Joanikije Lipovac
| Joanikije | |
|---|---|
.jpg) | |
| Rođen/a | 16. 2. 1890., Stoliv, Austro-Ugarska (danas Crna Gora) |
| Umro/la | 18. 6. 1945. (dob: 65), okolica Aranđelovca, DFJ |
| Štuje se u | Srpska pravoslavna crkva |
| Kanoniziran/a | 1999 |
Joanikije Lipovac (Stoliv, 16. februar 1890 — Aranđelovac, jun 1945) je bio mitropolit crnogorsko-primorski SPC od 1940. do 1945. godine.
Tokom rata je aktivno podržava legitimnu vojsku Kraljevine Jugoslavije četnički pokret u borbi protiv okupatora i partizana u Crnoj Gori.[1] Po završetku rata je uhvaćen i ubijen od strane jedinica NOVJ.
Srpska pravoslavna crkva ga slavi kao svetitelja i sveštenomučenika.
Rođen je 16. februara 1890. godine u Stolivu u Boki kotorskoj od roditelja Špira Lipovca i Marije Damjanović. Osnovnu školu završio je u Prčnju, klasičnu gimnaziju sa maturom u Kotoru, Pravoslavni bogoslovski zavod u Zadru i Filozofski fakultet u Beogradu.
Rukopoložen je u čin đakona i čin prezvitera dana 8. i 10. novembra 1912. godine od episkopa bokokotorskog i dubrovačkog Vladimira Boberića. Od 1912. do 1918. godine bio je protski kapelan u Kotoru, a potom paroh u Lastvi. Od februara 1916. do novembra 1918. služio je kao rezervni vojni sveštenik.
Od 1919. do 1925. godine bio je suplent gimnazije na Cetinju, nižoj ženskoj školi, ženskoj učiteljskoj školi i Cetinjskoj bogosloviji. Od 1925. do 1940. godine bio je profesor Prve muške gimnazije u Beogradu. Kao udov protojerej izabran je za vikarnog episkopa budimljanskog dana 8. decembra 1939. godine. Zamonašen je u manastiru Rakovici od mitropolita skopskog Josifa i proizveden u čin igumana. Hirotonisan je za episkopa u beogradskoj Sabornoj crkvi dana 11. februara 1940. godine od patrijarha srpskog Gavrila, mitropolita skopskog Josifa i episkopa zvorničko-tuzlanskog Nektarija. Iste godine 10. decembra na vanrednom zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora, izabran je za mitropolita crnogorsko-primorskog.[2]
Mitropolit Joanikije je upravljao Crnogorsko-primorskom eparhijom za vrijeme Drugog svjetskog rata. Istorijske prilike bile su veoma složene gdje se sa jedne strane nalazio okupator, u prvom redu Njemci, koji je SPC smatrao za antiosovinski faktor;[3] struja Crnogorske federalističke stranke okupljena oko Sekule Drljevića koji je Mitropoliju doživljavao kao prosrpski element s druge strane, kao i partizani koji su, u zavisnosti od perioda, bili u manjem ili većem sukobu sa Mitropolijom, tj. SPC, najprije zbog njenog antikomunizma, privrženosti monarhiji, te ideološke bliskosti sa četnicima.
