Njuškii siskáldâsân

Myskivuáksá

Wikipedia:st
Myskivuáksá
Ovibos moschatus
(Zimmermann, 1780)
Tile LC (eellimvuáimálâš)[1]
Tieđâlâš luokittâllâm
Doomeen Sellâvááimusliih Eucarya
Kodde Elleekodde Animalia
Uáiviráiđu Savosuonâsiih Chordata
Vyeliráiđu Čielgitávtáliih Vertebrata
Luokka Njomâtteijeeh Mammalia
Lahko Kyeppirelleeh Artiodactyla
Hiäimu Vuovdâčorvâgeh Bovidae
Vyelihiäimu Kaiccâelleeh Caprinae
Suuhâ Myskivuávsáh Ovibos[2]
(Blainville, 1816)
Šlaajâ moschatus

Myskivuáksá (Ovibos moschatus) lii Vuovdâčorvâgij hiäimun kullee stuorrâ kyeppirellee. Myskivuáksá lii suomâkielân "myskihärkä" já eŋgâlâskielân "muskox". Nommâ čálloo eŋgâlâskielân kuittâg meiddei "musk ox" já "musk-ox".

Myskivuáksá lii áinoo myskivuávsái suuhân kullee šlaajâ, mii lii vala elimin.[3] Veikkâ ton noomâst lii-uv sääni "vuáksá", te tot ij kuittâg kuulâ siämmáá Bovinae-vyelihiäimun ko biisoneh, kuusah já visenteh. Myskivuávsá aldemuuh hyelkkišlaajah láá ei. ameriksavzâ, muotâkaiccâ já gooraal.

Olgohäämi já stuárudâh

[mute | mute käldee]

Myskivuávsá sevealodâh lii 1,1–1,5 m. Orásij kukkodâh lii 200–250 cm, já niŋálâsâi kukkodâh lii 135–200 cm. Seibi lii uánihâš, tuše 10 cm kukke. Oráseh teddih 250–400 kg, já niŋálâsah teddih 200–250 kg.[4]

Myskivuávsá turkkâ lii čappâd, räänis teikkâ tevkisruškâd, já soksâmeh láá joba meetter kukkosiih.[5] Kuhes soksâmij vyelni lii timmâ ullo, mii kočoduvvoo "qiviutin", já tot suoijâl myskivuávsá kolmâ ááimust.[5] Alaskast láá myskivuáksáfaarmih, main ullo norroo já kiävttoo ullopihtâsij kuárumân.[5] Faarmijn oovtâ myskivuávsást puáhtá finniđ 100–150 m ulo jyehi ive.[5]

Sehe orásijn já niŋálâsâin láá čuárvih, moh stuáruh ubâ eellim.[4] Puáris orásijn čuárvih láá joba 60 cm kuheh.[6] Vuosij čuárvih šodâškyetih vuossâmuu keesi ääigi.[7]

Lavdâm

[mute | mute käldee]
Myskivuávsá lavdâm
  Luándulâš lavdâm
  Kuávluh, kuus šlaajâ ištâdui 1900-lovvoost

Myskivuávsá lavdâm lâi hirmâd vijđásub pleistoseenpaje ääigi, já tot tiettui Siberia já Tave-Amerik arktisijn kuávluin, Uralvaarijn já Ruánááenâmist.[8] Onnáá peeivi myskivuáksá iälust tave-Kanadast, Ruošâst, Ruánááenâmist já Alaskast. Alaskast myskivuáksá jaamij suhâjämimân 1800-lovo loopâst, mutâ tot puohtui maasâd jo ive 1934.[9] Onnáá peeivi Alaskast láá suullân 4 000 myskivuáksád.[9]

