Sefardi

Sefardi (jevr. ספרדים, doslovno Španci) su Jevreji potomci prognanih iz Španije i Portugalije, uglavnom 1492. godine. Njihovi sunarodnici iz Nemačke su Aškenazi. U Bibliji (Avd. 1:20) Sefarad se odnosi na Malu Aziju, ali je u srednjem veku doveden u vezu sa Španijom. Taj izraz je u popularnoj upotrebi počeo da označava i Jevreje iz islamskog sveta. Raštrkani na sve četiri strane sveta, među ono malo stvari koje su poneli sa sobom nalazila se njihova bogata kulturna ostavština, melodičan jezik i nostalgične romanse koje su ih vezivale za stari kraj. Sa druge strane, zemlje koje su ih primile raširenih ruku imale su sreću da steknu izvanredne građane: intelektualce, lekare i trgovce koji su činili da privreda procveta gde god da su se nastanili.

Sefarad je, zapravo, hebrejski naziv za Španiju a, u užem smislu, los sefardím (množina od sefardí) su Jevreji poreklom sa Iberijskog poluostrva. Sefard je prvenstveno jedno kulturno i lingvističko određenje, koje se odnosi na posebnu religijsku praksu i običaje, te jezik. Postoji jedinstven narodni govorni jezik - jevrejsko-španski (el judeo-español), te pisani duhovni - ladino. Posebno su popularne sefardske romanse, lirsko-epska poezija korena iz vremene koje je prethodilo i u vreme Rekonkiste. U sefardske junake spadaju divovi jevrejske filozofije, na primer Rabi Moše ben Majmon (רמב"ם, Rambam, Majmonides), Ben Jozef Sa'adija i Jehuda Ha'Levi. Po izgonu srećemo jednog od uticajnijih filozofa svetskih razmera i karaktera, izopštenog racionalistu Baruha de Spinozu.

Sefardi iz Bosne, XIX vek.

Zlatna Hagada iz Barselone

Istorija

Hagada iz Barselone

Nakon što su gotovo hiljadu godina živeli na španskom tlu, bili su proterani 1492. godine. Neki od ovih španskih izgnanika su emigrirali u Portugaliju, ali su odande bili ubrzo proterani (1497). Nastanili su se uglavnom u Maroku, Otomanskom carstvu, Francuskoj, Italiji, ali i Severnoj Americi, Holandiji, na Karibima i u Engleskoj. U manjem broju su se nastanili u drugim zemljama.

Los sefardím su bili primljeni raširenih ruku u Otomanskoj carevini. Kada je na istanbulskom pristaništu dočekao brodove otomanske flote koji su prevozili Jevreje od španskih luka, sultan Bajazit II je izgovorio rečenicu koja će postati čuvena: Oni koji su ih proterali gube, ja dobijam. Solun je postao sedište najbrojnije sefardske zajednice, a španske izbeglice su osnovale svoje zajednice po celom Balkanskom poluostrvu. Sudbina Jevreja u Otomanskom carstvu pratila je, u svim usponima i padovima, sudbinu samog carstva. Sredinom XIX veka, siromaštvo i nepismenost postali su veliki problem za mnoge sefardske zajednice, tako da su preduzete ozbiljne mere za njegovo rešavanje. Mnoge od ovih mera imale su veliki uspeh.

Kuća Sefarda u Kordobi

Tokom vekova, u većini sefardskih zajednica održala se nostalgija za starim španskim zavičajem. Govorili su španski jevrejski (koji se u nekim zajednicama zvao ladino), pevali španske romanse i prenosili sa kolena na koleno priče i poslovice.

Jevrejske zajednice u Bosni, Srbiji, Makedoniji, Hrvatskoj i Grčkoj pretrpele su strašno uništenje tokom holokausta, dok je Bugarska zaštitila svoje Jevreje (iako je Jevreje iz okupirane Makedonije i Trakije deportovala).

Osim Grčke i Turske, ove zajednice su bile kasnije pod komunističkom vlašću. Mnogi Jevreji su emigrirali i malo njih je ostalo. Ratovi koji su vođeni na tlu bivše Jugoslavije devedesetih godina za još stotine značio je novi egzodus, dok su Jevreji u Bugarskoj s ponosom počeli od 1989. da obnavljaju život u zajednici (koji im je bio zabranjen tokom godina pod komunizmom), i to pre svega zahvaljujući organizaciji American Jewish Joint Distibution Committee.

Jevrejske zajednica u Turskoj, sa preko 15 000 članova i sa centrom u Istanbulu, još uvek je snažna i aktivna. Zajednica iz Soluna, bez obzira što je bleda senka onoga što je nekada bila, s ponosom održava strukturu svoje zajednice i brine se o svojim starim članovima, dok istovremeno svojim mladim članovima uliva osećaj ponosa što su Sefardi.

Povodom pet stotina godina od proterivanja Jevreja 1992, Španija ima je odala poštu priređujući niz zvaničnih i privatnih komemoracija. U Španiji postoji značajan centar za sefardske studije na institutu Arias Montano, kao i muzej Sefarda u Toledu. Ipak, najznačajniji dokaz španskih napora da obnovi stare veze sa jevrejskom zajednicom pružen je 6. februara 2013. godine, prilikom svečanog otvaranja Sefardske kuće Izrael (Casa Sefarad Israel) u Madridu. Cilj ove izuzetne intitucije je da spase od zaborava i produbi proučavanje sefardske kulturne baštine, kao nerazdvojnog i živog dela španske kulture. Takođe, treba da posluži kao promoter mira, dijaloga i saradnje među društvima i kultuama.

Jedno naučno istraživanje američkog časopisa American Journal of Human Genetics dokazalo je da 20% današnjeg španskog stanovništva sadrži genetske osobine jevrejskih Sefarda.

Holokaust

Jevrejsko groblje

Holokaust (gr. olokauston) je definisan kao sistematsko ubijanje Jevreja u Evropi tokom Drugog svetskog rata od strane nacističke Nemačke i njenih saveznika. Međutim, tema koja se veoma često zaobilazi jeste pogrom Jevreja Sefarda, koji su većinom živeli na teritoriji Balkanskog poluostrva. Holokaust se izučava i pamti pre svega kao događaj koji je pogodio Aškenaze (Jevreje iz Nemačke, Francuske i istočne Evrope). Istorija Sefarda, jedne veoma raznovrsne mešavine stanovništva, nije dovoljno poznata svetskoj javnosti, a iskustva Sefarda tokom Holokausta još manje.

