Kuruç
Kuruç, 1671 ile 1711 yılları arasında Macaristan Krallığı'nda Habsburg karşıtı silahlı isyancılar grubuydu.
Kuruç ordusu çoğunlukla, Macar Protestan köylüleri[1] ve aynı zamanda birçok Slavlar da dahil olmak üzere, yoksullaştırılmış alt Macar soylularından ve serflerden oluşuyordu.[2] Harbsburg imparatorluk birlikleri tarafından mağlup edilmeden önce Macaristan'ın büyük bir bölümünü fethetmeyi başardılar.
İsmi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuruç kelimesi ilk olarak 1514 yılında György Dózsa önderliğindeki silahlı köylüler için kullanıldı. 18. yüzyıl bilgini Matthias Bel, kelimenin Latince "Crusiatus" (haçlı) kelimesinden, nihayetinde " crux " (çapraz) kelimesinden türetildiğini ve köylü isyanının bir Osmanlılara karşı gerçekleştiği için Dózsa'nın takipçilerinin "haçlılar" olarak adlandırıldığını belirtmiştir.[3] 17. yüzyıl Osmanlı tarihçisi Silahdar Fındıklılı Mehmet Ağa, Kuruç kelimesinin "celali" anlamına gelen Yunanca bir kelime olduğunu varsaydı.[4] Bugünün etimologları Bel'in veya Ağa'nın teorisini kabul etmiyorlar.[5]
Kelime ilk defa 1671 yılında bugün Macaristan'da bulunan Eger Beylerbeyi Meni tarafından Macaristan'da bulunan mültecileri belirtmek için kullanılmıştır. Daha sonra, isim hızla popülerleşti ve 1671'den 1711'e kadar Macarca, Slovakça ve Türkçe yazılmış metinlerde, Habsburglara ve onların politikalarına karşı savaşan Macaristan ve Kuzey Transilvanya isyancılarını belirtmek için kullanıldı.
İlk kuruç ayaklanmasının isyancıları kendilerine bújdosók (kaçaklar) veya resmi uzun formda: "Macar anavatanının maddi ve manevi özgürlüğü için savaşan farklı kaçak tarikatlar - baronlar, soylular, süvari ve piyade askerleri" diyorlardı.
Son kuruç isyanlarının lideri II. Ferenc Rákóczi de bu terimi kullanmadı, bunun yerine Fransızca terimlerini kullanarak kendilerini sıfatlandırdı. Çağdaş kaynaklar da isyancıları belirtmek için "hoşnutsuzlar" terimini tercih ettiler.
Kuruç kelimesinin karşıt terimi (1678'den sonra yaygın olarak kullanılan), Avusturyalıları ve onların sadık destekçilerini ifade eden "labanc" idi (Macarca "lobonc" kelimesinden gelmektedir, kelimenin tam anlamı Avusturya askerleri tarafından giyilen peruğun uzun saçlı yapısıdır).
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk kuruç ayaklanması
[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk kuruç ayaklanması 1672'de meydana geldi. Kuruç ordusu, farklı kökenlerden birçok mültecinin Macaristan'da meydana gelen dini ve siyasi zulümden sığındığı Partium'da oluştu. Kendilerine bújdosók (kaçaklar) adını verdiler. Silahları çoğunlukla tabancalar, hafif kılıçlar ve fokolardı (savaş baltaları).
Taktikleri ve savaş tarzları tipik hafif süvarilerdi. Ana gruplar, Habsburg'un Karşı Reformasyon'un emellerinden hoşnut olmayan Protestanlar ve Habsburg generalleri tarafından yağmalanan sınır kaleleri askerleriydi. Türklerin imparatorluk ordularına yenik düşmesiyle yoğunlaşan Habsburgların Macarlara yönelik baskısı kuruçun motivasyonunda giderek daha önemli bir rol oynadı.
Başlangıçta, Ağustos 1672 yılında Kuruç ordusu Yukarı Macaristan'da bulunan kalelerini fethetti: Diósgyör, Ónod, Szendrő ve Tokaj. Kassa yakınlarında Paris von Spankau'nun Habsburg ordusunu yendikten sonra Yukarı Macaristan kasabaları teslim oldu ve kuzey ilçelerinin Slovak ve Rutenyalı nüfusundan hoşnutsuz insanlar onlara katıldı.
