"Genij [je] bog koji upravlja naravi ljudskom, koji djeluje kod stvaranja i kod poroda čovječjega, prati ga kao duh čuvar kroz život, te mu određuje sudbinu, dijeli s njime radost i žalost pače i po smrti čovječjoj živi kao lar, sad sklon sad nesklon. Kao što čovjek, tako ima i svako mjesto, svaka država, svako stado, svako pojedino stanje i djelovanje svoga genija, koji je s njegovom egsistencijom usko svezan."
Mirko Divković, Latinsko–hrvatski rječnik, Zagreb, 1900, reprint Naprijed, Zagreb, 1990, s.v. genius
Krilati genij u susretu s nekom ženom koja drži tamburin i ogledalo, južna Italija, oko 320. pne.
Genij (lat. genius) bio je, u rimskoj religiji, personifikacija duše stvari, osnovni princip života jednog čoveka ili jedne ljudske zajedinice, ono najspiritualnije i najmoralnije u bogovima, ljudima i stvarima.[1] Genij se ranije definisao kao moć stvaranja, a zatim kao "ukupnost karakteristika sjedinjenih u jednom stvorenom biću".[2]
Prema shvatanju drevnih Rimljana, racionalne moći i sposobnosti svake osobe pripisivane su njegovom duhu, tj. geniju.[3] Svaka osoba imala je svog genija, pa i svako mesto (genius loci), a jednako i važni objekti u prirodi, npr. vulkani. Mnoge stvari takođe su imale svog genija, i što su te stvari bile značajnije, to se više njihov genij približavao božanskoj prirodi:[1] genij pozorišta, vinograda, svetkovina uticali su na posećenost predstava, prinos grožđa i uspeh svetkovina. Za Rimljanina je bilo izuzetno važno da umilostivi odgovarajuće genije pre no što preduzme neke važne korake u životu.
Bronzana statueta genija predstavljenog kao pater familias (1. vek nove ere)
Premda se genijem moglo nazvati svako božanstvo, većina viših i državnih genija imali su svoja dobro poznata imena. Opštim terminom "geniji" nazivali su se obično manje poznati ili nepoznati ljudi i mesta, sve do najmanjih ćelija društva i zajednica, porodica i njihovih pojedinih domaćinstava. Kuće, vrata, kapije, ulice, kvartovi, tribe ― svaka od ovih zajednica mogla je imati vlastitog genija.[4] Hijerarhija rimskih bogova, kao i grčkih, bila je uspostavljena po uzoru na ljudsku porodicu. Tu su bili otac, Jupiter ("otac bogova i ljudi"), koji je, u jednom patrijarhalnom društvu, istovremeno bio i vrhovno božanstvo, te majka, Junona, kraljica bogova. Ove najviše zajednice dalje su se razlagale na "genije" za svaku pojedinačnu porodicu; premda je genij bio shvaćen kao isključivo muški princip i žene nisu imale genija, kasnije se razvilo shvatanje da žene imaju "juno" ili "Junonu" (iuno), tj. jedan apstraktni pojam izveden iz Junoninog imena.[1] Tako na mestu nepostojećeg genija ženske osobe stoji jedna "juno" kao ženska domaća reproduktivna moć, dok paralelnu mušku funckiju predstavlja genij, kome u hijerarhiji rimskih bogova odgovara Jupiter.[5] Junona je imala različite epitete pod kojima je poštovana, npr. Iugalis (= zaštitnica braka), Matronalis (= zaštitnica udatih žena), Pronuba (= zaštitnica nevesti), Virginalis (= zaštitnica devičanstva).
Geniji su često smatrani duhovima zaštitnicima pa se od njih zazivala pomoć i zaštita. Na primer, za zaštitu novorođenčadi zazivalo se nekoliko božanstava rođenja i odgoja dece: Cuba ("koja leže da spava"), Cunina ("zaštitnica kolevke") i Rumina ("zaštitnica dojenja").[6] Smatralo se da dete dolazi u opasnost ako ti geniji ne izvrše dobro svoje funkcije.