Pored Aškenaza, u Drugom svetskom ratu uništen je i veliki deo populacije Sefarda, što je dovelo do gotovo potpunog nestanka njihovog jezika i tradicije. Jevrejske zajednice Sefarda iz Francuske i Holandije na severozapadu, i iz Jugoslavije i Grčke na jugu, skoro da su u celosti nestale.

Pred sam početak Drugog svetskog rata sefardska zajednica u Evropi bila je ckoncentrisana na Balkanu – u Grčkoj, Jugoslaviji i Bugarskoj. Vodeći centri nalazili su se u Solunu, Sarajevu, Beogradu i Sofiji. Rat je ostavio traga u svim jevrejskim zajednicama, ali posledice se nisu svuda osećale isto. One su umnogome zavisile od vrste režima koji je uspostavljen na različitim teritorijama.

Jevrejske zajednice u Srbiji i severnoj Grčkoj, uključujući i 50.000 Jevreja iz Soluna, potpale su pod direktnu nemačku okupaciju u aprilu 1942. godine i pretrpele najteže mere represije – oduzimanje vlasništva, javna poniženja, prisilni rad, uzimanje talaca. Ubrzo nakon toga usledila je i deportacija u Aušvic. Mnogi su umrli od neuhranjenosti. Mrtvi su spaljivani od marta do aprila 1943. Jevreji iz južne Grčke potpali su pod jurisdikciju Italijana, koji su izbegli donošenje antisemitskih zakona i odupreli se svakom pokušaju Nemačke da ih prebace u okupiranu Poljsku, sve do kapitulacije Italije 8. septembra 1943.

Jevrejsko groblje bitoljskih Sefarda u Bitolju.

Sefardi u Bosni i Hrvatskoj su od aprila 1941. bili pod vlašću NDH (Nezavisna Država Hrvatska), kojom je upravljala Nemačka. Oni su surovo progonili Srbe, Jevreje i Rome i deportovali ih u okolne logore, gde su ih masovno ubijali. Jevreji iz Makedonije i Trakije bili su pod bugarskim okupacionim snagama. One su im najpre oduzele državljanstvo, a potom ih predale Nemcima na deportaciju.

Jevreji u Bugarskoj bili su pod vlašću nacističkih saveznika koji su im nametnuli pogubne antisemitske zakone. Međutim, oni nisu deportovani, zahvaljujući intervenciji bugarskog parlamenta, sveštenstva i intelektualne elite. Na taj način su sačuvani životi preko 50.000 bugarskih Jevreja. Međutim, često se ne navodi činjenica da je je Bugarska direktno učestvovala u pogromu 13 000 Jevreja na teritoriji bugarske Trakije i Makedonije, tako da joj je nepravo pripisan epiet jedine saveznice nacističke Nemačke koja je u celosti sačuvala svoju jevrejsku zajednicu.

Jevreji u Severnoj Africi su se za vreme Drugog svetskog rata identifikovali samo kao Jevreji ili evropski Jevreji, koji su primili zapadni uticaj preko francuskih i italijanskih kolonizacija. Tokom Drugog svetskog rata Maroko, Alžir, Tunis i Viši bili su na strani Nemačke. Jevreji koji su živeli na ovim teritorijama bili su izloženi istim antisemitskim zakonima kao i Jevreji u Parizu. Jevreji u italijanskoj Libiji takođe su delili ovu sudbinu. Jevrejske zajednice u tim evropskim državama severne Afrike, u Bugarskoj i u Danskoj jedine su pošteđene masovnih deportacija i pogroma koji su zahvatili ostale jevrejske zajednice. Zahvaljujući operaciji Baklja, saveznici su spasili više od 400.000 Jevreja u Severnoj Africi.

Sefardi danas

Sefardska zajednica danas mnogo je veća u državi Izrael nego što je bila nekada u Turskoj, u Safedu. Trenutno postoje zajednice u gradovima Tel Aviv, Haifi i Jerusalim. Oni imaju svoje predstavnike u Knesetu, pa čak i rabin služi kao vođa zajednice, Šlomo Amar. Sefardska verska stranka Šas je glavna politička snaga u Izraelu i najveća konfesionalna sila.

Uništavanje većine sefardske zajednice u holokaustu u velikoj meri dovelo je do značajnog smanjenja populacije sefardsko-španskih govornika. To je dovelo da mnogi članovi sefardske zajednice budu rasprostranjeni, uglavnom u Americi i Izraelu; borili su se da se sačuva jezik, institucionalizovali su i promovisali naučne i kulturne aktivnosti oko njega. Osnovana na inicijativu predsednika Isaka Navona, Nacionalna uprava za ladino, telo za proučavanje sefardsko-španski, njihova zaštita i očuvanje. Ova institucija redovno objavljuje časopis „Aki“ u Jerusalimu, u potpunosti štampan na sefardsko-španskom i sadrži predmete od interesa za zajednicu sefarda. Benito Arias Montano iz Madridskog Instituta takođe objavljuje sličan rez, pod nazivom Sefarad.

U Sjedinjenim Američkim Državama ističe se Fond za razvoj sefardskih studija i kulture (FASAAC), gde ljudi poput Alberta aktivno rade: Mataraso, Hose Benadrete Mair, Henri V. Beso i David Barosas, naučnici sefardske kulture. Ova institucija ima široku arhivu fotografija i dokumenata za istraživače.

U Latinskoj Americi postoje sefardski hramovi i groblja u većim zajednicama. Postepeno prepliću i sarađuju sa aškenaskim zajednicama da opstanu.

Nedavno, Institut Servantes u Istanbulu, u saradnji sa sefardskom zajednicom stanovnika u gradu, redovno uče sefardsko-španski. Fondacija Francisko Kantera Burgos u španskom gradu Miranda de Ebro ima najveću biblioteku o sefardsko-jevrejskim temama iz Evrope, i jedna je od najvećih na svetu.

Od 1982. Španija je ustanovila priznanje državljanstva za Sefarde, što pokazuje jasnu vezu sa zemljom. Nacionalizacija se obrađuje preko sporazuma Saveta ministara. Za običan način, rok za sticanje državljanstva po prirodi svog boravka sefardska je dve godine, kao i na nacionalnom poreklu u Latinskoj Americi, Andore, Filipina, Ekvatorijalne Gvineje i Portugalije.