Ulmuuh láá tuálvum myskivuávsáid meiddei Taažân já Ruošân. Taažâ Dovre-nommâsii kieldâst motomeh myskivuávsáh värrejii kuittâg Ruotân.[10] Myskivuávsáh puáhtojii meiddei Čokkevaarijd, mutâ nääli ij piergim tobbeen ollágin já lappui ollásávt 1970-lovvoost.[11] Myskivuávsáh kávnojeh meiddei Ruošâ Taimyr njargâenâmist já Wrangell suollust, kuus toh puáhtojii 1970-lovvoost. Onnáá peeivi Taimyr njargâenâmist iälusteh 11 000–14 000 myskivuáksád,[12] já Wrangell suollust vist suullân 1 100 ohtâgâssâd.[13]

Myskivuáksá lii hárjánâm eelliđ tuše kolmâ kuávluin, ige tot piergii ollágin Arktis ulguubeln. Myskivuáksá ij meidgin piergii liijkás muottiis kuávluin, tastko tot ij pyevti kuáivuđ raavvâd, mii lii assaas muottuu vyelni.[14] Lieggâ šooŋâi ääigi myskivuáksá puáccáá älkkest, já maŋgii vyesih sättih joba jäämmiđ talle ko njábbá.[15] Myskivuávsá eellimkuávlu olá tundrastiellâs maadârááján, kost syeinimáánu koskâliegâsvuotâ lii 10 °C.[16]

Raavâd

[mute | mute käldee]

Myskivuávsáh viettih keesi lahtâ kuávluin. Tagareh láá ovdâmerkkân juhâleevih. Tälviv toh värrejeh alebáid aloduvváid, vâi toh viältáččii assaas muottuu. Myskivuávsái raavâd lii kiddâ iveääigist. Keessiv toh poreh sinoid, suoinijd, siähtálijd, poijui loostâid[17] já uccâ miestuid. Tälviv vist toh poreh jáhálijd, ruottâsijd, toŋŋâsijd já puoh enâmustáá poijuid.

Lasanem

[mute | mute käldee]
Niŋálâs já ton vyesi

Myskivuávsái parâttâllâmäigi álgá kesimáánu loopâst teikkâ syeinimáánu aalgâst. Ton ääigi haldâšeijee oráseh taištâleh já kištottâleh koskânis niŋálâsâin. Ulmen lii nuurrâđ niŋálâsâid haaremáid, main láá táválávt 6–7 niŋálâssâd. Oráseh parâtteleh maŋgii siämmái niŋálâsâiguin kieimâm ääigi.[4] Taištâlmijn kyehti orráás ruámusteh oohtân tassaaš ko nubbe orásijn luovât.[18] Parâttâllâm ääigi oráseh láá aggressiivliih, mutâ talle ko niŋálâsah láá čuávjist, te toh šaddeh vala aggressiivlubbon. Niŋálâsah merideh, mon ennuv myskivuáksáčagge jotá jyehi peeivi, já meiddei tom, ete kost toh ijjâdeh.[19]

Niŋálâs lii čuávjist 8–9 mánuppaijeed, já vuosij kyeddimäigi lii čuávuváá ive cuáŋuimáánust kesimáánu räi. Táválávt niŋálâs kuáddá vyesi jyehi ive, mutâ jis tälvi lii lamaš liijkás koorâs, te tot ij kyedi ollágin. Niŋálâs njoomât vyesis kyehti mánuppaje, já tast maŋa vyesi purâškuát šaddoid. Vyesi tiäddá aalgâst suullân 7–15 kg, mutâ tot stuáru hirmâd jotelávt, já jo kuuđâ mánuppaje keččin tot tiäddá 86–114 kg.[9] Myskivuáksá iälá táválávt 12–20-ihásâžžân.[4]

Tááláš tile

[mute | mute käldee]

IUCN mield myskivuáksá lii eellimvuáimálâš šlaajâ, já maailmist láá suullân 80 000–120 000 myskivuáksád.[4] Uhkeh myskivuávssáid láá kuumpih, kuobžah já miäcásteijeeh.[4][20] Eres jäämmimsuujah láá hyenes eellimpirrâseh, hevânem já niälgum šooŋâ keežild.[20]

Fáádást eres soojijn

[mute | mute käldee]

