir koleksiyon da Philadelphia'daki5 Dropsie Koleji Kütüphanesi'nde muhafaza edilirken, Washington'daki Freer Müzesi de ço~u çok iyi bir ~ekilde korunmu~~elli kadar vesikaya sahiptir. Bu sonuncular~~ Mr. Charles L. Freer 1908'de M~s~ r'da ele geçirmi~tir. Bu belgelerin hiçbirinin men~ei bilinmiyor', ancak bunlar~ n Parisli Mr. B. Chapria'n~n az~msanamayacak miktarda Genize vesikas~~ buldu~u el-Besâtin Mezarl~~~~ kaz~s~ndan gelmi~~olmalar~~ akla uygun görünmektedir'. Pennsylvania Üniversitesi Müzesi'ne ait küçük bir koleksiyon bu makalenin yazar~~ taraf~ndan yak~nlarda tan~t~lm~~t~ r' ve muhtemelen baz~~belgeler hala ~ah~slar~ n ellerinde olabilir. Genize vesikalar~n~~sosyal tarih çal~~malar~n~n bir kayna~~~olarak de~erlendirebilmek için bu belgelerin mahiyeti ve muhtevas~, nelere ait oldu~u, zaman~~ve hangi içtimal tabakalara ait olduklar~~ konusunda bilgi sahibi olmak gerekir. 5 Paul E. Kahle, The Cairo Geniza, (Oxford 1959), Böl. 1; N. Golb, "Sixty Years of Genizah Research", Judaism, VI, (1957), 3-5.'e bak~mz. A Naubear ve A. E. Cowley, Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian Librar y, II (Oxford 1906), xii-xvi. 5 B. Halper, Descriptive Catalogue of Genizah Fragments in Philadelphia (Philadelphia 1924). Richard Gotteil ve William H. Worrell, Fragments from the Cairo Genizah in the Freer Collection (New York 1927), s. Ve bak~ n~z. 7 B. Chapria, Revue des Etudes juives, LXXXII (1926), 317. "The Geniza Collection of the University Museum of the University of Pennsylvania", jQR, XLIX (1958), 35-52. KAHIRE GEN~ZE VES~ KALARI 229 Yukar~da Genize ~st~lah~~hakk~nda yap~lan tan~mdan onun ar~ive z~t bir anlam ifade etti~i aç~kt~r. Bir ar~ivde, bir ~ah~s belgeleri gerekti~inde kullanmak için saklar. Bu sebeple, belgelerin iyi korunmas~ na çok dikkat edilir ve belgeler kullamld~ktan hemen sonra yerine konur. Genize'de bunun tam tersi bir durum vard~. Belgeler sahipleri için de~erini tamamen yitirdikten sonra oraya at~l~yordu ve ço~u ahvalde bu i~~belgeler yaz~ld~ktan çok sonralar~~yap~l~yordu. i~le ilgili yaz~~malar bir yana, aile mektuplar~~bile güncelliklerini tamamen kaybetmeden, herkesin ula~abilece~i bir yere depolan~yorlard~. Mamafih, sahiplerine baz~~haklar sa~layan resmi belgeler, Genize'deki özel odaya terk edilmeden önce, sahiplerinin ve varislerinin elinde, ço~u zaman nesiller boyu tutuluyordu. Bir belgeyi Genize'ye terk etmeden, uzun müddet elde tutmay~~gerektiren güzel bir sebep daha vard~. Ka~~t pahal~~idi ve bu sebeple bir belge üzerindeki bo~luk, müsvedde yazmak, k~sa notlar almak, hesaplar yapmak ve hatta bir kalemi denemek veya temrin yapmak gibi her türlü amaç için kullan~l~rd~. Buna bir misal olmak üzere Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi'nde MS. T.-S. 16.49 numarada kay~tl~~26 Nisan 987'de Fustat'ta düzenlenmi~~bir belge gösterilebilir: Uzun ve ayr~nt~l~~olmas~na ra~men sadece dul bir kad~n e~inin ailesine, evlilik anla~mas~na göre kendisine ait olan her ~eyi ald~~~n~~teyit eden bir belge olup uzun süre saklanmas~n~~gerektiren özel bir sebep de yoktu. Bununla birlikte belgenin arka yüzü kalem ah~t~rmalar~~için kullan~lm~~t~. Bu karalamalardan birisi 21 Aral~ k 1085 tarihli olup belgenin düzenlenmesinden yakla~~k yüzy~l sonras~na aittir. Bir belgenin miad~n~~ doldurup at~lmas~na kadar uzun y~llar geçti~i için belge y~pramrd~. Yaz~~silikle~ir, ka~~t koyu kahverengi lekelerle dolar, delikler aç~larak hasara u~rar ve ço~u zaman farkl~~amaçlarla kullan~lmak için y~rt~l~rd~. Genize'de bulunan çok çe~itli ka~~t ve kullan~lan mürekkep gerçekten mükemmel evsafta olup, mahkemelerin katipleri ve i~letmelerin adamlar~~ umumiyetle bilgili olmalar~n~n yan~~ s~ra ço~unlukla aç~k ve pek ço~u da güzel el yaz~s~ na sahiptiler. Buna bir örnek olarak MS. T.S. 18 J 4, f. 18'de kay~tl~, Aden'den Hindistan'a yollanan bir i~~mektubunu gösterebiliriz. Mektup, bu uzak ülkede bir bronz imalathanesi i~leten ve sair i~lerle u~ra~an Tunuslu Yahudi bir tüccara gönderilmi~tir9. Al~c~~ uzun y~llar Hindistan'da 9 Bu tüccara at~fta bulunan veya kendisine yaz~lan mektuplar bu makalenin yazan taraf~ndan Hindistan ticareti üzerine olan kitab~n üçüncü bölümünde toplanm~~ur. A~a~~da 18 no'lu dipnota bak~n~z. 230 S. D. GOITEIN - A. ÇETIN - M. KEÇ~~~ kald~ktan sonra, 1149 güzünde Aden'e geri dönmü~, burada ve Yemen'in içlerinde üç y~l daha kalm~~; sonra K~z~ldeniz üzerinden Nil nehriyleK~z~ldeniz aras~ndaki korkunç çöllerde uzun bir yolculuk yapt~ ktan sonra, nihayet Yukar~~ M~s~r'dan Nil üzerinden Kahire'ye gelmi~ti. Bu mektup, Hindistan ve Aden'in nemli iklimine, kara ve deniz yolculu~unun tehlikelerine ve dahas~~yaz~lmas~mn üzerinden geçen 800 y~la ve hatta okumaya mani olmayan çok küçük nokta ve darbelere ra~men, çok iyi durumdad~r. Maalesef böyle örnekler ço~unlukta olmay~p istisnaldir. Genize vesikalar~mn büyük k~sm~~zor okunabilmektedir ve bunlar~n kahir ekseriyeti, bir belgenin ba~~ na, sonuna veya belgenin iki yüzünün ortas~na ait parçac~klar ve binlercesi de sadece k~rmulard~r. Genize ile bir ar~iv aras~nda, ara~t~rma yapmaya büyük bir engel olu~turan bir fark daha vard~r. Düzenli bir ar~ivde, ayn~~mahiyetteki malzeme ola~an olarak birlikte ve bir yerde saklamr. Bu durum belli bir konu üzerinde bilgi almay~~kolayla~t~r~r. Halbuki