Telegrafia

Code da Morse internaziunal

Il term telegrafia (dal grec vegl τῆλε tēle ‹lontan› e γράφειν gráphein ‹engravar, scriver›) designescha la transmissiun da messadis codads sur ina distanza geografica senza muventar objects tranter emettur e receptur. Cuntrari a la radiofonia ed a la telefonia na vegni betg discurrì tar la telegrafia, mabain spedì ils segns en furma codada. Ils origins da la telegrafia èn da chattar en l’antica. Las singulas parts dal text (bustabs, cifras, segns d’interpuncziun) vegnan transmessas sco singuls segns. In messadi che vegn dà vinavant en questa moda sa numna depescha telegrafica e dapi il 1852 er telegram.

Igl existan diversas furmas da la telegrafia. La pli veglia è la varianta optica; quella cumpara en furma da telegrafs da fieu, da champagna, da viafier, da chasas e da bastiments. Er tar la proxima generaziun da la telegrafia, numnadamain quella electrica u electromagnetica, vegnivan ils codes anc generads ed evaluads a moda manuala. Quai succediva qua però gia en furma da segns da Morse (perquai er telegrafia da Morse). E silsuenter han il telegraf a lantschetta e pli tard il telescriptur codà ils bustabs a moda automatica.

Cun il svilup tecnic dals instruments en diever èn er creschidas las distanzas sur las qualas sa laschavan transmetter messadis a moda telegrafica. Pass decisivs han surtut furmà l’invenziun dal cabel sutmarin (ch’ha pussibilità ina rait intercontinentala da la telegrafia a cabel) e la telegrafia radiofonica (telegrafia senza cabel) vers la fin dal 19avel tschientaner. Il pli tard l’onn 2000 è però ì a fin il diever da la tecnica da telegrafia en quasi tut ils secturs, pia tant en applicaziuns commerzialas sco er en sia muntada per il traffic. En moda reducida è la telegrafia per part sa mantegnida sco med da transmissiun militar u er entaifer la scena dals radiofonists-amaturs.

Las differentas furmas da la telegrafia en survista

Telegrafia optica

Tur da signal tenor il sistem da Chappe (Montmartre, Paris, ca. 1820)

En il drama grec ‹Agamemnon› vegn menziunada ina furma da telegrafia a basa da transmissiun optica. En il temp modern èn medemamain vegnids sviluppads instruments che faschevan diever d’ina via da transmissiun optica, ma betg pli en la furma istorica da signals da fieu u da fim.

En l’Europa ha l’èra da questa telegrafia optica moderna cumenzà en il 17avel tschientaner. Grond success ha gì il sistem da turs ch’è vegnì sviluppà da Claude Chappe. En Frantscha eran per exempel en diever bundant 500 da questas staziuns. La transmissiun d’in messadi sur ina distanza da 20 staziuns duvrava be 2 minutas. Il cumenzament da la tecnica electrica resp. da la telegrafia radiofonica en il decurs dal 19avel tschientaner ha alura substituì la telegrafia optica.

Malgrà quai datti fin oz ina u l’autra applicaziun che fa anc diever da la moda da transmissiun optica; in exempel èn signals da glisch sco ch’els èn surtut en diever tar bastiments da la marina.

Telegrafia liada a colliaziuns da cabels

Svilup da la telegrafia electrica

La telegrafia liada a colliaziuns da cabels, l’uschenumnada telegrafia electrica, ha pudì sa sviluppar successivamain suenter ch’ins ha scuvert vers il 1730 ch’il current electric sa mova per lung d’in conductur sco er dapi l’invenziun da la pitga da Volta tras Alessandro Volta l’onn 1800.

In dals emprims piuniers sin il champ da la telegrafia electrica è stà il medi, meteorolog e fisicher Francesc Salvà i Campillo. Salvà ha preschentà ses sistem il 1795 avant la Reial Acadèmia de Ciències i Arts de Barcelona. Gia da quel temp è Salvà stà da l’avis ch’i vegnia ad esser pussaivel en il futur da transmetter impuls electrics er independentamain da colliaziuns da cabels.