Prilikom ulaska italijanskih trupa aprila 1941. na Cetinje, mitropolit Joanikije Lipovac je dočekao i pozdravio pripadnike okupacione vojske.[4] Lipovac se zbližio s Italijanima, naročito nakon posjete italijanskog kralja Emanuela Vitorija Trećeg (oženjenog Jelenom Petrović Njegoš, ćerkom crnogorskog kralja Nikole I Petrovića) u maju 1941. godine kada je posjetio i Cetinjski manastir. Kralj je izrazio želju da prisustvuje liturgiji, pa je bio dočekan od strane mitropolita Joanikija zajedno sa sveštenstvom. Tada je protojerej-stavrofor Nikola Marković odbio da se obuče u odežde, što je bio jasan znak da se on protivi dočeku italijanskog kralja. Nakon toga je i protojerej-stavrofor Ilija Popović, podstaknut ovim činom u oltaru pred svima skinuo odeždu i otkazao poslušnost mitropolitu. Nakon posete, mitropolit je pokrenuo protiv obojice disciplinski postupak, a kasnije i kaznio ukorom i opomenom.[5]
Kao počasni gost, mitropolit Joanikije Lipovac je uzeo učešća i na Petrovdanskom saboru, održanom na Cetinju 12. jula 1941. godine, kada je proglašena marionetska nezavisna država Crna Gora pod italijanskim protektoratom.[6][7][8]
Godine 1942. izdao je proglas u kome je zabranio rad sveštenicima koji su bili u partizanima.[9] U njegovim dopisima delovanje partizana se karakterisalo kao „komunistički teror“,[10] a komunizam kao pošast kojoj se treba odupreti.[11] Partizane je smatrao najvećim zlom koje je zadesilo Crnu Goru, a odnos italijanskog okupatora je ocijenio „bratskim i hrišćanskim“. Uz mitropolita Joanikija, naklonost okupatoru i kolaboracionističkim snagama pokazivali su i mnogi sveštenici mitropolije Crnogorsko-primorske, ali je ipak njih nešto više od trideset (od skoro 250), pristupilo partizanima.[12] Od svih pet bogoslovija SPC, Cetinjska bogoslovija je bila jedina kojoj je bio dozvoljen rad tokom okupacije Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu.
U doba sprovođenja nacionalne organizacije, odnosno suzbijanja razorne komunističke akcije, istakli su se mnogi sveštenici naše Eparhije. Mnogi od njih su s puškom u ruci u prve redove poletjeli, da, poput starih naših sveštenika, prednjače svojoj pastvi u djelu uništenja narodnih neprijatelja. Drugi su u pojedinim nacionalnim, odnosno četničkim odredima vršili službu religiozno-moralnog karaktera, a izvjesni su obje te dužnosti spajali ujedno.[13]
– Okružnica mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija Arhijerejskim namjesništvima od 15. jula 1942.
U izvještaju poslatom 18. avgusta 1942. godine Svetom arhijerejskom sinodu SPC, mitropolit Joanikije konstatuje da je došlo do stabilizacije prilika u Crnoj Gori nakon što su četnici i zelenaši skupa sa italijanskim trupama protjerali partizane:
Pošto se je posljednjih mjeseci javio i ojačao Nacionalni pokret, te su naši Nacionalisti zajedno sa Italijanskom vojskom razbili partizane i oslobodili Crnu Goru od komunističkog terora, prilike su krenule znatno na bolje.[13]
18. oktobra 1942. godine, prilikom posjete manastiru Ostrog okupacionog guvernera Crne Gore generala Alesandra Pircija Birolija, mitropolit Joanikije Lipovac je održao zdravicu. Govor je prenio kvislinški list "Glas Crnogorca". Pored čestitki generalu Biroliju za pacifikaciju stanja u Crnoj Gori, Lipovac je rekao:
I dogodi se čudo neviđeno i nečuveno pod okupacijom. Gospodari i robovi, Italijani i Crnogorci nacionalisti, postadoše saradnici protiv strašnoga zla, i za kratko vrijeme zajednički oslobodiše Crnu Goru (…) Radostan je danas sav naš narod sa područja guvernata Crne Gore što je Vaša Ekselencija, sa Vašom cijenjenom gospođom i Vašim eminentnim saradnicima, kao sin pobožnog italijanskog naroda, došao u sveti Ostrog da se pokloni moštima Sv. Vasilija Ostroškoga Čudotvorca. Vaša pobožna i herojska duša osjetila je da je pravo da se ovdje u ovoj našoj najvećoj svetinji zajednički pomolimo Gospodu Bogu za vječni pokoj i rajsko veselje u borbama protiv partizana zajednički poginulih italijanskih i naših boraca i da se pomolimo da i dalje vlada među nama međusobno poštovanje i sloga.[4][14]