Sefardi u Jugoslaviji i Srbiji

Kuća Sefarda u Sarajevu

Jevrejska populacija u Srbiji, a i u prethodnoj Jugoslaviji, uglavnom je bila predodređena nekadašnjom austrijsko-turskom granicom. U krajevima oslobođenim od Turaka preovladavali su Sefardi. Izuzetak je Zemun (usled istorijskih izbeglištava iz susednog Beograda), sa svojim nekadašnjim sefardskim življem. Dodatne sefardske opštine, na

David Albahari

teritoriji današnje Republike Srbije bile su: Šabac, Smederevo, Požarevac, Kragujevac, Niš, Pirot, Leskovac, Novi Pazar, Kosovska Mitrovica i Priština (naseljavanje je zavisilo od odobrenja domaćih autonomnih vlasti), a na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine: Banja Luka, Prijedor, Doboj, Derventa, Šamac, Brčko, Bijeljina, Zvornik, Sokolac, Rogatica i Višegrad. Tokom stotina godina pod Osmanlijama, Sefardi su se sve više udaljavali od slave španskog zlatnog veka, živeći izolovano od Evrope, a izuzevši trgovinu, uglavnom i od svojih komšija. Emancipacija i prosvećivanje su pristigli sa ogromnim zakašnjenjem, tek krajem XIX veka. Slika se u međuvremenu obrnula, te su sada Sefardi bili inferiorni spram Aškenaza u ovim krajevima. Formirana su dobrotvorna društva sa svrhom kulturno-prosvetne potpore, poput beogradske Potpore i sarajevske La-Benevolencije. U periodu između dva svetska rata obujao je kulturni život i rad Sefarada na ovom podneblju (žurnalistika, pozorišta, pevačka i sportska društva, prosvetni i naučni rad na temu unikatnog kulturnog blaga sefardskih Jevreja). Holokaust u Drugom svetskom ratu u bivšoj Jugoslaviji preživelo je svega oko 15.000 Jevreja (od oko 75.000 predratnih), samo delom Sefarada. Vraćajući se svojim satrtim opštinama okupili su se uglavnom u Beogradu i Sarajevu. Nezavisnošću Izraela 1948. emigriralo je u nekoliko grupa oko 8.000 jugoslovenskih Jevreja.

U srpskoj kulturnoj baštini zapisana su imena: Jehudu Alkalaja, Isaka Samokovlije, Kalmija Baruha, Žaka Konfina, Elija Fincija, Bore Baruha, Oskara Danona, Hajima Daviča, Oskara Daviča, Luja Daviča, Davida Albaharija, Filipa Davida, Jelisavete Seke Sablić, Moše Alkalaja, Nenada Romana i drugih.

Sa početkom ratnih sukoba u Sarajevu, organizovan je "vazdušni most" koji je za jedan dan evakuisao gotovo sve Jevreje (koji su hteli da odu) iz Sarajeva. Bar polovina njih je nastavila za Izrael.

I dok Aškenazi imaju prezimena koja zvuče kao germanska, sefardska imena imaju romansku notu kao što su: Danon, Albahari, Romano, Demajo, Kabiljo, Montiljo, Pinto, Konforti, itd.

Sefardi u Beogradu

Crkva Jevreja

Alhambra ediktom, potpisanim 31. marta 1492. od strane katoličkog kraljevskog para Ferdinda II i Izabele I, otvoren je put u Španskoj inkviziciji da otpočne u istoriji nezapamćen progon Sefarda. Broj izgnanih, za koje se pretpostavlja da je bio između 160.000 i 250.000, potražilo je utočište u evropskim zemljama, krajnjem severu Afrike, kao i na teritoriji Otomanskog carstva. U nove krajeve Sefardi su poneli svoj jezik – đudeo-espanjol poznat kao ladino, svoju tradiciju i kulturu i običaje zemlje u kojoj su vekovima živeli.

Beograd su počeli da naseljavaju sredinom 16. veka. Svoju mahalu izgradili su na Jaliji, dunavskoj obali, da bi se kasnije proširili do Dorćola, odnosno raskrsnice ulica kralja Petra i cara Dušana, centra tadašnjeg trgovačkog života. Iz rabinskih responsa (pitanja i odgovori) saznajemo da su mahalu činile prizemne ili kuće na sprat, sa baštama skrivenim od pogleda javnosti, a radnjama sa ulične strane.

Naseljavanje Beograda španskim Jevrejima poklapa se sa turskom vladavinom u gradu. Iako su plaćali harač, Jevreji su pod otomanskim vladarima imali određena građanska i verska prava. U prilog tome ide činjenica da je u to vreme osnovana Talmud Tora, škola za jevrejske dečake, a zahvaljujući beogradskom rabinu Jehudi Lermi, u XVII veku je osnovana prva ješiva, jevrejska verska škola.

Pred pad Beograda u ruke Austrijanaca 1688, u gradu je živelo oko 800 sefardskih Jevreja. Dolaskom nove vlasti nehrišćansko stanovništvo napušta svoje domove. Jevreji nalaze utočište pre svega u gradovima Otomanske imperije. U Beograd se vraćaju sa njegovim ponovnim osvajanjem od strane Osmanlija 1690, ali u mnogo manjem broju nego što ih je izbeglo. Uprkos zabrani zidanja novih bogomolja, jevrejska zajednica je ipak dobila dozvolu od turskih vlasti za gradnju novog hrama. Podignut je u Mojsijevoj ulici, a među stanovništvom je bio poznat kao El kal vježu (Stari hram). Taj mali kal, oblika jednobrodne [bazilika[|bazilike]], vekovima je, uz povremene popravke, odolevao ratovima i požarima koji su zahvatali grad. Uprkos brojnim apelima, sinagoga je srušena posle Drugog svetskog rata. Uz nju je u XIX veku podignuta Kaziliku (Mala Sinagoga), koja je služila za molitve preko nedelje kada nije dolazilo mnogo vernika.

Osamnaesti vek obeležile su promene vlasti u Beogradu, smenjujući se između turske i austrijske. To je dovelo do stagnacije u celokupnom razvoju jevrejske zajednice, koja je živela u stalnom strahu, progonima i pod raznim zabranama.