Genize'de her ~ey karmakar~~~kt~r; birlikte ba~lanm~~~bir tomarda ~u konulara ait vesika bulunabilir: Cam fabrikas~na ortakl~k anla~mas~; bir tayini tebrik mektubu; bir ailenin ~eceresi; Iran'da aç~lm~~~bir davaya ait anla~ma; hasta bir ki~inin durumunu belirten mektup; bir mahkemenin sicilinden bir sayfa; bir kölenin azatl~ k belgesi; bir mahalli hâkimin tamimi; par~ömen üzerinde Tunus'ta yap~lm~~~hesaplar; dini bir nasihatname; bir bo~anma için avukata yetki belgesi; ~spanya'dan Cezayir'e gönderilmi~~bir i~~mektubu; ~skenderiye'de düzenlenmi~~bir vasiyetname; bir gelin taraf~ ndan çeyiz olarak getirilen mücevherat, giyimku~am, perde, mutfak levaz~mat~~vs. listesi. Öte yandan tan~nm~~~pek çok Yahudi'nin ve Yahudi ailesinin ar~ivleri oldu~unda ~üphe yoktur". Bu cümleden olarak biz Genize'de tan~nm~~~bir cemaat önderi, bilgin ve i~~adam~~olan ve XI. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda M~s~r ve mücavir ülkelerde faaliyette bulunan" Nahray b. Nissim'e gönderilmi~, ondan al~nm~~~veya ona at~fta bulunan 250'den fazla belgenin muhafaza edildi~ini görüyoruz. Daha önce zikretti~imiz Hindistan'da bulunan TunusBüyük ihtimalle, belgeler gönderildikleri gibi bir çanta veya elbise parças~~içine ve s~k~~bantlar içine konurdu. Bu gibi, bir unvan ya da hak veya önemli mektuplar~~ sunan "ar~ivlerin" önemli bir k~sm~~Yemen'den ~srail'e 1949-1950'de bu ülkeden göçenler taraf~ ndan getirildiler. Yemen'de Ortaça~daki adetlerin ço~u bugün de devam etmektedir. Kahire Genize'sinde görüldü~ü üzere, s~k~~ba~larla paketlenen belgeler paketin büküm yerlerinden hasar görmü~lerdir. Öte yandan, görülüyor ki, paketler belgeyi bir bütün olarak da korumaktad~r. Cf. ve R. Gottheil, JQR, XIX, (London, 1907), 469'da ar~ivden gelen Yahudi toplumuna ait belgeler, ancak Genize de~iller, rulo halinde kutuya yerle~tirilmi~~olarak betimlenmi~tir. "Bu konu Murad Michael'in doktora tez konusunu olu~ turmu~tur. KAHIRE GEN~ZE VES~ KALARI 231 lu Yahudi (ailesi, bir Berberi kabilesinin ad~yla, Yüjû olarak an~l~yordu)" ile ilgili elli kadar ka~~t, bu sat~rlarm yazar~~taraf~ndan, Kahire Genize belgelerine göre Hindistan ticaretiyle ilgili çal~~mada bir araya toplanm~~t~. Bundan daha çok say~da evrak ise, di~er bir Hindistan seyyah~~ olup, s~k s~k Ispanya'ya giden ve orada Judah ha-Levi adl~~Yahudi ~air ve feylesofla çok yak~n arkada~l~k kuran Halfon b. Nethan'el taraf~ndan yaz~lan veya ona gönderilen belgelerdir. Sair pek çok zevat ve aile bu suretle Genize vesikalarmda temsil edilmekte ve bu kabil pek çok U-gidin esas~nda dikkatlice muhafaza edilmi~~koleksiyonlara ait olduklar~n~~farz ettirmektedir. Bununla beraber, bu belgeler Genize'de bulunan di~er ~ah~slara, ülkelere ve yüzy~llara ait belgelerle kar~~m~~~ve da~~lm~~~olup bunlar~~yeniden bir araya toplamak, ça~da~~bilim adamlanmn yo~un çabalar~na ba~l~d~r. Genize ka~~tlarm~n içinde bulundu~u bu külli karma~an~n sebebi, bana göre, tesis edili~inden beri Genize'nin daima kullan~mda olmas~~gerçe~inde aranmal~d~r. Genize'de 1879 gibi çok geç bir tarihte Bombay'da düzenlenmi~~ bir bo~anma senedini gördü~ümü hat~rl~yorum. Böyle bir belgenin, resmi i~lemi yap~ld~ktan" hemen sonra Kahire gibi çok uzak bir yerde kullan~lm~~~ olmas~~çok zordur. Bu belgenin Genize'ye duhulû Solomon Schecter'in Kahire Genizesi'ni kâmilen ba~ka bir yere nakletmek üzere oraya var~~~ndan birkaç gün önce vukubulmu~~olmas~~imkans~z de~ildir. Bununla birlikte Genize belgelerinin bu sürekli kullan~m~~sadece onun muhtevas~na daimi eldemelerle de~il tam z~dd~~bir ameliye ile de tezahür eder. Müte~ebbis ki~iler, öncelikle eski bir dua kitab~~bulmak amaayla veya daha ziyade kanuni düzenlemeler bularak veya sadece at~k ka~~t toplamak amac~yla, fakat XIX. yüzy~l~n sonlar~na do~ru antika aval~~ma ç~kan Avrupal~~veya Amerikal~lara satmak için yazma eserler seçmek üzere, karanl~k odaya girmenin külfetine katlanlyorlard~. Bütün bunlar~n sonucunda, Kahire Genize'sinde bulunan vesikalar devaml~~alt üst edilmi~tir. Her ~eye ra~men, buran~n ihtiva etti~i çok mütenevvi vesaikin muhteviyat~~toplum hayat~n~n renkli bir resmini çizmemizi de mümkün k~lar. Kahire Genize'sinde nas~l bir toplum yans~t~lmaktad~r? Bu soruya cevap vermeye çal~~madan önce, k~saca, Genize vesikalar~n~~ çal~~may~~zorla~t~ran, belgelerin iyi korunmam~~~olmas~~ve birbiriyle son derece ba~lant~s~z olma" Yago'nun okunu~u, Speculum XXIX (1954), 191, 17. notta teklif edildi. Ailenin ismi Ben Yüjt1 oldu~u iddia edilemez. Frans~z usulünce Beniouch olarak okundu ki Kuzey Afrika'nm bat~s~nda hâLl böyle okunmaktad~r. 13 Bu belge, Ingiltere Manchester'de John Rylands Kütüphanesinde A960 numaras~nda bulunmaktad~r. 232 S. D. GOITEIN - A. ÇETIN - M. KEÇ~S lar~ndan kaynaklanan iki güçlü~e ek olarak üçüncü bir yönünü de tart~~mak gerekir: Belgelerin yaz~ld~~~~dil. Genize'nin, muas~r edebi kaynaklarda da görülen, çok güzel bir ~brancayla yaz~lm~~~yüzlerce belgeyi ihtiva etti~i ~üphesizdir. Bu malzemenin ço~u ne~redilmi~, tarih ara~t~rmalar~nda kullan~lm~~t~r. Bununla birlikte Genize vesikalar~n~n çok büyük bir k~sm~, hassaten pek çok ~ahsi mektuplar ve hukuki belgeler, bütün i~~mektuplar~~ve senetler Arapça yaz~lm~~t~r. Ancak edebi Arapça ile de~il, ülkeye, devre ve ait oldu~u içtimai tabakaya göre de~i~en gündelik Arapça ile