Stotine porodičnih žrtvenika (lararija) otkriveno je u Pompejima i oni su se obično nalazili uz atrij, kuhinju ili vrt, gde je dim od žrtava paljenica izlazio kroz otvor na krovu. Lararij (lararium) razlikovao se od jednog drugog kućnog svetilišta, koje se zvalo penus ("unutar") i na kome su poštovani penati, bogovi koji su povezani s kućnim ostavama i koji su takođe štitili porodicu. U svakom larariju nalazi se oivičena slika na kojoj je predstavljen isti motiv: dve periferalne figure (Lari) stoje uz jednu središnju figuru (porodičnog genija) ili uz dve figure (genija i Junonu), koji mogu ali i ne moraju biti pored nekog žrtvenika. U prvom planu predstavljena je zmija (ili dve zmije) koja kroz livadu puzi prema geniju. U Kampaniji i Kalabriji očuvao se drevni običaj da se u kući za sreću drži zmija, koja je ovde bila povezana s genijem.[7] Na jednoj drugoj freski (u Casa del Centenario) motiv zmije u livadi nalazi se ispod predstave Vezuva i s tekstom Agathodaimon ("dobar demon"), gde daimon najverovatnije predstavlja grčki ekvivalent latinskom "geniju".
Glava genija poštovanog među rimskim vojnicima (pronađena u Vindoboni, 2. vek nove ere)
Etimološki, imenica genius povezana je s glagolom gigno, gignere, genui ("roditi") i imenicom gens ("rod"), a potiče od indoevropskog korena *gen- ("stvarati").[8] To je unutrašnja priroda neke stvari ili vrste stvari ili događaja koji deluju s pretpostavljenim jedinstvom.[9]
Filozofski gledano, Rimljane nije zbunjivao paradoks po kome je nešto pojedinačno istovremeno bilo i mnoštveno; kao i sve drugo što im je bilo čudnovato, i to su pripisivali neobjašnjivoj misteriji božanskoga. Tako su se različiti događaji mogli pripisati istim i različitim božanstvima, a pojedinac je mogao biti i istovetan svom geniju i različit od njega. Osoba i genij nisu bili različiti entiteti, kao kasniji anđeli čuvari, ali Avgustov genij (Genius Augustu) ipak nije bio baš ni sasvim isto što i "Avgust" (Augustus). Sledstveno ovom konceptu, lepota nekog mesta, čvrstina zakletve ili neka sposobnost određene osobe smatrani su svojstvenim samom predmetu, pojavi ili osobi i istovremeno su se pripisivali geniju određenog predmeta itd. Odatle potiču sva savremena značenja termina izvedenih od latinske reči genius.
Iz vremena rimskog kraljevstva nema nikakvih pisanih izvora, no kasniji pisci spominju "genija" kad pričaju o o tom razdoblju. Na primer, za vreme kralja Servija Tulija trojica vraće Horacija(Horatii) borila su se protiv trojice braće Kurijacija (Curiatii) iz Albe Longe da bi se tom borbom prsa u prsa odlučio ishod rata između ta dva grada. U toj borbi trojica Kurijacija su bila ranjena, a dvojica Horacija su pogunuli. Preživeli Horacije, Publije, okrenuo se kao da namerava pobeći. Kurijaciji su krenuli za njim, no razdvojili su se jer su ih mučile rane koje su zadobili. To je omogućilo Publiju da ih jednog po jednog savlada i ubije. Kad se Publije vratio s pobedničkim plenom, njegova sestra, koja je bila obećana jednom od trojice Kurijacija, bacila se u žalost i stala se tući u grudi i koriti Publija. On ju je pogubio, nakon čega mu je suđeno za ubistvo; na suđenju je oslobođen optužbe, no kralj mu je naredio da mora poštovati "juno" svoje sestre i porodični genij Kurijacija (genius Curiatii).[10]
Sam termin "genij" prvi put se u (sačuvanoj) rimskoj literaturi pojavljuje u PlautovojkomedijiZarobljenici, u kojoj jedan lik u šali kaže kako je otac jednog drugog lika tako škrt da koristi jeftino samijsko posuđe za prinošenje žrtvi svom vlastitom geniju kako genij ne bi pao u iskušenje da ukrade posuđe.[11] U tom odlomku genij očito nije identičan s osobom, jer bi bilo apsurdno opljačkati samoga sebe, no, s druge strane, genij je jednako pohlepan kao i osoba, pa bi zaključak bio: "kakva osoba, takav i genij".
