Corylus avellana

Corylus avellana
	Barg va yong‘oqlar
	; ; Least Concern (IUCN 3.1)
Ilmiy tasniflash
	O‘simliklar
	Yuksak oʻsimliklar
	Gulli oʻsimliklar
	Ikki urugʻpallalilar
	Rosids
	Fagales
	Qayindoshlar
	Corylus
	C. avellana
Binar nomi
	Corylus avellana; ; L.

Corylus avellana, oddiy funduk, qayindoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi. Uning vatani Yevropa va Gʻarbiy Osiyo. Bu tur Angliya pasttekisligida dala chegaralaridagi toʻsiqlarning muhim tarkibiy qismidir. Yogʻoch anʼanaviy ravishda oʻsimlik sifatida oʻstirildi, kesilgan novdalar qurilish va qishloq xoʻjaligi toʻsiqlari uchun ishlatilgan.

Oddiy funduk yongʻoqlari uchun yetishtiriladi.

Tavsif

Oddiy fudukning odatda 3–8 metr (10–26 fut) ga yetadigan buta shaklida o‘sadi, lekin bo‘yi 15 m (49 ft) ga yetishi mumkin. Barglari yumaloq, uzunligi 6–12 centimetr (2 ¹⁄₂–4 ¹⁄₂ inches), ikkala yuzasi yumshoq tukli va ikki tomonlama tishli. Gullar bahorda juda erta, barglardan oldin hosil boʻladi va bir jinsli shamol bilan changlanadi. Changchili gullar och sariq, urgʻochi gullar esa juda kichik va asosan faqat yorqin qizil rangda bo‘ladi. Yongʻoq, changlanishdan taxminan 7-8 oy oʻtgach, pishganida yerga to‘kiladi^[2].

Erkak gulli to‘pgul
Urug‘chili gullar
C. avellana 'Heterophylla'

Taksonomiya

Avellana ilmiy nomi Italiyaning Avella shahridan kelib chiqqan^[3] va Linney tomonidan Leonhart Fuchsning „ De historia stirpium commentarii insignes“ (1542) asaridan tanlab olingan boʻlib, u yerda bu tur " Avellana nux sylvestris " („yovvoyi yongʻoq“)^[4] deb ataladi. Bu nom oʻz navbatida Pliniy Elderning eramizning birinchi asrdagi Naturalis Historia ensiklopediyasida tilga olingan^[5].

Tarqatish

Corylus avellana Britaniya orollari, Iberiya, Italiya, Gretsiya, Turkiya va Kiprga, shimoldan markaziy Skandinaviyagacha, sharqda markaziy Ural togʻlari, Kavkaz va Eronning shimoli-gʻarbiy qismida o‘sadi^[2]^[6].

Ekologiya

Barglari koʻplab hayvonlar uchun oziq-ovqat sanaladi, jumladan kapalaklar, Coleophora anatipennella kuya, yashirin kuya Alabonia geoffrella qurtlari oʻsimlik barglari va novdalari orasida yashaydi.

Corylus avellana barglarining gerbariysi

Meva qobigʻini yorib kirishga moslashgan umurtqasizlar va umurtqali hayvonlar uchun (masalan, sincaplar va qarg‘asimonlar) uchun, ham muhim ozuqa hisoblanadi. Ikkalasi ham funduk yetishtiruvchilar tomonidan asosiy zararkunandalar hisoblanadi.

Kultivatsiya

Fundukning Barselona, Butler, Kazina, Klark Kosford, Daviana, Delle Langhe, Angliya, Ennis, Fillbert, Halls Giant, Jemtegaard, Kent Kob, Lyuis, Tokolyi, Tonda Gentile, Tonda di Giffoni, Tonda Romana kabi navlari mavjud^[7]. Ulardan baʼzilari oʻziga xos xususiyatlari uchun oʻstiriladi, jumladan katta yongʻoq oʻlchami, ertapishar va kechpishar mevali navlar, boshqalari esa changlatuvchi sifatida yetishtiriladi. Savdo funduklarining aksariyati ildiz nihollaridan koʻpaytiriladi^[7].

Quyidagi manzarali navlar Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi:

'Contortaʼ^[8] (tirkali yongʻoq, Garri Lauderning tayoqchasi)
„Qizil Majestic“^[9]

Foydalanish

New Sunset Western Garden kitobiga koʻra, Corylus avellana tijorat maqsadida ekiladigan eng keng tarqalgan funduk oʻsimliklaridan biridir^[10].

Bu buta koʻplab Yevropa oʻrmonlarida keng tarqalgan. O‘simlik Angliya pasttekisligida anʼanaviy dala chegaralari boʻlgan toʻsiqlarning muhim tarkibiy qismidir^[2].

Funduklar

Funduk protein va toʻyinmagan yogʻlarga boy. Ular, shuningdek, marganets, mis, vitamin E, tiamin va magniyga boy^[11].

Oddiy funduk yongʻoqlari uchun Yevropa, Turkiya, Eron va Kavkazdagi savdo bogʻlarida yetishtiriladi. „Funduk“ nomi Corylus turkumiga mansub har qanday turning yongʻoqlariga tegishlidir. Urugʻning nozik, toʻq jigarrang poʻsti bor, u achchiq taʼmga ega va baʼzida pishirishdan oldin po‘sti olib tashlanadi. Eng yirik funduk ishlab chiqaruvchisi Turkiyaning Giresun viloyatidir. Turkiyada yiliga 625 000 tonna funduk ishlab chiqariladi. Bu jahon ishlab chiqarishining taxminan 75 foizini tashkil qiladi^[12].

Manbalar

↑ Shaw, K.; Roy , S.; Wilson, B. (2014). „Corylus avellana“. IUCN Red List of Threatened Species. 2014: e.T63521A3125935. doi:10.2305/IUCN.UK.2014-3.RLTS.T63521A3125935.en. Retrieved 19 November 2021.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Rushforth, K. (1999).
↑ Mitchell, A. F. (1982).
↑ Linnaeus, C. (1753).
↑ „LacusCurtius • Pliny the Elder's Natural History — Book 23“. penelope.uchicago.edu.
↑ Den Virtuella Floran: map
↑ ^7,0 ^7,1 Huxley, A., ed. (1992).
↑ „Corylus avellana 'Contorta'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
↑ „Corylus avellana 'Red Majestic'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
↑ „Hazelnut Plants“ (en). Qaraldi: 2017-yil 27-yanvar.
↑ SELF Nutrition data, Nuts, hazelnuts or filberts.
↑ World Hazelnut Situation and Outlook, USDA 2004.

[iucn_status_19_November_2021-1] Shaw, K.; Roy , S.; Wilson, B. (2014). „Corylus avellana“. IUCN Red List of Threatened Species. 2014: e.T63521A3125935. doi:10.2305/IUCN.UK.2014-3.RLTS.T63521A3125935.en. Retrieved 19 November 2021.

[rushforth-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Rushforth, K. (1999).

[afm2-3] Mitchell, A. F. (1982).

[cl-4] Linnaeus, C. (1753).

[5] „LacusCurtius • Pliny the Elder's Natural History — Book 23“. penelope.uchicago.edu.

[dvf-6] Den Virtuella Floran: map

[rhs-7] 7,0 ^7,1 Huxley, A., ed. (1992).

[8] „Corylus avellana 'Contorta'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.

[9] „Corylus avellana 'Red Majestic'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.

[10] „Hazelnut Plants“ (en). Qaraldi: 2017-yil 27-yanvar.

[11] SELF Nutrition data, Nuts, hazelnuts or filberts.

[12] World Hazelnut Situation and Outlook, USDA 2004.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]