L’anatom Samuel Thomas von Soemmerring ha construì il 1809 a Minca in telegraf electric, tar il qual mintga segn vegniva transmess tras in agen conductur e signalisà tras dissoluziun electrochemica da l’aua. L’original sa chatta oz en il Museum tudestg a Minca.

Paul Schilling, in dals piuniers da la telegrafia electrica

Suenter las lavurs da perscrutaziun da Michael Faraday areguard l’inducziun electromagnetica da l’onn 1832 han Wilhelm Weber e Carl Friedrich Gauss manà tras il 1833 emprovas cun in telegraf electromagnetic. Il medem onn als è reussida a Göttingen l’emprima transmissiun telegrafica. Els han codà il messadi cun agid d’impuls da tensiun positivs u negativs che vegnivan generads cun midar intenziunadamain ils pols d’in spol d’inducziun; per cuntanscher quest effect vegniva il spol muventà sin ina glischnera da fier magnetisada.

Il 1835 ha Paul Schilling von Canstadt sviluppà a Son Petersburg in telegraf a guglia; quel era bun d’inditgar cun agid d’ina guglia magnetica las cifras da 1 fin 10. L’Englais William Fothergill Cooke ha vis quest telegraf il 1836 a Heidelberg. Ensemen cun Charles Wheatstone ha el creà sinaquai l’emprima lingia da signal constanta per in traject da viafier en l’Engalterra. Las societads da viafier han sustegnì decisivamain il svilup per pudair transmetter infurmaziuns pli spert ch’ils trens sezs. Quest sistem è alura er vegnì applitgà per las emprimas lingias da telegrafia electricas ch’eran en diever public. In emprim traject da quest gener che tanscheva sur ina distanza pli lunga ha collià Bremen cun Bremerhaven.

Carl August von Steinheil ha construì il 1836 l’emprim telegraf da stampa, ha erigì il 1837 a Minca ina colliaziun telegrafica sur 5 km ed ha scuvert il 1838 la colliaziun cun la terra ch’ha simplifitgà a moda decisiva la transmissiun telegrafica. Steinheil sez transmetteva ils messadis cun agid d’in agen code.

Telegrafia cun segns da Morse

In pass marcant ha pussibilità il telegraf da scriver che Samuel Morse ha construì il 1837 ed optimà il 1844. Vers il 1850 era la tecnica sa messa tras generalmain sin las lingias da telegrafia ch’èn sa serradas ils proxims onns ad ina vasta rait internaziunala.

A metter cabels maritims han ins cumenzà l’onn 1850 (Dover–Calais). L’emprima emprova da metter in cabel maritim tranter l’Europa e l’America è reussida il 1858; il cabel ha però be funcziunà intginas emnas ed ha silsuenter stuì vegnir dà si. Pir dapi il 1866 – suenter intgins ulteriurs nunsuccess ch’han custà grondas summas – ha existì ina lingia stabila tranter Valentia (Irlandia) e Heart’s Content (Terranova).

Emprima colliaziun telegrafica tranter Paris e Londra (1851)

Precis l’onn da l’invenziun dal telegraf electric (1833) ha Israel Beer Josaphat da Kassel cumenzà a Göttingen ses emprendissadi da banca. El ha realisà tge pussaivladads ch’eran colliadas cun la nova invenziun ch’era gist in tema fitg actual; sut il num Paul Julius Reuter ha el fundà il 1851 a Londra l’agentura da novitads Reuters Telegraphic Comp. Incorporated.

L’onn 1870 era la gronda part dal mund gia colliada cun cabels. Damai ch’ins aveva be pauca experientscha cun la durada da vita surtut dals cabels maritims, han ils gestiunaris però cuntinuà a metter cabels. Pervi da defects vi dals agens cabels er’ins savens dependents da cabels d’autras interpresas u er d’auters stadis. Perquai che las isolaziuns da las avainas d’arom corrodavan, sa pegiurava cun il temp la qualitad da transmissiun. Tranter ils ministeris da telecommunicaziun dals singuls pajais èn vegnids fatgs contracts davart l’utilisaziun da las lingias e la transmissiun dals messadis. Vers la fin dal 19avel tschientaner è il diever da la telegrafia s’augmentà fermamain. En la Gronda Britannia vegnivan per exempel transmess il 1871 radund 60 000 messadis telegrafics per emna; in onn pli tard eran quai gia bundant 200 000.