Aluzije na genij mogu se pronaći i u pričama koje govore o mnogo starijem vremenu; na primer, kad na samom početku rimske republikeHoracije Koklit brani Sublicijski most od etrurske navale, nakon što je porušio most on se moli Tibru da ga održi na površini dok dopliva na obalu: Tiberine pater te, sancte, precor... ("sveti oče tiberski, molim ti se..."). Tu se zapravo Koklit obraća ne samoj reci, nego njenom geniju. Premda se reč "genij" ne pojavljuje u ovom odlomku, u kasnijoj literaturi razjašnjava se da se misli upravo na to.[12]
Kad je Oktavijan Avgust odneo odlučujuću pobedu u bici kod Akcija i uspostavio principat, rimski senat naredio je da se na svakoj gozbi izliva vino u slavu Oktavijanova genija.[14] Zapravo, Avgust je upotrebio kult genija oca porodice (pater familias), koji je bio jedan od stubova porodičnih odnosa i osnoda između patrona i klijenata, pa je Avgustov genij (genius Augusti) uskoro postao jedan od važnih elemanata u rimskom carskom kultu.[2]
Natpis na votivnom žrtveniku posvećen geniju legije VII Gemina, koji je postavio Lucije Atije Makron (CIL, II 5083)
Kao što je trebalo umilostiviti genij imperatora, tj. zapovednika cele rimske vojske, tako je trebalo umilostiviti i genije svih jedinica pod njegovom komandom. Vojske u provincijama proširilae su ideju državnog genija; na primer, u rimskoj Britaniji pronađeni su žrtvenici posvećeni Romi (Roma), večnom Rimu (Roma aeterna), Britaniji(Britannia), kao i svakoj legiji, kohorti, vojnom krilu i centuriji u Britaniji, kao i pretoriju svakog vojnog utvrđenja, pa čak i veksilaciji.[15]Votivni natpisi posvećeni geniju nisu bili ograničeni na vojsku. Brojni natpisi iz Cisalpijske Galije u doba carstva posvećeni su genijima različitih osoba od ugleda; osim carevog genija (genius principis) spominju se geniji patronâ oslobođenikâ, robovlasnika, zaštitnika pojedinih udruženja, dobročiniteljâ, zvaničnikâ, čitavih selâ, drugih božanstava, prijatelja i rođaka. Ponekad je spomen genija povezan s nekom drugom reči, npr. u sintagmi "geniju i časti" ili, u nekoliko slučaja, "geniju i Junoni".[16]
Stotine posvetnih, zavetnih i nadgrobnih natpisa, sačuvanih iz carskog perioda i otkrivenih po celoj teritoriji Carstva, svedoče o procvatu poštovanja genija kao dela zvaničnog carskog kulta. Uobičajeni izrazi zapisivani su kao skraćenice: GPR = genio populi Romani ("geniju rimskog naroda"); GHL = genio huius loci ("geniju ovog mesta"); GDN = genio domini nostri ("geniju našega hgospodara") itd. Nakon konačne pobede hrišćanstva, Teodosije I je 392. godine stavio van zakona poštovanje Genija, Lares i Penata.[17] Međutim, koncept genija ostao je prisutan u likovnoj umetnosti i u govoru, premda pod drugim nazivima ili s nekim drugim modifikacijama.
Genij jedne zajednice često je motiv koji je urezan na antičkim novčićima: na jednom denariju iz Hispanije (76–75. pne.) nalazi se poprsje i natpis GPR (genius populi Romani = "genij rimskog naroda") na prednjoj strani;[18] na jednom zlatniku iz Siska u Hrvatskoj (270–275) predstavljen je GENIUS ILLVR (genius exercitus Illyriciani[19] = "genije ilirske vojske") na naličiju;[20] na jednom zlatniku iz Rima (134–138) prikazan je neki mladić kako drži rog izobilja i pateru (posudu za izlivanje tečne žrtve) s natpisom GENIOPR (genio populi Romani = "geniju rimskog naroda") na naličju.[21]
Freska iz lararija i Kući Julija Polibija u Pompejima
Freska iz lararija i Kući Julija Polibija u Pompejima
↑sv. Avgustin (2003). „VII.13”. u: Dyson, R.W. Država Božja. str. 284. ISBN0-14-044894-2. »Varon kaže da je "genij" racionalan duh svakog čoveka ... da je duh samoga sveta univerzalni "genij" i da je to ono što nazivaju Jupiterom.«
↑Grimal, P. (1965). „Rome: Gods by Conquest”. Larousse World Mythology. The Hamlyn Publishing Group Limited. p. 181.