yaz~lm~~lard~r. ~brani harfleriyle Arapça yaz~ld~~~~gibi muas~rlar~~ Suriye H~ristiyanlar~~da dini metinlerini ayn~~dille yaz~yorlard~. T~pk~~günümüzdeki Almanca'n~n bir lehçesi olan Yiddi~'in ~brani harfleriyle yaz~lmas~~ gibi. Yahudiler taraf~ndan kullan~lan Arapça, ~branca'n~n belli bir lehçesi de~ildi. Bununla birlikte kâtipler tarafindan ~üphesiz baz~~~branca ibareler kullan~l~yordu. Fakat Arap alfabesi ile yazan Yahudilerin gelenek ba~lar~~ muammalar~~ Müslümanlardan daha az oldu~u için, onlar~n Arapçalar~, kaideten daha gündelik idi ve muahhar edebi kaynaklarda veya ça~da~~Arapçan~n lehçelerinde görülen dile benziyordu. Bu sebeple bu makalenin yazar~~XII. yüzy~lda Yemen'de yaz~lan mektuplardaki pek çok bölümleri bugün Yemen'de konu~ulan Arapçay~~ ö~renmeye yetecek vakit ay~ramad~~~~için tercüme edememi~tir. Bütün bunlar Genize vesikalar~n~n büyük k~sm~ n~n, Avrupa ve Amerika kütüphanelerine naklinin üzerinden 60 y~l geçmesine ra~men, hâlâ neden ne~redilmemi~~oldu~unu aç~klar. Ayn~~ sebepten, son zamanlarda bunlar üzerinde yap~lan sistemli çal~~ma sonucunda pek çok beklenmeyen bulgulara ula~~lmas~~ da ~a~~rt~c~~ de~ildir. Tan~nm~~~ ~ah~slardan gelen mektuplarla kendimizi s~n~rlayacak olursak, ~imdi elimizde Hint Okyanusu'ndaki ölümü" ile sonuçlanan yolculu~una ç~kmadan hemen önce sevgili ve biricik karde~inin, Musa Meymuni, yazd~~~~bir mektuba, Meymunilerin o~lu ve halefi~5 Abraham'~n yazd~~~~ve onun hakk~nda yaz~lan dikkat çekici mektuplara ve bizzat Meymuniler'el6 ait bir el yaz~s~~ mektuba sahibiz. Daha da memnuniyet verici buluntu muhtemelen bir ~spanyol Yahudisi olan ~air filozof Juda La-Levi'nin el yaz~s~~ile yaz~lm~~~dört mektup ile ~iirleriyle ölüm- 14 Hindistan ticareti ile alnal~~ belgeler koleksiyonun 178 numaral~~vesikas~~olarak yay~rnlanacak; bkz. not 18. Bu makale yazar~n~n, "New Documents f~-om the Cairo Geniza", Homenaje a Millas-Vallicrosa, (Barcelona, 1954), 1, 707vd.; "The Renewal of the Controversy over the Prayer for the Head of the Community in Abraham Maimuni's Time", Ignace Goldzilter Menwrial Volume, Kudüs 1958, II, 49'a bak~n~z; Meymünfler'in o~lu ve haleflerinden gelen bir grup önemli belge yay~na haz~rlanmaktachr. '6 "New Autograph Responsa by Mainmoides", Tarbiz, XXVIII, 2, (1959). KAHIRE GEN~ZE VES~KALARI 233 süzle~tirdi~i Kuds-i ~erif yolculu~u esnas~nda bizatihi onun yazd~~~~veya ona yaz~lm~~~mektuplard~r". Arapça Kahire Genize vesikalar~n~~konu alan bu yeni çal~~mam~z~n amac~~ sadece calib-i dikkat olan bu ve benzeri buluntular~~ tebarüz ettirmek de~ildir. Amac~m~z bu çok geni~~malzemenin tümünü, Akdeniz ülkelerinin sosyal ve ekonomik tarihi ile ilgilenenlere; Hindistan ticaret yollar~, Arap Dili'nin geli~imi ve ~üphesiz Yahudi Tarihi ile ilgilenenler de dahil olmak üzere herkese uygun bir ~ekilde sunmakt~r. Mesela Hind ticareti ile alâkah bütün mevcudu18 275 olan vesikalar~n hepsi bir arada toplanm~~~olan, bunlar~n ~ngilizce tercümesi ve yorumu ile tam bir edisyon çal~~malar~~tamamlamak üzeredir. Bununla birlikte, Hindistan ticaretine dair olanlara nazmen ekseriyeti daha k~sa ve pek ço~u da parçalar halindeki Akdeniz'le ilgili binlerce konuyu ihtiva eden vesikalar~n~~ço~unlu~u henüz ara~t~rman~n ilk merhalesindedir. Bu sebeple Kahire Genize vesikalar~na yans~d~~~~kadar~yla Akdeniz ülkelerinin sosyal ve ekonomik hayat~~hakk~nda burada bütün söylenenler ilk çal~~malar~n bir çerçevesi ve ileride yay~nlanacak çal~~malar için de bir yönlendirici olarak mütalaa edilmelidir. Önce burada me~gul oldu~umuz zaman tam olarak belirlenmelidir. Genize odas~~asl~nda bir K~bt1 kilisesi olup 88219 y~l~nda K~bt1 Patrikli~i taraf~ndan Yahudi cemaatine sat~lm~~~olan bir Sinagog'un içinde yer almakta idi. Bununla birlikte, X. yüzy~ldan nispeten az say~da belge günümüze intikal etmi~tir. Bunun sebebi basit olmas~na ra~men ben de geçen yaz~~bu Sinagog'un eski tarihi üzerinde çal~~~rken buldu~um ve inceledi~im çe~itli belgelerden bunu anlad~m. 1012'lerde, Fat~m1 Halifesi el-Hakim, Kudüs'teki Kutsal Mezar da dahil olmak üzere, H~ristiyan ve Yahudi ibadethanelerinin y~k~lmas~n~~ emretmi~ti. ~imdi art~k kesin olarak biliyoruz ki mevzubahis sinagog da bu esnada yak~lm~~t~r". 17 Tarbiz dergisinin XXIV. say~s~nda dört bölüm yay~nland~~ve XXV'de di~er ikisi yay~nlanacakt~r. Bütün malzeme, The American Academy of Jewish Research'e "R. Judah ha-Levi's Biography in the Light of the Geniza Documents" [Say~~28, New York, 1959, 41-56] ba~l~~~yla takdim edilen makalede de~erlendirilmi~tir. '8 Konu hakk~nda verilen ilk raporda, Specu/um, XXIX, (1954), 184'de ula~~labilen 130 belge vard~. Su ana kadar, öyle görülüyor ki, Avrupa ve Amerika kütüphanelerinden ula~~labilenler kaydedildi. Bununla birlikte, Leningrad'daki Milli Kütüphanede bulunan Genize vesikalar~na ait koleksiyon kataloglanmam~~~olan materyal baz~~benzer belgeleri içerebilir. '9 Bkz. Paul Kahle, The Cairo Geniza (London 1947), s. I. Burada binan~n asl~nda sinagog olup, Bizans devrinde kiliseye çevrildi~i tahmin edilmektedir. 20 Bazilika benzeri yap~n~n ana iskeleti 1890'da y~k~lana kadar tamamen kalm~~t~r. Genize salonu sinagoga çok yak~ n bir yerdeydi ve kald~r~lmad~; bununla beraber buran~n içindekiler bu tarihten itibaren antikaalar ve bilim adamlar~n~n dikkatini çekmeye ba~lad~. Bkz dipnot 3. 