Käldeeh

[mute | mute käldee]
  1. ↑ Muskox iucnredlist.org. Čujottum 18.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  2. ↑ Palmén, Ernst & Nurminen, Matti (toim.): Eläinten maailma, Otavan iso eläintietosanakirja. 3. Lepakot–Perhoset, s. 1298. Helsinki: Otava, 1974. ISBN 951-1-01530-3.
  3. ↑ Wilson, Don E. & Reeder, DeeAnn M. (toim.): ”Ovibos”, Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference. 3. riäntus. Johns Hopkins University Press, 2005. ISBN 978-0-8018-8221-0.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Musk Ox Fact Sheet pbs.org. 26.4.2022. Čujottum 19.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Musk Ox Facts: Wool (Qiviut) www.kidzone.ws. Čujottum 19.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  6. ↑ Musk ox www.britannica.com. 7.6.2024. Čujottum 19.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  7. ↑ Muskox Identification www.adfg.alaska.gov. Alaska Department of Fish and Game. Čujottum 19.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  8. ↑ Switek, Brian: Prehistoric DNA reveals the story of a Pleistocene survivor, the muskox scienceblogs.com. Čujottum 20.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Woodford, Riley: Muskox on the Seward Peninsula: Near Extinction, Recovery and Sharing the Tundra www.adfg.alaska.gov. Alaska Department of Fish and Game. Čujottum 20.6.2024. (eŋgâlâskielân)
  10. ↑ Nummi, Petri: Suomeen istutetut riistaeläimet, s. 39. Julkaisusarjan 9. osa. 2. uudistettu painos. Helsinki: Helsingin yliopisto, Maatalous- ja Metsäeläintieteen Laitos, 1988. ISBN 951-45-4760-8.
  11. ↑ Bernes, Claes: Valoa ja kaamosta, s. 64. Pohjoismaiden ministerineuvosto, 1996. ISBN 92-9120-900-7.
  12. ↑ All-Russian Scientific and Practical Conference "Condition of the Habitat and Fauna Hunting Animals of Russia and Adjacent Territories" web.archive.org. 2016. Čujottum 20.6.2024. (ruošâkielân)
  13. ↑ Where in Russia Can You See a Muskox? Overview of the habits and maintenance of muskoxen at the beginning of 2019 xn--90abjvq3cwb.xn--p1ai. Čujottum 20.6.2024. (ruošâkielân)
  14. ↑ Lahti, Seppo et al.: Zoo, Osa 2: Nisäkkäät, s. 255–259. Porvoo: WSOY, 1978. ISBN 951-0-08246-5.
  15. ↑ Dobroruka L. J.: Euroopan ja Välimeren nisäkkäät - Koko perheen eläinopas, s. 170. Gummerus, 1991. ISBN 951-20-3626-6.
  16. ↑ Bjärvall, Anders & Ullström, Staffan: Euroopan nisäkkäät, s. 246. 2. riäntus. Tammi, 2003. ISBN 951-31-2736-2.
  17. ↑ Nummi, Petri & Blomqvist, Leif: Maailman luonto: Nisäkkäät 2, s. 216. Weilin+Göös, 1999. ISBN 951-35-6503-3.
  18. ↑ Wilkinson, P. F. & Shank, C. C.: Rutting-fight Mortality among Musk Oxen on Banks Island, Northwest Territories, Canada. Animal Behaviour, 1976, nr 24 (4), s. 756–758. doi:10.1016/S0003-3472(76)80004-8.
  19. ↑ Jingfors, K.: Seasonal Activity Budgets and Movements of a Reintroduced Alaskan Muskox Herd. Journal of Wildlife Management, 1982, nr 46 (1), s. 344–359. doi:10.2307/3808645. JSTOR 3808645.
  20. ↑ 20,0 20,1 Muskox (Ovibos moschatus) www.adfg.alaska.gov. Alaska Department of Fish and Game. Čujottum 20.6.2024. (eŋgâlâskielân)
Viežžum saajeest "https://smn.wikipedia.org/w/index.php?title=Myskivuáksá&oldid=118498"