"Kaçaklar" ordusunun iki lideri, daha önce diğer Habsburg karşıtı hareketlerde yer alan küçük soyluların parçası olan olan Pál Szepesi ve Mátyás Szuhay'dı.
Pál Szepesi'nin anılarına göre, "kaçaklar" kuzey ülkelerinde yağmalamaya başladılar: "Birçok savaşçı ilçeleri yağmaladılar. Yağmacıları öldürmeye başladık ama hiçbir işe yaramadı - hiçbir subaya saygı göstermediler."
Viyana hemen bazı önlemler aldı: Habsburg birliklerini güçlendirdi, Aşağı Macaristan'dan daha fazla asker çağırdı ve Haydutlar ile barış yaptı. 26 Ekim 1672'de Habsburg ordusu Ďurkov'da "kaçakları" yendi . İsyancılar Tisza hattı boyunca geri çekildiler.
Bu ilk başarının ardından Habsburglular, Macaristan'da sistematik dini ve siyasi zulme başladı. En kötü şöhretli olay, 1674'te ölüm cezasına çarptırılan 300 Protestan papazın davasıydı ve tüm Avrupa'da halkın tepkisine neden oldu.
Kaçakların komünleri
[değiştir | kaynağı değiştir]1675'te "Kaçaklar" Debrecen'i işgal etti. O dönemde Yukarı Macaristan'daki kasabalar üç farklı ordu tarafından tekrar tekrar yağmalandı.
Kaçaklar, kendilerini komünler adlı bağımsız bir topluluk olarak örgütlemeye çalıştı. Kararnameler çıkardılar, yabancı güçlere elçiler gönderdiler, devlet mührü kullandılar ve Diyet meclisi düzenlediler. O zamanlar kendilerine kendileri hiç böyle hitap etmedikleri halde zaten kuruç deniyordu. 1674 ve 1678 arasında liderleri, Palatine Ferenc Wesselényi ve ondan sonraki lider ise kuzeni Kont Paul Wesselényi idi .
"Kaçaklar" 1674'te Polonya ve 1675'te Fransa ile diplomatik bağlantılar kurdu. Mayıs 1677'de Fransa, Polonya, Transilvanya Prensliği ve Tatarlar "Kaçaklar" ın komünüyle Varşova'da bir anlaşma imzaladı ve Fransa Kralı XIV. Louis 100.000 askeri garanti etti. Tatarlar'da askeri destek vereceklerini taahhüt ettiler. "Kaçaklar", en az 15.000 kişilik bir orduyla Habsburglara saldırdı. Transilvanya Prensi I Michael Apafi askeri ve finansal destek verdi Kaçaklara.
1677 sonbaharında 2.000 Fransız, Polonyalı ve Tatar askeri Yukarı Macaristan'a geldi. Albay Beaumont liderliğindeki bu küçük ordu, Habsburg üstünlüğünü ciddi şekilde tehdit edemedi. Macaristan, İmparator I. Leopold ile XIV. Louis arasındaki Fransa-Hollanda Savaşının bir cephesi haline geldi. Hofkriegsrat'ta (Avusturya savaş bakanlığı) Raimondo Montecuccoli liderliğinde savaş ve savaş sonrası planlar yapıldı. Buna göre, Macaristan'ı üç Avusturya ordusu tarafından işgal edilecek, Macar anayasası kaldırılacak ve büyük ölçekli bir Alman kolonizasyon programı uygulanacaktı. Şansölye Paul Hocher Habsburg hükûmetinin en etkili adamlarından biri olan Montecuccoli'nin planına katıldı. Özel Meclis'te "bütün Macarlar vatan haini" ilan edildi.
Mihály Teleki liderliği
[değiştir | kaynağı değiştir]1678'de kaçaklar, Transilvanya Şansölyesi Mihály Teleki'yi liderleri olarak kabul ettiler. Prens Apafi, Habsburglara karşı savaş ilan etti. Bundan önce bağlı olduğu Osmanlı padişahından (efendisi) ayrılmak için izin almalıydı. IV. Mehmed'in şartı ise şuydu: başarı durumunda, tüm Macaristan toprağı Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olmalıydı.