234 S. D. GOITEIN — A. ÇETIN — M. KEÇ~S Sinagogun yeniden yap~m~~ uzun sürmü~tü ve ben Genize odas~n~n bu esnada ilave edildi~ini zannediyorum. Her halükarda 1015'ten beriye hemen hemen her y~l için tarihlenmi~~vesikalara sahibiz ve pek çok y~l için de muhtelif tarihlerle tarihlenmi~~müteaddit vesikalar —inan~yorum ki ~ ngiltere'nin Normanlar taraf~ndan fethi y~l~~olan 1066 y~l~na ait 10 kadar vesika vard~r. Tarihsiz olan say~lamayacak evrak~~da zikredilen ~ah~slar, yaz~~karakteri' ve konumlar~na bakarak zaman~n~~ tespit edebiliriz. Bu 250 y~ldan biraz fazla, tarihlendirilmi~~dokümanlar~n birden oldukça nadirle~ti~i 1266 y~l~na kadar gider. XIV. yüzy~la ait oldukça az doküman vard~r ve bir sonraki yüzy~ la ait ise hiç yoktur. Ancak 1482'de Kahire'de tanzim edilen bir vesika; ka~~t, yaz~~ve üsliip bak~mlar~ndan Genize'nin klasik devir vesikalar~na benzemektedir. Bu vesikada Kahire'nin mevkii hala "M~s~r'~n Fustat'~~ yak~n~nda" olarak tan~mlanmakta olup bu, hukuki ~st~lahta Fustat ~imdiki Eski Kahire olarak ifade edilmekte olup ülkenin payitaht~~kabul edilmektedir22. Sonra birden her ~ey de~i~ir. XVI. yüzy~l~n ikinci çeyre~inden itibaren tarihlendirilmi~~vesikalar tekrar görülmeye ba~lar, fakat art~k kullan~lan ka~~t yerli olmay~p Avrupa ka~~d~~oldu~u aç~kça görülür; el yaz~s~~ da tamamen farkl~d~r ve ~imdi art~k ~spanyol Yahudisi olarak dil de kaideten ~branca'd~r ve Arapça art~k kullan~lmaz. Baz~~ ahvalde Ladino denilen ~spanya Yahudileri taraf~ndan kullan~lan Kastilya dialekti kullan~l~r. Di~er bir deyi~le, Do~u Yahudili~i 1492'de ülkelerini terk etmek zorunda kal~p k~sa bir müddet sonra Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nda göze çarpan bir unsur haline gelen ~spanya'dan gelen mülteciler taraf~ndan günümüzde Do~u Yahudili~i'nin Orta ve Do~u Avrupa'dan gelen Yahudi göçmenler taraf~ ndan temsil edildi~i gibi, temsil edilirler. Burada biz sadece Klasik Genize olarak isimlendirilen belgelerle, yani X. yüzy~l~n ikinci yar~s~~ boyunca akmaya ba~layan ve daha sonraki iki buçuk as~r boyunca sel halini alan belgelerle ilgilenmekteyiz. Bu, ~slam tarihçisi 21 Fustat (Eski Kahire) saray~ndaki hahamlara ait çok önemli kitabelerin elyazmalar~~ yakla~~k 240 y~ld~r (1029-1260) bilinmektedir ve ayn~~tutanaklar birçok ~ehirlerde ve ülkelerde çok say~da önemli ki~i için de do~rudur. Ancak bu elyazmalar~m tan~mlama ile ilgili çok dikkat etmek gerekir. Kesinlikle farkl~~ ki~iler hemen hemen ayn~~ senetleri kullan~ rd~~ —belki de onlar nas~l yazacaklar~n~~ ayn~~ögretmenden ö~renmi~lerdir. Bu özellikle Maimonides ve karde~i David gibi yak~n akrabal~klarda söz konusudur. 22 Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi yazmalar~~ 13 J 4, fol. 16. Bu vesikamn ana konusu "Ortazamanlar"a dairdir: Yüksek bir ~ahsiyetin bariz bir ~ekilde isteksizce olan karde~inin dul e~iyle evlenmesine olas~~olan bu vesika onun ki han~m~~ile olan münasebetlerini hususiyle hangi durumlarda bunlardan hangisinin kendisine refakat edece~ini kay~t alt~na alan bir vesikad~r. E. J. Worman'~n JQR,XVIII (1906), s. 10'da ne~retti~i 1496 tarihli Kahire'yi "tan~tan" vesika ile kar~~la~t~rma. KAFI~ RE GEN~ZE VES~KALARI 235 için ~u demektir: Genize vesikalar~, Fat~mi ve Eyyubt devirlerinin iktisadi ve içtimai tarihi için birinci derecede önemli kaynakt~r. Avrupa tarihi için ise, Haçhlar'dan bir as~r öncesi ve Haçhlar dönemi için önemli kaynakt~r. Her ne kadar birkaç yüz adedi Arap alfabesi ile yaz~lm~~~ve resmi dairelerden ne~et etmi~, Müslüman veya H~ristiyanlara mahsus bölük pörçük vesika ise de, Genize'de bulunan malzemenin ekseriyat~~tabiat~yla Yahudiler'e aitti". Genize vesikalar~~dairesi M~s~r'da bulundu~u için her ~eyden önce bu ülke Yahudili~i'nin hayat~n~~aksettirmesi oldukça mant~kidir. O vakitlerde Yahudiler sadece ve belki de ba~hca, Kahire ve iskenderiye gibi kozmopolit ~ehirlerde veya günümüzdeki Port Said ~ehri gibi, o s~ralarda M~s~r'~n Do~u Akdeniz'deki liman~~olarak büyük rol oynayan Dimyat gibi eyalet ba~~ehirlerinde veya Hint Ticareti' nin" son dura~~~olan Yukar~~M~s~r'daki Kus'da de~il, Nil Deltas~'nda, Feyyüm vahalarmda ve Yukar~~M~s~r'da da~m~k ~ekilde ya~amaktayd~lar. Baz~lar~~oldukça sevimli birçok mektup ve çok say~da hukuki senet, "Rif' olarak adland~r~lan M~s~r'~n bu küçük ta~ra kasabalarmdan gelmi~tir. Bu topluluk eskiden beri burada m~~ya~~yordu yani Roma ve Bizans dönemlerinden beri bu k~rsal kesimde yerle~mi~~ olan Yahudilerin devam~n~~m~~temsil ediyordu yoksa Müslüman fetihlerinden sonra m~~bu bölgeye gelmi~lerdi? Bütün bu sorularm cevab~n~~ö~renmek için birçok yeni ara~t~rmaya ihtiyaç vard~r. Bu ba~lant~da, böyle küçük yerlerden gelen, Arapça de~il ~branca yaz~lm~~~ve Grekçe isimler ve hukuki ~st~lahlar~~havi, baz~~eski (eski burada X. yüzy~l~n sonlar~~ve XI. yüzy~l~n ba~lar~n~~ifade etmektedir) senetlerin bulundu~u da kaydedilmelidir". Di~er taraftan, XI. ve XII. yüzy~llar~n karga~a dönemleri oldu~unu ak~lda tutmak zorunday~z. Bu as~rlarda M~s~r, Filistin ve Suriye'den gelen mültecilerle dolup ta~m~~t~~ve ülke Haçhlar'~n gelmesine takaddüm eden " AH Souls College'de ara~t~rmac~~olan M. S. Stern, Genize'deki, Fatma? Saray~ndan gelen dokümanlann birço~unu yay~nlanu~ur. "An Original Document from the Fatimid Chancery concerning Italian