Livorno Moses Montefiore

Buđenjem nacionalne svecti srpskog naroda početkom XIX veka i otpora koji je pružio osmanlijskoj dominaciji, dovelo je 1815. do stvaranja Kneževine Srbije. Za vreme prve vladavine srpskog kneza Miloša Obrenovića (1815—1839), Jevreji hatišerifom dobijaju građanska prava. U gradu je tada živelo oko 1200 Sefarda, kao i mala aškenaska zajednica sa oko 200 duša. Jevreji se sve više uključuju u političke i kulturne tokove zemlje. U Knjažesko-Serbskoj tipografiji, otvorenoj 1832, koja je raspolagala i hebrejskim slovima, Jevreji počinju da štampaju i svoje knjige. Posebnu blagonaklonost, knez Miloš pokazivao je prema Hajimu Ben-Davidu, koji je bio jedan od njegovih glavnih liferanata i bankara. Mlada srpska buržoazija videla je oštru konkurenciju u usponu jevrejske zajednice, a neretko pokazivala i znake netolerancije. Situacija se menja 1842. dolaskom na tron kneza Aleksandra Karađorđevića. Podstaknut već uveliko iskazanim nezadovoljstvom Srba, objavljuje dekret kojim se Jevrejima oduzimaju dobijena građanska prava. Sve do Berlinskog kongresa 1878, na kome je Srbiji priznata nezavisnost, ova prava nisu bila vraćena. Pa čak i tada to je bilo samo formalno, dok je stvaran život bio sasvim drugačiji. Punu deceniju su se Jevreji borili kako bi im i ustavom bila ukinuta razna ograničenja. Tome su doprineli i napori ogranka Alliance Israelite Universelle (Sveopšte jevrejske alijanse), koji je delovao u Srbiji, a na čijem čelu je, po osnivanju 1882, bio Avram Ozerović, kasnije poslanik u Skupštini Srbije.

Dobijanjem građanskih prava zagarantovanih Ustavom iz 1888. započinje ubrzani proces asimilacije Jevreja. Mnogi, pogotovo mladi, izlaze iz mahale, napuštajući dotadašnji tradicionalni način života. Nastanjuju se na padini Zerek, drugoj polovini dorćolske trgovačke čaršije, gde otvaraju dućane u kojima rade na jevrejske praznike, pa čak i na šabat. Sve manje posećuju svoju mahalu, kao i sinagogu. Zbog toga je krajem XIX veka rukovodstvo jevrejske veroispovedne opštine sefardskog obreda, na čelu sa tadašnjim predsednikom Jakovom M. Alkalajem, odlučio da na Zereku podigne novu sinagogu. Na posedu koji je kupljen zaveštanim novcem bračnog para Mate i Rakile Levi, 1908. obavljeno je svečano osvećenje novoizgrađene sinagoge Bet Jusrael, današnja Ulica cara Uroša. Na istom placu 1928, po projektu jevrejskog arhitekte Samuela Sumbula, poginut je Dom crkveno-školske sefardske opštine, današnja Ulica kralja Petra. Sve do početka Drugog svetskog rata, opštinu su vodile istaknute i značajne ličnosti ne samo za jevrejsku zajednicu.

Književnost

Hagada iz Barselone

Još od vremena pre proterivanja Jevreja iz Španije, jevrejska kultura na tom prostoru može se smatrati bilingvalnom, što će reći da su postojali individualci sposobni za literarno stvaralaštvo na hebrejskom jeziku koji se vekovima negovao, a kasnije, u XX veku, bio revitalizovan, kao i na jezicima Iberijskog poluostrva. Vremenom od inicijalnog bilingvalizma koji nasleđuje dualizam jevrejskog i španskog, treba imati u vidu da je celokupna sefardska kultura, pa i literarno stvaralaštvo, nastalo u mešavini različitih jezika.

Što se tiče literarnog stvaralaštva Sefarda na jezicima sa Iberijskog poluostrva, ne može da se posmatra sveukupno kao zaokružena celina. To je poseban slučaj sa Jevrejima koji su napustili Iberijsko poluostrvo ne 1492. već kasnije, i koji su nasilno pokršteni i izgubili korak sa jevrejskim religijskim običajima jer su se kasnije raselili u Holandiju i druge zemlje na istoku Evrope. Oni su tokom XVII veka pisali dela na španskom, koji je bio praktično isti kao španski jezik na Iberijskom poluostvu, ali u svojim delima ne pokazuju tipične odlike kojih ima u delima Jevreja sa Balkana.

Sa vremenom, prvo španski, a potom i portugalski, postepeno nestaju kao pisani jezici i jezici kulture istočnjačkih sefardskih zajednica i ustupaju mesto nacionalnim jezicima država u koje su se Jevreji naselili: holandskom u Holandiji, italijanskim dijalektima u Italiji, francuskom na jugu Francuske, nemačkom u Nemačkoj, engleskom u Velikoj Britaniji i SAD, a španski se očuvao samo u nekim segmentima liturgije.

Sa Sefardima na Balkanu je poprilično drugačiji slučaj iz dva razloga. Prvi - oni više nisu bili u Španiji u vreme kada se kastiljanski dosta izmenio, i drugi - kako se u svojim novim domovinama nisu puno mešali sa domaćim stanovništvom, nisu učili njihove jezike već su koristili svoj judeo-español, koji je predstavljao njihov nacionalni identitet.

Tokom XVI i XVII veka jezici na Iberijskom poluostrvu se utvrđuju u jedan, kastiljanski, koji sada predstavlja nezavisni španski jezik. Tako sefardski jezik, judeo-español i kastiljanski postaju dva različita sistema. Dakle, judeo-español je sredstvo komunikacije Sefardskih Jevreja tokom četiri veka.

U književnom stvaralaštvu Sefarda možemo razlikovati dva geografska područja. Prvo je područje Otomanskog carstva i država koje su se pojavile nakon njegovog rasparčavanja, a posebno gradovi Konstantinopolj, Solun, Izmir, Jerusalim, Sofija, Beograd, Aleksandrija, Beč. Na ovom području proizvodi se obimna književnost na judeo-español-u, a u njoj takođe ima i elemenata usmenog predanja. Drugo područje je severna Afrika, u osnovi Maroko, u kome su sačuvani mnogi elementi usmene tradicije. Praktično ne postoji književno stvaralaštvo pisano na dijalektu judeo-español-a u Maroku koji se zove jaquetía.