5 Nisan 1678'de Prens Apafi, Macaristan halkına bir bildiri yayınladı: Polonya ve Fransız kralları ile birlikte "ağır baskı boyunduruğuna" karşı silahlanma çağrısında bulundu ve güçlü Türk İmparatoruna boyun eğmesini tavsiye etti.
Teleki'nin kuruç ordusu, Polonya ve Fransız birlikleriyle birlikte Yukarı Macaristan'a doğru ilerledi, ancak ilk Habsburg alaylarını görünce hemen Transilvanya'ya geri çekildiler. Başarısızlık, Teleki'nin yetkin bir lider olarak imajını mahvetti. Öte yandan, küçük bir kuruç süvari birliği (sadece 8000 kişilik), kısa bir süre için Aşağı Macaristan'ın en önemli maden kasabalarını ve kalelerini işgal etti.
Büyük kuruç ayaklanmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]
1678'de Yukarı Macaristan ve Transilvanya'nın en etkili genç asilzadelerinden biri olan Tökeli İmre, Habsburglara savaş ilan etti. Ağustos 1678'de Tökeli İmre'in ordusu Aşağı ve Yukarı Macaristan'ın neredeyse tamamını işgal etti. Macaristan'daki Habsburg yönetimi hızla çöktü. Kaçaklar Tökeli Ayaklanmasına katıldılar ve Ocak 1680'de onu Szoboszló'da resmen liderleri olarak seçtiler. Kuruç birlikleri Tökeli İmre'in ordusuyla birleştirildi. Tökeli İmre, Sadrazam Köprülü Fazıl Ahmed Paşa'ya başvurarak, Osmanlı himayesine girmek istediğini bildirdi. Tökeli İmre'ye Orta Macaristan kralı unvanı verildi. Türklerden aldığı kuvvetlerle birçok Avusturya kalesini ele geçirdi. Ancak İkinci Viyana bozgunundan sonra önceden aldığı kaleleri kaybetti.
O andan itibaren, kuruçların tarihi, 1680-1711 yılları arasında Macaristan'nda Habsburg karşıtı iki büyük ayaklanmanın, yani Tökeli İmre ayaklanması ve Rákóczi Bağımsızlık Savaşı tarihiyle eş anlamlıdır. Bu hareketler genellikle kuruç savaşları olarak adlandırılsa da, bu Habsburg karşıtı ayaklanmaların kuruç hareketlerinden çok daha geniş bir toplumsal tabanı ve daha karmaşık siyasi hedefleri vardı.
Daha sonraki kullanımı
[değiştir | kaynağı değiştir]18. yüzyılın ilk yarısında kuruç terimi genellikle, özellikle Avusturya Veraset Savaşı sırasında (1740-1748) Habsburg ordusunda görev yapan Macar süvari askerlerini (Hussar) belirtmek için kullanıldı. Rákóczi Ayaklanmasının ardından birçok eski kuruç askeri 1711'den sonra Habsburg ordusuna katıldı.
18. yüzyılın sonunda, kelime ortak tabirle kullanımdan çıktı ve Rákóczi ve Thököly isyancıları için yalnızca tarihsel bir terim haline geldi.
Günümüz Güney Alman dilinde Kuruzen (Kuruç) ve Türken kelimesi birleştirilerek "lanet olsun" anlamında Kruzitürken kelimesi kullanılıyor.
Günümüz Macar dilinde kuruç bazen Macar ulusal radikallerini belirtmek için kullanılmaktadır. " Kuruc.info " aynı zamanda aşırı sağ, milliyetçi bir Macar web sayfasının adıdır.[6]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Sándor Bonkáló, The Rusyns, Carpatho-Rusyn Research Center, 1990 p. 22
- ^ Július Bartl, Slovak history: chronology & lexicon, Bolchazy-Carducci Publishers, 2002, p. 257
- ^ István Tótfalusi ed., Magyar Etimológiai Nagyszótár (Etymological Dictionary of Hungarian)
- ^ Silahdar Fındıklılı Mehmet Ağa, Silahdar Tarihi, Volume 1 (Istanbul, 1923), 743.
- ^ Lendvai, P.; Major, A. (2004). The Hungarians: A Thousand Years of Victory in Defeat. Princeton University Press. s. 138. ISBN 978-0-691-11969-4.
- ^ "kuruc.info". 14 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.