Merchants", Studi onentalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida (Roma 1956), II, 529 vd. Sterriin sonraki yay~nlar~~takip etti~ini anl~yorum. " Tüccarlar ve mallar~~Nil'in yukansmdaki bu kasabadan ve buradan kar~~ya geçerek çöle Do~u Afrika liman~na Aydhab'dan gemilerle Güney Arabistan'a ya da do~rudan Hindistan'a ihraç ediliyordu. " Grekçe "~st~lahlar", XI. yüzy~l~n sonunda Filistin Akademisinin yarg~~alamndaki Yahudi mal~kemelerinde, istisnai de~ildir. Böylece akolytos kelimesi "engellenme~ni~" onaylanm~~, bu evlilik anla~mas~~1022'de sadece Küçük Asya'daki Mastaura'da sonuçlandir~lm~~~de~il (Bak. Joshua Star, The Jews in the Byzantine Etnpire, Atina 1939, s. 189) ayn~~zamanda 1052 y~l~nda Filistitideki Remle'de yap~lm~~t~r. (Bak. S. Assaf, Yerushalayim, Kudüs 1953, s. 105) Ayn~~zamanda 1083 y~l~nda Nil Dehamdala küçük Damsis kasabas~nda da böyle bir anla~ma yap~lm~~t~r (S. Assaf; The Formulary of Hai Gaon, Kudüs 1930, s. 58.). Ancak, oldukça yayg~n olan böyle terimlere ilâveten, di~er eski Genize belgelerinde oldukça nadir görülür ve baz~~mahalli kullan~mlann temsilcisi olabilir. 236 S. D. GOITEIN - A. ÇETIN - M. KEÇ~S yüzy~lda bile Bizans ve Bat~~ Avrupa ülkeleri gibi külli bir da~~lma sürecine girmi~ti. Eski Kahire ve ~skenderiye'deki cemaat idarecilerinin bu s~~~nmac~lar~~küçük kasabalara ve köylere gönderdi~ini Genize vesikalar~ndan kesinlikle biliyoruz. Bu yüzden, Sami (Suriye-Filistinli), Rûmi (Bizansh), Frenji (Frans~z), A~kenazi (Alman)' olarak adland~r~lan pek çok insana bu vesikalarda rastlad~~~m~z zaman, bunlar~~mahalli nüfusa yap~lan son ilaveler olarak anlamak zorunday~z ve bu durum mevzubahis belgelerde s~k s~k ve aç~kça görünür. Bununla birlikte, M~s~r'daki Yahudi nüfus bir bütün olarak, ~üphesiz iskenderiye Mektebi'ni ve sair parlak adamlar~~yeti~tiren Helenizm Devri hariç, bir tarafta Irak-Babil Yahudileri ve di~er tarafta ~spanya Yahudileri ve daha sonraki yüzy~llarda baz~~Avrupa ülkelerindeki Yahudilerin oynad~~~~rol gibi, Yahudi Tarihi'nde asla önemli bir rol oynamam~~lard~r. M~s~r esas itibar~yla bir transit ve de~i~-toku~~ülkesi olarak kalm~~t~r. En önemli M~s~rl~~Yahudi — ve gerçekten Geç Ortaça~~Yahudilerinin en önemlisi- ~üphesiz Musa Meym~lni'dir. O, 1135 y~l~nda ~spanya'daki Kurtuba'da do~mu~~ve otuz iki ya~~nda me~hur bir adam olarak M~s~r'a gelmi~~ve kendisini daima Endülüslü veya Ma'ara'll ~slam Bat~s~n~n bir ~ahsiyeti olarak tan~mlanm~~t~r. ~skenderiye'deki Yahudi cemaatinin ba~~kad~s~, Anatoli, Frans~zcas~~ Anatole, onun ça~da~~~ve meslekta~~~idi; bu zat Marsilya'dan gelmi~ti ve mahalli asilzadelerin onu Avrupa kökenli olmas~~sebebiyle horlad~klar~m çok iyi biliyoruz". M~s~r, Meymûniler'den çok önce Yahudilik için ökümenik bir önem kazanm~~t~. Mamafih M~s~r'~n bu önemi kendi öz kaynaklar~ndan gelmiyor, 1070'de Sûr'a gitmek için Kudüs'ten ayr~lan ve daha sonra D~ma~k'a giden ve nihayet 1127'de Eski Kahire'ye yerle~en Filistin Akademisi'nden veya Babil-Irak'tan devaml~~ M~s~r'a ak~p gelen cemaat bak~mlar~ndan ve önde gelen alimlerden kaynaklan~yordu. Bu sebeple Kahire Genize evrak~n~n umumi Akdeniz manzaras~m aksettirdi~i kadar M~s~r'~n durumunu yans~tmamas~~~a~~rt~c~~de~ildir. Ben burada kentli olarak Akdeniz terimini kullan~yorum. Çünkü Suriye ve Filistin'in ' Son ikinci terim genelde Bat~~Avrupa'dan gelen ki~ileri göstermektedir. Anatoli taraf~ndan yaz~lan hukuki bir mütalaar (Abraham Meymüanin Cevab~), Kudüs 1937, s. 167-170, onun ça~da~lar~~ve meslekta~lar~~ Musa ve Abraham Meym~lni taraf~ndan yaz~lanlarla kar~~la~t~ran bir ki~i, Yunanca bilen birisi ile bilmeyen birisi aras~ndaki fark~~görünce ~a~~r~r. ~spanyol ve Do~u Yahudileri aras~ndaki bu tezada ilave olarak onlann dini e~itimi ile dünyevi kültürü ve "A~kenazim" ya da kendilerini dini e~itimle s~n~rlam~~~Avrupa Yahudileri XVI. yüzy~la kadar devam etmi~tir. 1618'de Selanik'te do~an David Conforte gibi geç bir yazar ~öyle yazmaktad~r: "Bütün A~kenaziler günlük konu~mada kendini ifade etmekten acizdirler, kekelemekte ve pepelemektedirler; onlar do~ru dürüst konu~amazlar ve kalplerinde olan dü~ünceleri yaz~ya dökmü~tür." Bkz. M. Kosover, Homeruzje Milas-Vallicrosa, Barselona 1954, I, 754. 2 27 KAHIRE GEN~ZE VES~ KALARI 237 do~usundaki ülkelerden, ~rak ve ~ ran'~n büyük Yahudi merkezlerinden, oldukça az say~da özel mektup ve senet Genize'ye ula~m~~t~r. Onlar~n aile isimlerinden anla~~laca~~~üzere, Orta Asya'daki Semerkand'dan ba~lay~p Kuzey-Do~u ~ran'daki Ni~âbür ~ehrine ve Iran ve Irak'~ n Kazerün, Ukbara ve Hit gibi daha küçük ~ehirlerinden say~lmayacak kadar insan gelip M~s~r'a yerle~mi~ti. Bazen M~s~r'a sadece son devirlerde gelip Farsça aile isimleri ta~~yanlar~n adlar~ndaki Arapça hatalardan da onlar~n men~eleri hakk~nda sonuç ç~karabiliriz". Fakat ~rak ve ~ran'dan gelen vesikalar, Do~u Afrika ve Güney Arabistan tarihi ile s~k s~k M~s~rl~~tüccarlar taraf~ndan ziyaret edilen Hint ticaret yolundan gelenlerden çok daha azd~r. Bu nas~l aç~klanabilir? Do~u'dan gelen bu malzeme azl~~~n~~siyasi duruma atfetmek ve M~s~r'da Fat~mi halifeleri hâkim iken ~rak ve Iran'da Fat~milerin rakibi olup Abbasi halifelerine tabi olan Selçuklular hüküm sürüyordu demek acelecilik olur. Biz Genize'de ba~l~ca Irak'taki Yahudi Akademisi'nin ba~kamndan gelen ve