Štamparije u Italiji, u Pizi, Veneciji i Livornu, gde se štampao veliki broj dela objavljivanih na Balkanu, koja su se širila i u Maroko i na Gibraltar, u zone gde u tom vremenu i dugo posle toga nije bilo štamparija. Na ovaj način italijanski gradovi, a posebno Livorno, postaju kulturološki most između Sefarda sa istoka Evrope i severne Afrike.

Razvoj sefardske književnosti možemo po kulturno-istorijskim kriterijumima hronološki podeliti na:

1. period pre XVI veka - period utemeljivanja književnosti
2. početak XVIII veka - početna tačka uspona književnosti
3. sredina XIX veka - početak otvaranja sefardske kulture Balkanskih Sefardskih Jevreja prema zapadnjačkoj kulturi.

Do Drugog svetskog rata uglavnom se književna dela pišu hebrejskim pismom.

Književnost na judeo-español-u možemo podeliti u tri vrste:

1. verska književnost - nasledna
2. svetovna književnost - usvojena
3. književnost koja se prenosi kroz usmenu tradiciju;

Za Sefarde, kao i za sve Jevreje uopšte, „religiozno“ je kategorija koja prevazilazi ono teološko ili naučno, koja nema jasno definisane granice, koja zaokružuje ono što čini naučno i iskustveno nasleđe Jevreja akumulirane sa dolaskom novih generacija.

Uzimajući u vid takvo shvatanje religioznog, može se smatrati da je književnost do sredine XIX veka u celosti religiozna. Od sredine XIX veka verska, odnosno nasledna književnost se ne prekida, ali počinje da koegzistira sa sličnim žanrovima.

Paralelno sa verskim i svetovnim žanrovima razvija se i usmena književnost, odnosno tradicionalni žanrovi uglavnom usmenog prenošenja, kakvi su romancero, cancionero , refranero i popularne kratke priče.

Sefardska književnost grubo se može podeliti hronološki na:

1. književno stvaralaštvo XVI veka i prevode Biblije
2. XVIII vek kao Zlatni vek sefardske književnosti
3. XIX vek i ulazak evropskih uticaja u sefardskoj književnosti

Književno stvaralaštvo XVI veka i prevodi Biblije

Ostaci sinagoge

U ovom periodu pišu se dela koja kao izvor inspiracije imaju tradicionalnu jevrejsku misao. Većina ovih dela objavljena je u drugoj polovini XVI veka i zna se da su bile posvećene vraćanju preobraćenih Jevreja iz katoličanstva u judaizam, koji su, u velikoj meri pokršteni, odlazili u Otomansko carstvo.

Načini prevođenja koji su se koristili bili su razvijeni još pre proterivanja sa prostora današnje Španije, i oni se mogu naći prvenstveno u tekstovima na hebrejskom koji su se prevodili za svrhe službe u sinagogama, liturgijskih pesama i govora i drugih dela vezanih za religijski život, kao što su knjige u kojima se govori o moralu, Pirque abot i Hagada, koja se čita u noći Uskrsa.

XVIII vek kao Zlatni vek sefardske književnosti

Posle XVII veka, koji je prošao tiho, bez mnogo novih i značajnih dela, u kome su rađena štampana izdanja dotadašnjih manuskrita, u XVIII veku dolazi do ekspanzije pisanja dela na judeo-español-u, kada su stvorene stotine novih dela. Ovaj tempo trajaće do ulaska u XX vek.

U XVII veku, posle ukidanja sekte Sabataja Cevija, javlja se grupa autora koji su znali hebrejski i imali rabinička znanja, koji preuzimaju da zadatak pružanja religiozno-naslednih jevrejskih učenja njihovim jevrejskim saplemenicima sa ciljem da ih podrže u pronalaženju njihovog religijskog identiteta. Ova komunikacija nije mogla da se odvija na hebrejskom, već se za to morao koristiti jezik koji je svuma razumljiv, što je bio judeo-español. Zahvaljujući delima tih rabina, ovaj vek se naziva zlatnim vekom Sefardske književnosti.

XIX vek i ulazak evropskih uticaja u sefardskoj književnosti

U XIX veku sefardski svet prisustvuje kompletnoj kulturnoj obnovi koja ukida dogme predaka i ruši tradicionalne obrasce koji su tokom vekova ostali gotovo netaknuti u zajednicama na Balkanu. U ovo vreme počinju da se stvaraju dela slobodnog izražavanja i kreiranja na judeo-español-u. Promene se manifestuju baš kod ukidanja ustaljenih običaja i u otvaranju nejevrejske zapadnjačke kulture Sefardima. Na to utiču i istorijske prilike počev od Rusko-turskog rata 1877. do Balkanskih ratova iz 1912. i 1913, a i postromatistički interes zapada za istok (Viktor Igo, Šatobrijan, Bajron, Delakroa). Dolazi do interesovanja španskih filologa za proučavanje Sefardske kulture.

S kraja XIX veka, pa do početka Drugog svetskog rata, verski tekstovi počinju da koegzistiraju sa novijim rodovima koji se pišu i na judeo-español-u: novinarstvo, pozorište, pripovedno stvaralaštvo, od kojih su najznačajniji naučna proza i i periodična štampa.

Sefardska književnost i pozorište na tlu bivše Jugoslavije

Sefardi na teritoriji južnoslovenskih zemalja su negovali pisanu kulturnu tradiciju. Tekstovi su bili nacionalno-verskog karaktera, ali je već u XVI veku počela da opada aktivnost njihovih autora – učitelja i rabina. Što se tiče usmenog predanja na ladinu, ono se održalo do polovine XX veka. Njemu su bili dodati orijentalni, balkanski i slovenski elementi i bio je jedini oblik svetovne književnosti kod sefardskih Jevreja.

U okviru sefardskog književnog nasleđa ističu se romanse, priče, balade, kao i izreke i poslovice, koje su nastavili da osmišljavaju i nakon dolaska na Balkansko poluostrvo. Narodnu liriku čine kantikas, odnosno ljubavne pesme, indećas – tužbalice i romanse, tj. narodne balade. Vremenom, pod uticajem novog okruženja, dodaju se nove reči, likovi i događaji kojih nije bilo u prvobitnoj verziji iz Španije.

