Buz örtüsü

Buz örtüsü veya örtü buzulu, 50.000 km²'den büyük buzulsal buz kütlesi. Dünya üzerine yayılmış olan büyük boyutlardaki buz tabakalarıdır. Bu tabakalar genelde yüksek kutuplarda bulunur ve etrafında yüzeyin yüksekliği azalmaktadır. Örtü buzulları yüksek kutuplarda bulunan volkanik adalar, vadiler ve dağları kaplar. Örtü buzulları, yüzeylerinde bulunan buzun tabakalarının aşındırılması ve yerleştirilmesi sonucu oluşan yüksekliği ile önemli bir geçiş noktası oluştururlar. Örtü buzulları, aşırı soğuk iklim koşulları nedeniyle etrafında pek çok bitki ve hayvan türünün yaşamasına olanak vermezler.

Örtü buzullarının oluşumu, atmosferden gelen su buharının buz tabakasına dönüşmesi ile gerçekleşir. Bu süreç, dünyanın yüksek kutuplarında yoğun kar yağışı nedeniyle meydana gelir. Karın yoğunluğu artarak buz tabakalarının kalınlığını arttırır. Bu tabakaların üst kısmında yoğunlaşan kar, aşağı doğru basıncın etkisiyle sıvı hale geçerek kayar. Bu sıvı hale geçen kar, aşağı doğru hareket ederek buz tabakalarının alt kısmına doğru ulaşır. Bu sıvı hale geçen kar, aşağı doğru kaydıkça buz tabakalarının alt kısmının sıcaklığının artmasıyla buz tabakalarının alt kısmındaki buzun sıvı hale geçmesine neden olur. Bu sıvı hale geçen buz, aşağı doğru kayarak örtü buzullarının alt kısmındaki volkanik adalar ve dağlarını kaplar.

Dünyada şu an bulunan tek buz örtüleri Antarktika ve Grönlanddır. Son Buzul Döneminde(en:Last Glacial Period) Laurentine Buz Örtüsü (en:Laurentide Ice Sheet) Kuzey Amerika'yı, Weichselian (en:Weichselian glaciation) Kuzey Avrupa'yı, Patagonia Buz Örtüsü (en:Patagonian Ice Sheet) ise Güney Amerika'nın büyük bir bölümünü kaplardı.

Buz örtüleri buz sahanlıklarından ya da dağ buzullarından daha büyüktür. 50.000 km²'den daha küçük olan buz kütleleri buz tabakası olarak nitelendirilir. Buz tabakaları genellikle etrafına buzul yayar.

Yüzeyin soğuk olmasına rağmen, tabanı genellikle jeotermal ısıdan dolayı daha sıcaktır. Bazı yerlerde erime, buzun kaymasını kolaylaştırır ve hızlı akan kanallar ortaya çıkar. Bunlara buz dereleri denir.

Bugünkü kutup buz örtüleri jeolojik olarak oldukça yenidir. Antarktik Buz Örtüsü ilk olarak küçük bir (veya birkaç) buz tabakası olarak Oligosen Dönemde oluştu ve Pliosen Dönemde neredeyse Antarktika'nın tamamını kapladı. Grönland buz örtüsü Pliosen Dönem'e kadar oluşmadı, ancak Buzul Döneminde oldukça hızlı bir biçimde gelişti. Bu olay zamanında Grönland'da yetişen bitkilerin fosillerinin çok daha iyi saklanmasına yardımcı oldu.

Antarktik buz örtüsü

Antarktik buz örtüsü dünya üzerindeki en büyük buz kütlesidir. 14 milyon km²'lik bir alanı kaplar ve 30 milyon km³'lük buz içerir. Dünya üzerindeki buzun %90'ı Antarktikadadır^[1] ve erirse deniz seviyelerinin 58 metre yükselmesine sebep olur.^[2]

Grönland buz örtüsü

Grönland buz örtüsü Grönland'ın %82'sini kaplar ve erirse deniz seviyelerinin 7,2 metre yükselmesine sebep olur.^[2] Bu buz örtüsünde gözlemlenen ortalama erime ve kütle değişikliği yılda 239 km³lük bir erime gösterir.^[3](NASA GRACE)^[4]

Küresel ısınmanın tahmini etkileri

Grönland ve Antarktik buz örtüleri, erime ve kırılmanın yıllık kar yağışını geçmesinden dolayı oldukça hızlı küçülme gösterir. Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC)'nin bulgularına göre Antarktik ve Grönland buzörtülerinin erimesi 1993 ve 2003 yıllarıarasında yıllık deniz seviyelerine 0.21 ± 0.35 ve 0.21 ± 0.07 mm/yıl artış göstermiştir.^[5]

IPCC, Grönland buz örtüsü erimesinin yıllık kar yağışını geçmeye devam edeceğini. Antarktik buz örtüsündeki kırılma da yıllık karyağışını geçmekte olduğunu söyler.

Küresel ısınmanın buz örtüleri üzerindeki etkileri hızlanmaya devam edecektir, ancak bugün oluşturulan erime modelleri henüz yeterince kesinlik göstermediği için yeterince iyi anlaşılmamıştır.

Kaynakça

^ "Ice and Glaciers -The Water Cycle-USGS Water-Science School". water.usgs.gov. 28 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2019.
^ ^a ^b "Some physical characteristics of ice on Earth, Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)". 3 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2007.
^ "Rasmus Benestad et al.: The Greenland Ice. Realclimate.org 2006". 19 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2019.
^ "Greenland melt 'speeding up'". 11 Ağustos 2006. 27 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2019 – news.bbc.co.uk vasıtasıyla.
^ "Richard B. Alley et al.:Summary for Policymakers, A report of Working Group I of the Intergovernmental Panel on Climate Change" (PDF). 7 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Mart 2019.

Dış bağlantılar

https://www.cografya.gen.tr/sozluk/ortu-buzulu.htm 18 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
https://www.kursunkalem.com/cografya-terimi/ortu-buzulu/#gsc.tab=0 18 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] "Ice and Glaciers -The Water Cycle-USGS Water-Science School". water.usgs.gov. 28 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2019.

[IPCC2-2] "Some physical characteristics of ice on Earth, Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)". 3 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2007.

[3] "Rasmus Benestad et al.: The Greenland Ice. Realclimate.org 2006". 19 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2019.

[4] "Greenland melt 'speeding up'". 11 Ağustos 2006. 27 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2019 – news.bbc.co.uk vasıtasıyla.

[5] "Richard B. Alley et al.:Summary for Policymakers, A report of Working Group I of the Intergovernmental Panel on Climate Change" (PDF). 7 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Mart 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]