diaspora'n~n siyasi ba~kan~~ olan Re~Galutha'dan gelmi~~olan çok say~da resmi Yahudi muhaberat~na sahibiz. Fat~mi M~s~r'~ndaki Yahudilerin siyasi ba~kan~~ Necid'in Selçuklu Ba~dad'~ndaki Re~-Galutha'n~n mümessilli oldu~una dair mektubu oldukça gariptir. Bu yüzden Do~udan gelen hususi Genize belgelerinin azl~~~n~n ba~ka bir sebebi olmal~d~r. Bunun en makul aç~klamas~, o vakitler, zaman~m~zda oldu~u gibi, bir taraftan ~rak ve Iran ile di~er taraftan M~s~r aras~nda çok cüz'i bir ticaret vard~~ ve ticaretin olmad~~~~yerde muhaberât da yoktu. Bununla birlikte uygulamada söylenene ilave ve ar~zi bir durum da olabilir. Genize odas~~Filistinlilerin sözde sinagogunun bir parças~n~~olu~turdu~undan yani buradaki dualar Filistin geleneklerine uygun olmak söylendi~inden ve burada dini merasimleri idare edenler ve Kudüs Akademisi Ba~kan~~ taraf~ndan tayin ve tasdik edildi~inden tabii olanak buradaki ihsanlar da Filistin ve Filistin ile ba~lant~llyd~. Babillilerin, Fustat'~n di~er ana sinagogunda da Genize için baz~~düzenlemeler yapmalar~n~n mant~ki sebebi de budur. E~er bu Genize korunmu~~olsayd~, belki de biz ~rak ve ~ran'dan gelen daha çok mektup ve ahitlere sahip olacakt~k. ~imdi gerçek Akdeniz'e dönersek, bizatihi M~s~ r, Filistin ve Suriye'ye ait malzemelerden daha çok say~da Tunus ve Sicilya'ya ait malzeme buluruz. Bunun sebebi de bu zamanlardaki ticaretin ~artlar~~olabilir. Hindistan 28 Onlar erkek ve di~iyi birbirine kar~~ur~rlar, artikelleri yanh~~kullan~rlar ve baz~~tipik semitik sesler hakk~nda emin de~illerdir —k~saca onlar Amerikan ö~rencilerinin Arapça çal~~~rken kar~~la~t~klar~~ benzer zorluklard~r. 238 S. D. GOITEIN — A. ÇETIN — M. KEÇ~S ve Uzak Do~u'nun emtias~~Tunus ve Sicilya'ya getiriliyordu ve burada Müslüman ~spanya ve Garbi Kuzey Afrika k~tas~n~n emtias~~ kadar H~ristiyan Avrupahlann mallar~~ile mübadele ediliyordu. Bununla birlikte, biraz önce zikretti~imiz gibi, ilave durumlar da olabilirdi. Fat~mi ülkesindeki kiliselerin ve sinagoglar~n tahribinden hemen sonra bunlann yeniden in~as~na izin verilmi~ti. Ancak, biz, H~ristiyan kaynaklar~ndan oldu~u kadar birçok Genize vesikalar~ndan ö~rendi~imize göre, bu mutazarr~r cemaader yeniden in~a için gerekli kaynaklar~~temin etmede büyük zorluklarla kar~~la~t~lar. Bu zor zamanda Filistin Sinagogunun liderleri, ça~da~~toplum liderleri tarafindan da s~kça uygulanan bir yönteme ba~vurdular: Ba~l~ca Tunuslu tüccarlar~n kastedildi~i Ma~riplilerin kamu hizmetine girmelerine müsaade ettiler ve onlara Kudüs'teki Akademi ba~kanl~~~ ndan gönderilen süslü mektuplarla teyid edilen ~eref unvanlan verdiler. Bir Genize belgesinden ö~rendi~imize göre, bu strateji ba~ar~l~~oldu ve Ma~ripliler Filistin Sinagogu'na kat~ld~lar; böylece, Tunus'a sadece bir kültürel eklentiyi ifade eden Tunus ve Sicilya'ya ait bu kadar çok belgenin, Genize'de bulunmas~~ muhtemelen ~a~~rt~c~~ de~ildir; bu yazann "Eleventh Century Tunisia in the Light of Cairo Geniza Documents- Kahire Genize Belgelerinin I~~~~nda XI. Yüzy~lda Tunus", [Wmorial E. Levy-Provençal, Paris 1960] adl~~makalesi ile kar~da~t~nn~z. Sadece Eski Kalfire'ye gönderilen mektuplar~n ve orada düzenlenen hukuki belgelerin burada korundu~unu farz etmek hatal~~olacakt~r. Biz, Ispanya'da bir kasabadan di~erine, ~spanya'dan Fas'a, Sicilya'dan Tunus'a gönderilmi~~olan mektuplara ve hatta Kudüs'ten ~spanya'daki Toledo ~ehrine gönderilen mektuba sahibiz. Hatta H~ristiyan Bizans'tan oldukça çok say~da belge de gün ~~~~~na ç~km~~t~r. Güney Fransa'dan gelen mektuplara da sahibiz. Cenova, Piza, Gaeta ve seyrek de olsa Venedik gibi Italyan ~ehir cumhuriyetlerinin gemileri ve tüccarlan zaman zaman zikredilir; mamafih Venedik müstesna, bu dönemde bu kentlerde önemli miktarda Yahudi toplumu ya~am~yordu ve ~imdiye kadar oralardan gelen belge de ç~kmam~~t~r. Kesinlikle Venedikliyi" ifade eden Bunduki ad~~verilen ilim adamlan, XI. yüzy~l gibi erken bir tarihte Eski Kahire'de ya~~yorlard~. Böylece Genize belgeleri, oldukça geni~~bir zaman için birçok ülkeyle bilgiler verir ve çe~itli yer ve zamanlar aras~nda farklar~n olmas~~tabiidir. Ancak M~s~r ve biti~ik ülkeler mevzubahs edildi~inde, benzer toplumlar~n belirgin çizgileri görünür. Bu resim ba~tan sona tamam de~ildi. Sadece " Bu kelime "f~nd~k tüccan"n~~da ifade edebilir. Ancak, benzer ~ekilde türetilen ve "fisok tüccan" anlam~na gelen "fustuld" kelimesine Genize belgelerinde rastlanmam~~t~r ve "Tatar Yaya yapan" anlam~~ise çok eski devirlere ait olup Bunduki Venedikliyi ifade etmelidir. KAHIRE GEN~ZE VES~KALARI 239 toplumun bir tabakas~n~; hükümetle ba~lant~h, oldukça zengin, en üst s~n~f Yahudileri k~smen tasvir eder. Bunun sebebi basittir: Onlar Fustat'ta ya~am~yorlard~. ~ kametgâhlan o zamanlar revaçta olan banliyölerde ve hükümet merkezi olan Kahire'de idi. Orada bir sinagoglan ve kendilerine ait bir adliye saraylar! vard~. Genize belgelerinde bu hususlara dair pek çok at~fiar vard~r. Bir k~z karde~, erkek karde~ine, ba~kentten en son dedikodular~~yazmak, yüksek bir görevlinin makam~ndan al~nd~~~n~~ve acilen Kahire'yi terk edip Fustaetaki evinde oturmaya mecbur edildi~ini bildirmektedir. Zengin Yahudiler'in her iki yerde de evi oldu~u için bu durum o kadar da kötü de~ildi. Bunun gibi, bir Hint seyyah~~Fustaetaki karde~ine do~uda