Pozorišne predstave su Sefardi izvodili još u XVIII veku i tada je bilo zabranjeno hrišćanima da prisustvuju. One su uglavnom bile održavale povodom najveselijeg jevrejskog praznika, Purima. U Sarajevu je prva predstava bila „Juda Makabi“, izvedena 1888. na ladinu. U XX se već javljaju brojni sefardski pisci pozorišnih komada, kao A. Kapon, Laura Papo Bohoreta ili Šabataj Džaen. Slede i autori koji su stvarali na srpskohrvatskom ili na njega prevodili sa ladina: David Albala, Isak Samokovlija, Žak Konfino, Hajim i Benko Davičo.

Najuspešniji i najpoznatiji sefardski pisac u Srbiji je bio Oskar Davičo (1909—1989). Ovaj nadrealista dobitnik je brojnih nagrada i odlikovanja za svoje stvaralaštvo. Jovan Deretić, književni istoričar, napisao je da je Davičo svojim talentom, stvaralaštvom i širinom uticaja nadmašio sve ostale književnike nadrealiste.

Sefardska umetnost

Jevrejska nevesta, Rembrant, 1666.

Sefardska umetnost je umetnost zajednica sefardskih Jevreja širom Mediterana i u nekim delovima severne Evrope (posebno u Amsterdamu) nakon progona iz Španije (1492) i Portugalije (1496). Ovaj izraz se takođe odnosi na umetnost Jevreja u srednjevekovnim hrišćanskim španskim kraljevinama. Ove zajednice su stvorile rukopise sa izvanrednim minijaturama, među kojima se ističu Biblije i Hagada.

Hagada iz Katalonije, XIV vek

Sefardska umetnost se po mnogo čemu razlikuje od aškenaske. To se ogleda i u hebrejskoj kaligrafiji - kod Sefarda postoje zaobljeni znaci koji su u umetnosti Aškenaza skoro kockasti. I dok sefardskoj umetnosti nisu strani islamski i hispanski motivi, u aškenaskoj su prisutniji elementi germanskih i slovenskih kultura.

Najrazvijeniji oblik jevrejske umetnosti je arhitektura, koja je najupečatljivija na sefardskim sinagogama. Najznačajnije sinagoge sagrađene u srednjevekovnoj Španiji su bile Ibn ben Šušan i Sinanoga del Transito u Toledu, kao i Kordopska sinagoga. Portugalska sinagoga u Amsterdamu je bila najvažniji kulturni centar holandske sefardske zajednice u novom veku. Holandsko slikarstvo je ostavilo trag o prisustvu sefardskih Jevreja u toj državi.

Najistaknutiji sefardski umetnik je bio Kamij Pisaro, danski slikar koji je deo života proveo u Francuskoj. Bio je jedan od prvih impresionista, ali je naslikao i kostumbristička i poentilistička dela.

Iluminirani rukopisi

Ukrašni rukopisi Sefarda i iluminacija u jevrejskim rukopisima su bili razvijeni pre svega u srednjevekovnoj Španiji XII veka. Oni koji su sačuvani do današnjeg dana uglavnom potiču iz perioda od druge polovine XIII veka do kraja XV. Ova umetnost je svoj vrhunac doživela u XIV i samo je bila prekinuta antijevrejskim pobunama iz 1391. godine. Neka dela su bila započeta u Španiji, a dovršena u dijaspori nakon 1492. Među sefardskim rukopisima su i hebrejske Biblije i Hagade koje se koriste tokom Pashe, a osim njih ima i raznih religioznih, filozofskih i naučnih tekstova.

Muzika

Daire

Shir Hashrim

Postoje tri vrste sefardskih pesama – zabavne, ljubavne i duhovne. Tekstovi mogu biti na raznim jezicima, uključujući hebrejski i ladino. Pesme koje pevaju žene se obično pevaju tokom obavljanja poslova u domaćinstvu, bez muzičke pratnje. Ponekad se koriste daire i ostale udaraljke, pre svega u svadbenim pesmama. Ponekad se u sefardskoj muzici koriste i laute, a neki moderni umetnici uključuju i mnoštvo ne tako tradicionalnih instrumenata.

Sefardska religijska praksa, običaji i pravo

Obredi, moral i zakon kod svih Jevreja zasnovani su na veri - judaizmu. Međutim, postoje izvesne razlike u ispovedanju vere kod Aškenaza i kod Sefarda. Sefardi ne neguju različitu denominaciju u okviru judaizma, već je u pitanju samo različita kulturna tradicija, koja delom proističe i iz same istorije i migracija Jevreja koje danas nazivamo Sefardima. Kako su se Jevreji iz Španije posle 1492. godine raselili po Balkanu, Bliskom istoku i Maloj Aziji, jevrejski egzili preuzimaju vodeću ulogu u već postojećim jevrejskim zajednicama te su ostale jevrejske grupe, kao što su Mizrahi, prilagođavali svoje običaje sefardskim ili su ih u potpunosti prihvatali.

Jevrejsko pravo bazirano je na Tori, svetoj knjizi judaizma, koja je dopunjena Talmudom, zbirkama rabinskih rasprava o pravu, etici, moralu, običajima i istoriji. Posle proterivanja iz Španije, jevrejsko pravo zapisao je Jozef Karo (Joseph Caro) u delu Beth Yosef, konsultujući dela autoriteta koja su mu bila dostupna, među kojima su i Majmonidova (Maimonides). Karo je u ovom delu nesvesno isključio autoritativna nesefardska dela, ali smatrao je da su običaji Aškenaza zabeleženi delom Ashera Bena Jehiela (Asher Ben Yehiel).

Majmonidova statua u Kordobi

Beth Yosef je danas prihvaćen među Sefardima kao vodeći autoritet u jevrejskom pravu, ali je isto tako i predmet polemike u učenjima kasnijih rabina pojedinih jevrejskih zajednica.

Liturgija

Sve jevrejske liturgije imaju religijsku tradiciju koja vodi poreklo iz Judeje i Galileje, u njoj ima znatno manje palestinskih običaja. Razni pokušaji standardizacije liturgije su zabeleženi još od vremena Avrama Gaona, Sadije Gaona (Saadia Gaon), Šelomoha Ben Natana (Shelomoh Ben Natan) i Majmonidesa. Svi oni u svojim učenjima imaju učenja Geonima, ali pokazuju prepoznatljiv razvoj koji vodi aktuelnom sefardskom tekstu.