U odgovoru na pismo komandanta Nacionalnih trupa Crne Gore generala Blaža Đukanovića, 28. oktobra 1942. mitropolit Joanikije piše:
Vjerujemo u svijest i snagu našega naroda. Milostivo Proviđenje i Preblagi Svedržitelj u najtežim danima Srbinove istorije pružao nam je pomoć da izdržimo teška iskušenja u prošlosti i davao nam je iskonsku snagu, da se i najljućim neprijateljima odupremo i pobijedimo ih. Naša je duboka i tvrda vjera, da će naš junački narod nadvladati i savladati tu opasnu komunističku hidru i da ga, uz pomoć Božiju, očekuju bolji i blaženiji dani. Vidimo da se naš narod vratio Bogu i Crkvi svojoj, a to smatramo najsigurnijom zalogom za puni uspjeh velikog i trudnog djela nacionalne i moralne obnove naše.[13]
Povodom smrti vojvode Ilije Trifunovića-Birčanina, Mihailovićevog komandanta zapadnobosanskih, ličko-dalmatinskih i hercegovačkih vojnočetničkih odreda, mitropolit Joanikije šalje 12. februara 1943. dopis Glavnom nacionalnom odboru na Cetinju u kojem predlaže da se narednog dana održi parastos pokojnom vojvodi kao „zaslužnom sinu naše nacije“:
Trećeg februara preminuo je zaslužni sin naše nacije vojvoda Ilija Trifunović-Birčanin, predsjednik Narodne odbrane. Njegovi podvizi poznati su širom namučenog Srpstva i on je pokoljenja zadužio, da se s blagodarnošću sjete njega i odadu mu duboku poštu.[15]
S druge strane, u pismu upućenom 18. avgusta 1943. italijanskom generalu Kuriju Barbazetiju di Prunu, okupacionom guverneru Crne Gore, izražavajaću zabrinutost što se „u potonje vrijeme zatvaraju i interniraju odlični nacionalisti, koji su se do tada zajedno s italijanskim vojnicima po šumama i planinama pod najtežim prilikama hrabro borili protiv zajedničkog neprijatelja komunista“, mitropolit Joanikije Lipovac piše o karakteru Trinaestojulskog ustanka na krajnje negativan način:
13. jula 1941. dan komunističke pobune krvavi je i kobni datum u istoriji Crne Gore. Njegove su posljedice: mnogi mrtvi Italijani, znatno mnogobrojniji mrtvi Crnogorci, hiljade interniranih i utamničenih Crnogoraca, mnogi sv. hramovi Božji oštećeni i opljačkani, nekoliko hiljada kuća zapaljenih, pustoš materijalna i još teža religijska i moralna.[15]
Lipovčevu privrženost okupacionim vlastima potvrđuje i njegova čestitka upućena vojnicima njemačkoga Vermahta povodom Nove godine po julijanskom kalendaru, koja je objavljena u kvislinškom listu "Crnogorski vjesnik": „Vojnicima velikog njemačkog Rajha: Naročitu mi čast čini da mogu najslavnijoj vojsci svijeta iz svih vremena čestitati Novu godinu u ime svoje vlade i svoga naroda. Sretna vam Nova 1944. godina.“[4]
Kada je novembra 1944. Pavle Đurišić, četnički zapovjednik u Crnoj Gori, oformio Nacionalni komitet za Crnu Goru i Stari Ras, mitropolit Joanikije je postao počasni predsjednik ovog političkog tijela.[16] Pred kraj rata, Lipovac je, sa nekoliko desetina sveštenika i brojnim crnogorskim četnicima i civilima, pokušao da izbjegne zajedno sa njemačkim snagama s Balkana, koje su odstupale iz pravca Grčka - Albanija - Podgorica ka sjeveroistoku.[17] Koncem 1944. oko 8700 crnogorskih četnika, pod Đurišićevim zapovjedništvom, sa približno oko 3000 članova njihovih obitelji i drugih civila, evakuirali su se s postrojbama Wehrmachta preko teritorija NDH u teškim uvjetima hladnoće, gladi i tifusa. Oni su se povlačili preko Bosne ka Sloveniji i Austriji. Početkom decembra su pošli preko Sandžaka za Bosnu.[18]
Njihova kolona je desetkovana nakon bitke na Lijevča polju, a mitropolit Joanikije je zarobljen zajedno sa grupom četnika i sveštenika 9. maja 1945. godine u blizni Celja. Njegova dalja sudbina je nepoznata, a prema nekim izvorima, Joanikije Lipovac i Savo Vuletić (2020. su otkrivene fotografije iz maja 1945. na kojima su snimljeni u Zagrebu nakon zarobljavanja[19]) odvedeni su iz Celja za Beograd i poslije saslušanja u Beogradu „posljednji put [su] viđeni na željezničkoj stanici u Mladenovcu“.[17]
Ubijen je, najvjerovatnije u Aranđelovcu, juna 1945. godine. Grob mu je do danas ostao nepoznat.