kar~~la~t~~~~iki Tunuslu seçkin tüccar~~tavsiye etmekte ve onlar~~sadece Kahire'deki evine yerle~tirmesini istemektedir. Otuz y~ldan fazla (1080-1110) M~s~rh Yahudilerin reisli~ini yapan ve Kahire'de ya~ayan Mevorah, en mukaddes günlerin ay~nda, Ti~ri ay~nda, muvakkat olarak Fustaea intikal etmi~~ve kamuyu alâkadar eden hususlan cemaat ileri gelenleriyle mü~avere ederek halletmeyi adet haline getirmi~ti: Genize'de bulunan ona yaz~lan pek çok arzuhalin bu ziyaret esnas~nda sunuldu~u muhakkakt~r. Di~er taraftan, çok zengin olmayan Meymunfler (nihayet ~spanya'dan gelen bir mülteci idi ve ilâveten biraderi Hint Okyanusu'nda öldü~ünde paras~n~~da kaybetmi~ti.) Fustat'ta ya~~yordu ve bir saray doktoru oldu~u için her gün evinden sultan~n saray~na kadar iki buçuk millik mesafeyi kat etmek zorundayd~. Onun o~lu ve halefi Abraham de t~pk~~babas~~gibi saray doktoruydu ve Fustat'ta ikânnet ediyordu. Bunu, bir hafta sonunu Kahire'de geçirip geçirmeyece~ini soran küçük bir nottan ö~reniyoruz". Hülâsatulkelâm, cemiyetin üst tabakas~na mensup zevatm hayat~~Genize belgelerine tam olarak yans~mam~~t~~". Biz bu eksikli~i orta ve alt tabaka ile ilgili zengin ve oldukça çe~idi malzeme ile telafi ediyoruz. Genize belgelerini bize b~rakan cemaat, ayn~~devirdeki Avrupa Yahudi cemaatlerinden tamamen farkhd~r. Ekonomik ayr~mc~l~~~n öldürücü yasalar~~yüzünden, Avrupa Yahudileri, mahdut say~da önemsiz i~lerle u~ra~~yorlar& ~slami do~uda ise, bu tür ayr~mc~~kanunlar yoktu. Buna ilâveten Yahudiler, çok eski zamanlardan beri bu ülkelerde ya~~yorlard~. Bu yüzden, mesleklerin da~~l~m~ , büyük ihtimalle nüfusun ço~unlu~unun el i~leri ile me~gul olan ki~iler olmas~~sebebiyle, oldukça yayg~nd~. " Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi yazmalan, T.-S. N. S. 94 J 59. s~~ Verilen sebebe ilave olarak, en üst s~n~f Yahudi toplumu ile ilgili materyal azl~gm~n di~er bir sebebi olabilir. Bu konu hakk~nda biz hem edebi kaynaklardan ve daha çok Genize'de bulunan temsilcilere gönderilen dilekçelerden biliyoruz. Onlar saraya yak~n olduklar~~için, haberle~melerinde ~branca'dan ziyade Arapçay~~kullamyorlard~~ve belki de kendi davalannda Yahudi mahkemelerinden ziyade hükümeti kullan~yorlar& 240 S. D. GOITEIN - A. ÇETIN - M. KEOS Tar~m ve hayvanc~l~k hiçbir surette Genize belgelerinde yoktur. Hafta içinde ana proteinli yiyecek maddesi peynirdi; cumartesileri yiyece~in biri piliç veya etti. Bu yüzden VIII. ve IX. yüzy~llarda Arapça papirüslerde oldu~u gibi, Genize belgeleri bu yiyece~e s~k s~k at~fta bulunur. Peynir dini bak~mdan "saf" ya da "caiz" olmal~yd~~ (~branca "tahor" ve Arapça "helal"; "kosher" terimi Sicilya'da kullan~yordu. Filistin'den oldu~u gibi buradan peynir ithal ediliyordu). Bu sebeple, peynir yap~l~rken hususi tedbir al~nmas~~gerekiyordu. Bu konuda ülkenin muhtelif bölgelerine ait belgeler okuyoruz. Yahudi koyun yeti~tiricileri de, bugün ~srail'deki Kibbutzimierin Cumartesi günleri koyun sa~~m~~konusunda kar~~la~t~klar~~ ayn~~güçlüklerle kar~~la~~yorlar& Anal~k, birbiri ile e~de~erde olan bal ve balmumu üretimi ile di~er bir a~ina me~guliyetti. Bunu eski muhacirler muhtemelen Filistin'den beraberlerinde getirmi~lerdi. Mamafih bu meslek M~s~r'~n da yerli bir mesle~i idi. Mütevazi gelire sahip Yahudiler sahip olduklar~~topraklarda bu~day yeti~tiriyorlard~~ve bu~day ticareti Genize belgelerinde gerçek boyutundan oldukça çok zikredilmektedir. Mamafih onlar~n çiftçili~in bu dal~~ile ne kadar faal me~gul olduklar~n~~tetkik etti~imiz belgelerden ç~karmak ~imdilik mümkün de~ildir. Di~er taraftan bu devirde M~s~r'~n ikinci esas ürünü olan keten yeti~tiricili~i ve onun kuma~~haline getirilmesi de Genize'de s~k s~k zikredilen Yahudi mesleklerindendir. Bu bizi çok önemli bir saha olan el i~çili~ine, sanayi, zenaat ve el sanatlar~na getirir. Genize'de zikredilen el i~çili~inin çe~itli kollar~na ait uzun bir liste ç~karmak kolayd~r. Ancak bunlar~n göreceli önemi, e~er daha çok ek ara~t~rma yap~hrsa ortaya ç~kar~labilir. ~u andaki ara~t~rmalannuza göre, Genize vesikalar~nda daha ziyade kuma~~sanayine, e~irme, dokuma, ipek boyama, bez, pamuklu, yünlü ve hepsinden ziyade boyama konular~na at~f yap~lmaktad~r. ~kinci s~rada bak~r ve kuyumculuk vard~r; hemen hemen ayn~~ehemmiyette cam sanayii ve ~eker üretimi gelmektedir. ~eker de bal gibi s~k s~k zikredilmektedir. Genize belgelerinde at~f yap~lan pek çok küçük zanaatlardan, muzawwiq ya da duvar boyaulann~~ zikretmeliyim. Palermo'daki Kappella Palatina'mn muhte~em tablolar~ndan bildi~-'inlize göre, bu sanat~n hala revaçta oldu~u devir, bizim burada bahsetti~imiz Erken Fat~mi devridir. Romahlar devrindeki gibi, sanayi ve ticaret aras~nda kesin bir ayr~m yoktu. Mal~~üreten ki~i ayn~~ zamanda onun ticaretini de yap~yordu. Tabii olarak Genize vesikalarm~n büyük bir ço~unlu~u da ticaretle ilgilidir. Bunlar~n düzenli bir tetkiki bizim giri~imcilik tarihi, fevkalade mütenevvi ticari emtia, ticaret yollar~, i~~ahlak~mn usul kaideleri ve ticaretin kanuni esaslan KAH~RE GEN~ZE VES~ KALARI 241 hakk~ndaki bilgilerimizi büyük mikyasta geni~letecektir. K~saca insan, sa~lam te~kilat, ince teknik ve bu dönemdeki yüksek i~~ahlaki kar~~s~nda derinden etkilenecektir. Özellikle muayyen bir görevle dünya mal~~için bir yere giden birisi. ~üphesiz, herkes para