Telegrafia senza cabel

Telegrafia radiofonica

Als dus fisichers Ferdinand Braun e Guglielmo Marconi han ins surdà il 1909 il Premi Nobel da fisica per lur svilup da la telegrafia radiofonica. Braun aveva gia realisà ils 20 da settember 1898 ina colliaziun radiofonica a Strassburg, la quala el è vegnì d’extender suenter curt temp sin ina distanza da radund 30 km. Ils 24 da settember 1900 èsi reussì da colliar la distanza da 62 km tranter Cuxhaven e Helgoland. Marconi ha endrizzà il 1899 l’emprima colliaziun senza cabel sur il Chanal da la Mongia; ed ils 12 da december 1901 è reussì l’emprim contact radiofonic sur l’Atlantic (da Poldhu, Cornwall fin a St. John’s, Terranova).

Preparativas per l’emprim contact radiofonic sur l’Atlantic (Terranova, 1901)

A partir dal 1908 è surtut vegnì fatg diever en la telegrafia radiofonica d’uschenumnads emetturs radiofonics da sbrinzlas a tun. Questas apparaturas consistivan d’in interruptur spezial e da condensaturs; quels producevan serias da sbrinzlas che manavan a ferms impuls d’auta tensiun. Cun agid da la tasta da Morse vegnivan quels tactads tenor il code da Morse, spisgientads en in’antenna e radiads en l’atmosfera en furma d’undas electromagneticas. Cun ina simpla apparatura (l’uschenumnà coesur) sa laschavan quests impuls recepir e decodar. Vi da quest receptur vegniva attatgada ina funtauna da current cuntinuà (ina battaria). En quel mument ch’arrivava in signal radiofonic, resunava in scalin u in tun constant e rendeva udibel il signal. Quest’invenziun han surtut las marinas identifitgà sco impurtanta e l’han introducì vastamain.

Telegrafia a glisch

In’autra tecnica da transmissiun senza cabel furma la telegrafia a glisch. Quella è sa sviluppada a basa da l’invenziun dal fotofon tras Alexander Graham Bell e Charles Sumner Tainter l’onn 1880. Tar quella vegnan bustabs e cifras transmess sco signals da Morse acustics, e quai en furma da radis da glisch che vegnivan generads cun cellas da selen, deviads cun agid da divers spievels ed alura colliads a faschs. Siemens e Halske han sviluppà il 1916 e 1917 en Germania ed en la Gronda Britannia fotofons militars che consistivan d’ina cumbinaziun speziala da spievels, lampas a gas e.a. e che tanschevan sur ina distanza da fin a 15 kilometers.

Er durant la Segunda Guerra mundiala èn anc vegnids applitgads ina giada apparats che sa basavan sin il princip dal fotofon. E fin en il temp preschent han amaturs da la tecnica sviluppà vinavant quest sistem cun agid da la tecnica da laser, infracotschen e LED ed han cuntanschì transmissiuns sur distanzas da fin a 100 kilometers.

Caracteristicas ed atgnadads da la telegrafia

Segns da Morse

Samuel Morse (1840)

Tar ils segns da Morse (er alfabet da Morse u code da Morse) sa tracti d’ina metoda da transmetter bustabs, cifras ed auters segns. La basa furma in signal constant che vegn tschentà en ed ora. Correspundentamain sa cumpona il code da trais simbols: signal curt, signal lung e pausa.

Il code sa lascha transmetter en furma da tun, sco signal radiofonic, sco impuls electric (cun agid da la tasta da Morse e faschond diever da la lingia da telefon), a moda mecanica u er optica (p.ex. cun agid d’ina glisch sbrinzlanta). En dumonda vegn er mintg’auter medium cun il qual dus stadis (p.ex. tun e nagin tun) sa laschan reproducir a moda cleramain differenziabla e cun variar la lunghezza.