↑Fox, William Sherwood (1916). Gray, Louis Herbert; Moore, George Foot. ur. The Mythology of All Races. I Greek and Roman. Boston: Marshall Jones Company. str. 291. ISBN0-8154-0073-X.
↑Schmitz, Leonhard (1867, 2005). „Cuba”. u: Smith, William. Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. 1. Little, Brown & Company, The Ancient Library. p. 900.Arhivirano 2011-05-14 na Wayback Machine-u„Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2011-05-14. Pristupljeno 2014-04-19.
↑Orr, David Gerald (1980). Browne, Ray Broadus. ur. Roman Domestic Religion: The Archaeology of Roman Popular Art. Bowling Green, Ohio: Bowling Green University Popular Press. str. 88–103
↑Harper, Douglas (2001). „Genius”. Online Etymological Dictionary. Pristupljeno 2.4.2009.
↑Koren *gen- realizovao se u rečima s celim nizom značenja, npr. (g)natura je bilo ono s čim se neko "stvara" ili "rađa", tj. nešto urođeno. Tako su pojam genija tumačili pisci iz vremena pozne republike i carskog razdoblja. Drugačiji pogled daje De Grummond, Nancy Thomson (2006). Etruscan myth, sacred history, and legend. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology. str. 143. »Ime Genius pripada duhu plodnosti i doslovno znači 'stvoritelj'..« De Grummond povlači neke paralele s etrurskim genijima (koje su genijima nazvali upravo rimski pisci), kao što su Taget i njegov otac Mariś, i pretpostavlja da bi zajedničko izvorište bilo u konceptu porodičnog duha zaštitnika. Međutim, definitivni pokazatelji koji bi povezivali rimske i etrurske "genije" ne postoje.
↑Fishwick, Duncan (1987–2005). The imperial cult in the Latin West: studies in the ruler cult of the western provinces of the Roman Empire. 2 Part 1. Leiden ; New York: E.J. Brill. str. 375–377. ISBN90-04-07179-2.
↑Ward, John (1911, 2003). „Chapter VI Religions of Roman Britain”. Roman Era in Britain. London, Chicago: Methuen & Co. Ltd.; LacusCurtius, University of Chicago. str. 102–103.
↑Duruy, Victor (1885). Mahaffy, John Pentland. ur. History of Rome and the Roman people. IV. Boston: Dana Estes & Charles E. Lauriat. str. 165. ISBN1-4325-5089-6. Autori citiraju Teodosijev zakonik, XVI.x.xii.
↑Rasche, Christopher, ur. (1785). Lexicon Universae Rei Numariae Veterum et Praecipue Graecorum ac Romanorum. 2 Part 1. Libraria Gleditschia. str. 1379.
Fowler, W. Warde (2007). „Lecture I: Sketch of the Course: Domestic Deities”. Roman Ideas of Deity in the Last Century before the Christian Era - Lectures Delivered in Oxford for the Common University Fund. Holyoake Press. ISBN978-1-4067-6774-2.
Schmitz, Leonhard (1867, 2005). „Genius”. u: Smith, William. Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. 2. Little, Brown & Company, The Ancient Library. pp. 241–242.Arhivirano 2009-06-23 na Wayback Machine-u
Brewer, E. Cobham, ur. (1894, 2009). „Genius, Genii (Roman mythology)”. Dictionary of Phrase and Fable. fromoldbooks.org. Pristupljeno 3 July 2009.
„Genius”. mythindex.com. 2007–2008. Arhivirano iz originala na datum 2009-04-24. Pristupljeno 3 July 2009.
_01.jpg)
.jpg)