Današnja liturgija sefardskih Jevreja trebalo bi da bude posmatrana kao proizvod postepenog približavanja originalnih lokalnih rituala i rituala severnoafričke grane Jevreja koji gaje vavilonske običaje, sa uticajima liturgije iz vremena vizigotskog kraljevstva, u čijim uticajima ima i odlika palestinskih rituala. Uprkos ovom približavanju različitih rituala, postojale su i razlike između liturgija na različitim delovima Iberijskog poluostrva. Portugalski i katalonski rituali su se unekoliko razlikovali od kastiljanskih, koji su obrazovali osnov kasnije sefardske tradicije.

Posle proterivanja Jevreja iz Španije, Sefardi su prenosili svoje liturgijske obrede kroz arapske i otomanske teritorije, gde su osnovali zajednice, očuvajući isprva razlike između njih i lokalnog stanovništva. U to vreme, u Solunu, na primer, postojalo je više od 20 sinagoga i u svakoj su se poštovali rituali različitih jevrejskih zajednica iz Španije ili Portugala.

U periodu od XVI do XIX veka jevrejske zajednice su prilagođavale već postojeće liturgije, od kojih su mnoge imale sličnosti sa sefardskim, kako bi pratili španske rituale, na onoliko načina na koliko je bilo moguće, i to iz više razloga:

1. izgnanici iz Španije su se smatrali elitom i podarili su mnogo glavnih rabina državama u koje su došli
2. po izumu štamparije, jevrejski molitvenik Sidur bio je štampan u velikim količinama, pa su oni koji su štampali ili naručivali morali da se odluče za sefardsku ili za aškenasku varijantu teksta, što je dovelo do zaboravljanja i iščezavanja otalih lokalnih običaja, kakvi su bili, npr. provansalski
3. uticaj kabalističkog učenja Isaka Lurije (Isaac Luria): dužnost svakog Jevreja je da se pridržava nasledne tradicije, tako da njegove molitve dostignu vrata raja koja odgovaraju njegovom plemenskom identitetu. On je osmislio sistem molitvenih rituala za svoje sledbenike koji je zabeležio u venecijanski primerak španskog i portugalskog molitvenika. Ova teorija se razvila dotle da se smatralo da je ovaj sefardski ritual imao spiritualnu moć da se njime dostignu „trinaesta vrata u raju“ za one koji nisu znali koje je njihovo spiritualno pleme. Molitva u ovom obliku mogla je u potpunom poverenju biti ponuđena svima.

Uticaji lurijansko-sefardskog rituala su se proširili i na delove van Otomanskog carstva gde nije bilo španskih izgnanika, kao što je Iran.

U XIX veku objavljena je serija molitvenika u Livornu, koja je uključivala i kabalističke dodatke molitvama, a molitvenici su bili namenjeni javnoj upotrebi. Kasnije postaju standard u svim sefardskim zajednicama sa lokalnim varijacijama očuvanim samo u usmenoj tradiciji. Kasnije se mnogi sefardski molitvenici objavljuju u Beču i bivaju namenjeni zajednicama na Balkanu.

U današnje vreme koriste se molitvenici orijentalno-sefardskog karaktera, edicije iz Livorna iz XIX veka ili pak molitvenici sa kabalističkom običajima i ritualima. U većoj meri razlikuju se samo liturgija španskih i portugalskih Sefarda od ostalih jer predstavlja stariji i autentičniji tekst od varijanti liturgija zajednica istočnih Sefarda (koje se međusobno razlikuju veoma malo), ima manje kabalističkih dodataka, a pokazuje i određene italijanske uticaje.

Razlika između svih ovih varijanti postoji samo na nivou detaljnosti formulacije teksta (umetanje ili izostavljanje rečenica, pasusa itd); strukturalno svi sefardski rituali veoma su slični.

Ladino

El Avenir, novine na ladinu

Ladino je varijetet koji je korišćen u pisanim religijskim tekstovima i pod velikim je uticajem hebrejskog, kojim su govorili Sefardi na Iberijskom poluostrvu do XV veka. Često se meša sa đudeo-espanjolom. To je varijetet koji je korišćen u svim ostalim domenima: kuća, ulica, javni život unutar zajednice, itd.

Ladino je pretklasični španski sa strukturalnim i leksičkim pozajmljenicama iz jezika sa kojima su Sefardi dolazili u kontakt (turski, grčki, srpski, bugarski).

Bio je pisan hebrejskim alfabetom, pismom Raši, a od XX veka latinskim alfabetom.

Danas se ladino govori u nekim delovima Izraela, a broj govornika je nepoznat. U Izraelu danas postoje dve radio-stanice na ladinu, kao i časopis Aurora.

Ladino je jezik Sefarda, Jevreja proteranih iz Španije i Portugalije, koji su se naselili i kod nas, tj. u Otomansku imperiju u XVI veku, i njihovih potomaka. Reč ladino potiče od reči enladinar, što znači prevođenje sa hebrejskog na španski jezik. Postoje dva dijalekta ladina koji se dele po tome odakle su došli ljudi koji ga govore:

1. Istočni ladino se govorio u Turskoj i na Rodosu.

1. Zapadni ladino se govorio u Grčkoj, Makedoniji, Bosni, Srbiji i Rumuniji i predstavlja očuvane karakteristike jezika severne Španije, Katalonije i Portugalije.

Ladino rečnik ima stotine starih španskih reči koje su nestale iz današnjeg govornog jezika, a takođe uključuje mnoge reči koje su preuzeli od lokalnog jezika iz krajeva gde su se Jevreji tada naseljavali.

Gastronomija

Albóndiga, poznato sefardsko jelo

Odlike sefardske gastronomije usko su povezane sa verskim običajima judizma i može se reći da čine sastavni deo mediteranske kuhinje zbog upotrebe sastojaka iz te zone Evrope, sa primesom misticizma u izradi nekih od tradicionalnih recepata. Sadrži jasan uticaj arapske kuhinje i vremenom stiče neke odlike turske kuhinje.