kazanmak istiyordu. Ancak, biri kaybetti~i zaman di~eri çok üzülmüyordu. Al-âkiba ila el-hayr: sonunda her ~ey iyiye dönecektir. Ticaret yaln~zca kanun taraf~ndan korundu~unda geli~ebilirdi. Kanun bir bölgeye has olmay~p ~ah~slara dairdi ve dini az~nl~klar geni~~mikyasta adli muhtariyete sahipti. Müslüman ve Yahudi hukuk düzeni aras~nda büyük bir fark vard~. Müslüman kad~s~~ba~~ms~z bir hâkim olarak karar veren bir devlet görevlisiydi. Yahudi mahkemesi ise, cemaatin hizmetinde fahri olarak çal~~an ve kâtiplik yapan profesyonel üye d~~~nda, kendi i~inde gücünde çal~~an en az üç üyeden olu~uyordu. ~nsanlar me~gul olduklar~~ için, hakimlik yapacak çok say~da vas~fl~~insana sahip olmak zorundayd~. Bu durum Yahudiler aras~nda, dini e~itimin neden o denli yayg~n oldu~unu, sa~duyu ruhunu ve hukuki kararlar~ n dava konusuna uygunlu~unu aç~klar. Bütün bu hakimler tecrübeli tüccarlard~~ve do~al olarak bazen kendiliklerinden mahkemeye gitmek zorunda idiler. Bu yüzden bir ki~iyi mahkeme zab~tlar~n~n bir sayfas~nda hâkim olarak bulurken bir sonraki sayfada avukat olarak görmek ~a~~rt~c~~ de~ildir. Davalar ço~unlukla kat~~ dini kanunlara harfiyen uyularak de~il fakat kabil-i tatbik uzla~ malara göre hallufasl edilirdi32 Di~er taraftan aile hayat~~hala dini kanunlar tarafindan düzenlenmekteydi. Bu yüzden, biz hala yürürlükte olan leviratus (bir erke~in, evli olsa bile, ölen erkek karde~inin dul kalan e~i ile evlenmesi mecburiyeti ki ölen erkek karde~in erkek evlad~~olmamal~d~r.) gibi eski bir müessesenin var oldu~unu görüyoruz. Gerçekten, Genize vesikalar~nda çok ender de olsa rastlad~~~m~z çok kad~nla evlili~in ba~l~ca sebebi bu kanundur. Adetler, evlilik akdi, kocan~n ikinci bir kad~nla evlenmemesi ~art~n~~ ihtiva ediyordu. Akdin bu hükmü ihtiva etmemesi durumunda bile, mahkemeler bunu "tabii olarak bulunmas~~gerekli ~art" olarak görüyorlar ve öyle hüküm veriyorlard~. Genize belgelerine göre toplum sadece erkeklerden ibaret de~ildir. Kad~nlar da bir mukavelenin bir taraf~~veya mektup yazan veya alanlar olarak s~k s~k görünürler. Bu belgelerden koca-kar~~münasebetleri, ebeveyn evlat ili~kileri, k~z-erkek karde~~münasebetleri, aileler aras~ndaki akrabal~k ba~lar~~ " Tüccarlar~n veya di~er meslek sahiplerinin uzla~ur~c~l~~~~bazen bir ifade ~eklinde mahkemede saklanmak üzere zapta geçirilirdi. Böyle bir ifade zapu Hint ticaretine ait kitab~n yukar~daki 18 numaral~~dipnotta at~f yap~lan 196 numaral~~belgesinde bulunmaktad~r. Belleten, C. LXX1V, 16 242 S. D. GOITEIN -A. ÇETIN - M. KEÇ~~~ hakk~nda çok ~ey ö~renebiliriz. Bu sebeple nihai sonuçlara varmak için erken olabilir. Aile ba~lar~~ oldukça kuvvetliydi, fakat koca-kar~~ aras~ndaki mua~eret ve sevgi, ebeveynlerin çocuklar~yla ve karde~lerin birbiriyle olan kar~~l~kl~~sevgi, ~efkat ve dayan~~malanyla ilgili kay~tlar çok fazla de~ildir. Zikredilen konulara ilave olarak, Kahire Genize belgelerinde Akdeniz ülkelerinin içtimai hayat~n~n muhtelif veçhelerine dair pek çok tavsif ve tasvirler yap~lmaktad~ r: Mesela maddi kültür malzemesi (meskenler, giyimku~am ve yiyecekler, fiyatlar ve ya~ama ~artlar~), gündelik hayat, hafta sonlar~~ ve tatiller, kara ve deniz seyahati, hastal~klar ve doktorlar, ölüm ve ölü gömme adetleri, mua~eret kaideleri ve sosyal idealler. Toplum, onun görevlileri ve fakirlerin, dullar~n, yetimlerin, muhtaçlar~n, tutsaklar~n ve yabanc~lar~n desteklenmesi gibi sosyal hizmetler; inançlar aras~~ münasebetler; hükümet ve kurumlar~~ ve bireylerin hayat~~ üzerindeki etkileri hakk~nda pek çok ~ey ö~renilebilir. Sonuç olarak, Genize belgelerinden ça~~n ruhu hakk~nda çok ~ey ö~reniyoruz. Din ~üphesiz en yüksek yerdeydi; bununla birlikte, onun ortalama insan için gerçek manas~~ hala tan~mlanmam~~t~r; güçlü bir grup bilinci ile ferdiyetçilik korkusuzca yan yana idi; birisi ele~tirilemez bir misal olu~turan parlak bir geçmi~te ve gelece~in umudu içinde ve belki de olmas~~ muhtemel bir fiziki ve ruhi bir kurtulu~~içinde ya~~yordu. Herkesin ideali, i~~adamlar~n~n bile, bilge bir ki~i olmakt~~ ve ~iir bizim zaman~m~zdakinden tamamen farkl~~olarak önemli bir sosyal görev yap~yordu. Bu makalenin yazar~, çok uzak olmayan bir gelecekte, Orta zamanlarda Akdeniz toplumunu tasvir eden Genize vesikalar~ndan seçme örnekleri yay~nlamak umudundad~r. Bu ve benzeri yay~nlarla" Ortaça~~ara~t~rmalar~n~n di~er dallar~na da dolayl~~bir hizmet yap~lm~~~olacakt~r. Genize vesikalarlyla muas~r Arapça vesikalar tetkikat~, Genize ile mukayese edilecek olursa, ~imdiye kadar, nispeten daha az neticeler vermi~tir". Genize ara~t~rmalar~~ve Arapça vesaik üzerindeki mü~terek çal~~malar~n bu makalenin ba~~k~sm~nda i~aret edilen, ~slam ülkelerindeki ar~ivlerin yoklu~undan do~an bo~lu~u telâfi edece~i ümit edilebilir. " Yukar~~ at~fta bulunulan çal~~malara ilâve olarak, dipnot 11 ve dipnot 18, Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi T. -S.18 J'de bulunan ve Cincinnati'de Dr. N. N. Golb taraf~ ndan haz~rlanmakta olan muhte~em bir belge ve hüccet koleksiyonundan bahsedilmesi gerekir. 3-4 A. Grohmann, From the World of Arabic Papyri (Cairo 1952); Einführung und Chrestonu~thie zur arabisclum Papyruskunde (Prague 1955). Albert Dietrich, "Die arabischen Urkunden", Zum gegenwartigen Stand der juristichen Papyrusforschung (Stuttgart 1957).