Hani (titull)

Hani (Khan) është një titull historik që ka origjinën midis fiseve nomade në Stepën e Euroazisë Qendrore dhe Lindore për t'iu referuar një prijësi ose sunduesi. Fillimisht shfaqet midis Rouranëve dhe më pas Göktürkëve si një variant i haganit (sovran, perandor) dhe nënkuptonte një sundimtar vartës. Në Perandorinë Selxhuke, ishte titulli më i lartë fisnik, duke u renditur mbi malik (mbret) dhe emir (princ). Në Perandorinë Mongole nënkuptonte sundimtarin e një hordhie (ulus), ndërsa sundimtari i të gjithë mongolëve ishte hagani ose hani i madh. Titulli më pas ra në rëndësi. Në Persinë Safavide ishte titulli i një guvernatori provincial, dhe në Indinë Mogule ishte një gradë e lartë fisnike e kufizuar vetëm për oborrtarët. Pas rënies së Mogulëve, ai u përdor në mënyrë të shthurur dhe u bë mbiemër. Hani dhe format e tij femërore ndodhin në shumë emra personalë, përgjithësisht pa ndonjë fisnik të rëndësisë politike, megjithëse mbetet një pjesë e zakonshme edhe e emrave fisnikë.

Historia

"Hani" haset për herë të parë si një titull në konfederatën Xianbei^[1] për shefin e tyre midis viteve 283 dhe 289. Rouranët mund të kenë qenë njerëzit e parë që përdorën titujt hagan dhe han për perandorët e tyre. Megjithatë, gjuhëtari rus Alexander Vovin (2007) beson se termi qaγan e ka origjinën midis popullit Xiongnu, të cilët flisnin Yeniseian (sipas Vovin), dhe më pas u përhap në familjet gjuhësore. Më pas, Göktürkët miratuan titullin dhe e sollën atë në pjesën tjetër të Azisë. Në mesin e shekullit të gjashtë, iranianët dinin për një "Kagan - Mbret i Turqve".^[1]

Popuj të ndryshëm mongolë dhe turq nga Azia Qendrore i dhanë titullit rëndësi të re pas periudhës së Perandorisë Mongole (1206–1368) në Botën e Vjetër dhe më vonë sollën titullin "han" në Azinë Veriore, ku vendasit më vonë e adoptuan atë. Ishte titulli i perandorit kinez Perandorit Taizong i Tang (Kagan Qiellor, mbretëroi 626-649)^[2] dhe pasardhësit e Xhingis Han u zgjodhën për të sunduar Perandorinë Mongole duke filluar nga viti 1229. Vetë Xhingis Hani përmendej vetëm si qa'an (hagan) pas vdekjes.^[3] Për shembull, Möngke Han (mbretëroi 1251-1259) dhe Ögedei Han (mbretëroi 1229-1241) do të ishin "haganë" por jo Çagataj Han, i cili nuk u shpall sundimtar i Perandorisë Mongole nga Kurultai.

Terma të lidhura me Han

Hanazade (tatarisht: Xanzadä) - një princ, djali i hanit
Hanbikeh (tatarisht: Xanbikä) - një mbretëreshë, gruaja e hanit
Hanbalik (ose Dadu) - kryeqyteti Yuan i cili më vonë u zhvillua në Pekinin modern.
Ilhani
Hanëmi ose hatun - ekuivalenti femëror i Khan

Referimet

^ ^a ^b Henning, W. B., 'A Farewell to the Khagan of the Aq-Aqataran',"Bulletin of the School of Oriental and African studies – University of London", Vol 14, No 3, pp. 501–522
^ Fairbank, John King. The Cambridge History of China. Cambridge University Press, 1978. p. 367
^ https://altaica.ru/LIBRARY/rachewiltz/Rachewiltz_Qan.pdf

[Henning,_W._B._p501-522-1] Henning, W. B., 'A Farewell to the Khagan of the Aq-Aqataran',"Bulletin of the School of Oriental and African studies – University of London", Vol 14, No 3, pp. 501–522

[2] Fairbank, John King. The Cambridge History of China. Cambridge University Press, 1978. p. 367

[rachewiltz-3] ttps://altaica.ru/LIBRARY/rachewiltz/Rachewiltz_Qan.pdf

[1]

[2]

[3]