Sastojci koji se koriste u ovoj kuhinji u skladu sa pravilima Kašruta, koji je jasno odredio koji sastojci su dozvoljeni ili zabranjeni u sastavu jela i kakve se mešavine se mogu praviti. Bez obzira na to, svi sastojci iz mediteranske kuhinje koji nisu zabranjeni se koriste. Glavni sastojak su žitarice, u obliku hleba. Suvo, mahunasto povrće je drugo po važnosti. Žitarice su se najčešće koristile za pravljenje hleba ili u kašama. Hrišćani i Jevreji više su voleli da spremaju hleb neko kaše, dok su Mavari više voleli guste supe. Pšenica i ječam su bili uobičajeni, kukuruz u manjim količinama, s obzirom da se uzgajao samo u zoni Levante. Hleb koji su Sefardi pravili razlikovao se od hrišćanskog u upotrebi fermentacije smese pri korišćenju kvasca. Sefardski hleb je bio hleb bez kvasca (pan ázimo), nije vršio fermentaciju i bio je suvlji i manje sunđerast i šupljikav nego hrišćanski. On je i dalje veoma zastupljen u sefardskoj kuhinji. Za najomiljenije povrće se može reći da je bio plavi patlidžan. U La cantiga de las berenjenas navedeno je trideset i pet načina za njegovo pripremanje.

Pržena riba, česta u ishrani Sefarda

Od povrća su još koristili i kupus, kiseli kupus, spanać, artičoke, rotkve, celer i repa. Većina ovog povrća koristila se za pravljenje gustih supa, zajedno sa ribom ili mesom. Beli luk i crni luk karakteristični su i veoma zastupljeni. I hrišćani i Sefardi su hranu pripremali s maslinovim uljem. Dosta su koristili leblebije i pasulj, pogotovo u jelu aldafina, koje se sastojalo od leblebija, pasulja i jagnjetine.

Od voća su najviše jeli pomorandže, jabuke, dinje, breskve, smokve, trešnje, grožđe i banane.

Jeli su jagnjetinu, piletinu, grlice i golubove, iznutrice, dok su teletina ređe. Iz religioznih razloga nisu smeli da jedu svinjetinu i zečetinu. Često su koristili mleveno meso u kuvanju.

Riba je bila česta u njihovoj ishrani, najviše tunjevina, sardine, oslić, mrena i orada. Od riba bilo je zabranjeno jesti jegulje, male ajkule i plodove mora. Riba se spremala na mnoge načine, počevši od pescado cocho (tipičan jevrejski recept, riblji paprikaš sa lukom, plavim patlidžanom, začinjeno biberom i korijanderom), ribljih ćufti, taramo salata, Escabeche, pržena, i tako dalje. Bile su poznate i empanade riblje, pogotovo sa tunjevinom.

Od začina su značajni kim i korijander, šafran, za zaslađivanje cimet, mošus, lavanda i anis.

Jela su pripremana posebnim tehnikama, marinirana u sirćetu i uglavnom su sadržala meso ili ribu. Takođe su karakteristične empanadas i cocidos.

Istaknuti Sefardi

• Luis Basat – katalonski publicista sefardskog porekla, rođen u Barseloni 6. oktobra 1941. godine. Ukupno je objavio četiri knjige: El libro rojo de la publicidad, El libro rojo de las marcas, Confesiones personales de un publicista i Inteligencia comercial
• Elena Benaroć – svetski poznata španska modna kreatorka sefardskog porekla
• Antonio Enrikes Gomes (1601—1661) – španski dramaturg, pecnik i romanopisac, portugalasko-jevrejskog porekla, jednim delom života bio je poznat i pod nazivom Enrike Enrikes de Pas
• Abraham Mesa – bankar, istaknuti član sefardske zajednice, pomoćnik Simona Bolivara

Sefardske poslovice

Kon buenas si avrin las puertas de fiero, kon malas ni di palo.

– Lepa reč gvozdena vrata otvara, loša ni drvena.

La mentira no tiene pies.

– Laž nogu nema.

Galerija

Sinagoga Eliyahu Hanavi Detalj iz sinagoge Eliahu Hanavi Sinagoga u Valensiji Park Marije Luise u Španiji Jevrejska četvrt Ladino jevrejski klub u Bitolju

Povezano

• Istorija Jevreja u Španiji
• Jevreji u Španiji
• Judaizam
• Aškenazi

Literatura

• Deretić, Jovan: Kratka istorija srpske književnosti, Svetovi, Novi Sad 2001.
• Gaon, Aleksandar: Španski Jevreji južnoslovenskih zemalja, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd 1992.
• Vidaković, Krinka: Kultura sefardskih jevreja na jugoslovenskom tlu XVI-XX vek, Svjetlost, Sarajevo 1990.
• Soldatić, Dalibor; Donić, Željko: Svet hispanistike, uvod u studije, Zavod za udžbenike, Beograd 2011.
• Baruh, Kalmi: Selected Works on Sephardic and Other Jewish Topics, Shefer Publishers, Moshe David Gaon Center for Ladino Culture, Jerusalim, Izrael, 2005. i 2007.
• Hassan, Iacob M., Izquierdo Benito, Ricardo: Sefardies: Literatura y lengua de una nacion dispersa, Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha 2008

Spoljašnje veze

Sefardi na Wikimedijinoj ostavi

• El legado de Sefarad <https://cvc.cervantes.es/artes/sefarad/sefardita/libros.htm>
• Shalom Sefarad! <https://shalom-sefarad-main.blogspot.com.es>
• Manuscritos hebreos ilustrados <https://www.milimcultural.com.ar/articulos/manuscritos.htm Arhivirano 2013-10-16 na Wayback Machine-u>
• Sephardi Jews during the Holocaust <https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10006079>
• Fate of Sephardic Community During Holocaust Detailed in New Book <https://www.jta.org/1986/06/02/archive/fate-of-sephardic-community-during-holocaust-detailed-in-new-book>
• Telling untold stories <https://jewishstudies.washington.edu/blog/telling-untold-stories-sephardic-jews-and-the-holocaust>
• Sephardic Jews in Yugoslavia, Bulgaria and Greece <https://www.yadvashem.org/yv/en/education/newsletter/21/main_article.asp Arhivirano 2017-02-17 na Wayback Machine-u>
• Bulgarian Jews call for truth <https://www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/142313#.UqDy3sRDsaB>