- ↑ Istorijski leksikon Crne Gore, tom 4, K - Per, grupa autora, Podgorica 2006.
- ↑ Jovan Markuš u Pravoslavlje u Crnoj Gori, Mitropolija crnogorsko primorska, Cetinje 2006, str. 79
- ↑ https://www.cpi.hr/download/links/hr/7950.pdf[mrtav link] strana 552
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Slučaj mitropolita Joanikija Lipovca
- ↑ https://www.mitropolija.co.me/istbibl/golgota_joanikija/dzomic-golgota_komentari_l.html[mrtav link]
- ↑ Petrovdanski sabor 1941.
- ↑ Novak Adžić: Petrovdanski sabor 12. jula 1941.
- ↑ Joanikije i Sekula Drljević: Živjela slobodna i nezavisna Kraljevina Crna Gora!
- ↑ https://www.mitropolija.co.me/istbibl/golgota_joanikija/dzomic-golgota_1942_l.html#b42_8[mrtav link]
- ↑ https://www.mitropolija.co.me/istbibl/golgota_joanikija/dzomic-golgota_1942_l.html#b42_15[mrtav link]
- ↑ https://www.mitropolija.co.me/istbibl/golgota_joanikija/dzomic-golgota_1942_l.html#b42_16[mrtav link]
- ↑ Dr Živko Andrijašević, Istorija Crne Gore, Vukotić media, Beograd, 2016, str. 305
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Velibor V. Džomić: Golgota Mitropolita Crnogorsko-primorskog Joanikija - Poslanice, besjede, raspisi, tekstovi i dokumenti - godina 1942.
- ↑ Prije 78 godina svetac SPC Lipovac održao zdravicu fašističkom komandantu Pirciju Biroliju
- ↑ 15,0 15,1 Velibor V. Džomić: Golgota Mitropolita Crnogorsko-primorskog Joanikija - Poslanice, besjede, raspisi, tekstovi i dokumenti - godina 1943.
- ↑ Dr Radoje Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori - Četnički i federalistički pokret 1941 - 1945, Obod, Cetinje, 1977., str. 518
- ↑ 17,0 17,1 Veseljko Koprivica: OD VEZIROVOG DO ZIDANOG MOSTA
- ↑ Српска Црква у Другом светском рату
- ↑ Последњи снимци убијеног црногорског митрополита Јоаникија
- Dr Radoje Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori, Četnički i federalistički pokret 1941-1945, Obod, Cetinje 1977.
- Velibor Džomić, Golgota mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija, Svetigora, Cetinje 1996.
- Jovan Markuš, Pravoslavlje u Crnoj Gori, Mitropolija Crnogorsko primorska, Cetinje 2006.
- Istorijski leksikon Crne Gore, tom 4, K - Per, grupa autora, Podgorica 2006.
- Dr Živko Andrijašević, Istorija Crne Gore, Vukotić media, Beograd, 2016.