Damai ch’il code da Morse basegna be in simpel signal cuntinuant (nunmodulà), sa lascha el realisar cun apparaturas d’emetter e da retschaiver bler pli simplas che autras furmas da la communicaziun radiofonica.

A mintga bustab, cifra ed auter segn han ins accordà tenor ina cunvegna internaziunala ina cumbinaziun da signals curts ( · u dit) e lungs (− u dah). La pausa ( ) serva a sparter ils bustabs resp. pleds in da l’auter. Exempel:

−− −−− ·−· ··· ·     /     −·−· −−− −·· ·
M  O   R   S   E  (space)  C    O   D   E

In dah ha la lunghezza da trais dits. Las pausas tranter dus simbols han la lunghezza d’in dit; la pausa tranter dus bustabs entaifer il medem pled munta ad in dah (u trais dits) e la pausa tranter dus pleds munta a set dits. En furma discurrida sa cloma il medem messadi uschia: dahdah dahdahdah ditdahdit ditditdit dit, dahditdahdit dahdahdah dahditdit dit.

L’attribuziun dal code als singuls segns è succedida tenor la frequenza dals singuls bustabs en la lingua englaisa. Bustabs che cumparan pli savens possedan in code pli curt che bustabs che cumparan be darar; uschia dueva vegnir minimà il dumber da segns ch’era d’emetter.

Sco tecnica da trenament la pli effizienta per emprender ils singuls segns da Morse è sa mussada la metoda da Koch. Il psicolog tudestg Ludwig Koch l’ha sviluppà a basa da la furmaziun da reflex. Ins emprenda ils segns directamain cun gronda spertadad; tras quai vegn evità ch’il tscharvè creeschia senza vulair agids da translaziun. L’emprim vegn memorisada la musicalitad da dus bustabs che tunan fitg different, alura vegn agiuntà in terz etc. Dal reminent fa mintgatant er diever la musica dal fatg ch’il signal da Morse è collià fermamain cun reglas musicalas, numnadamain cun zuppar en quella messadis codads.

La pli enconuschenta retscha da signals da Morse furma bain il SOS:

 · · · − − − · · ·     · · · − − − · · ·     · · · − − − · · · 

Quella è vegnida introducida il 1904 tar la marina imperiala tudestga e vala dapi il 1908 per tut la navigaziun internaziunala. Questa gruppa da signals sa laschava memorisar bain ed era bain distinguibla or dad auters signals. Che SOS muntia Save Our Souls u Save Our Ship è però pir vegnì interpretà pli tard en quest signal.

L’emprima giada è il SOS vegnì emess il 1909 da la nav da passagiers RMS Slavonia ch’aveva fatg naufragi davant las Azoras. Er avant che la Titanic sfundria l’avrigl 1912 han ins emess questa frequenza; ch’in bastiment en vischinanza n’è betg vegnì en agid vegn attribuì al fatg ch’i n’existiva anc nagin’obligaziun da tadlar giu la frequenza. Anc il medem onn han ins introducì ina ‹guardia auditiva› obligatorica da di e da notg.

Telegram

Telegram da l’onn 1930 (Stadis Unids)

Telegram è il num per il messadi che vegn dà vinavant en furma telegrafica cun agid d’instruments acustics, optics u electrics. Per ordinari vegnivan telegrams transmess cun agid da telescripturs. Damai che la taxa per in telegram s’orientava al dumber da pleds, era s’etablì in uschenumnà stil da telegram. Enstagl da dir «Jau arriv il venderdi a las 17.00 uras» vegniva il messadi reducì a «Arrivada venderdi 17 uras». Per il medem motiv pudevan retschaviders er manar sper lur adressa da posta usitada in’adressa telegrafica scursanida (cumparegliabla en sia funcziun da code al numer da telefon da pli tard u a l’adressa dad e-mail dad oz).

Il term ‹telegram› ha creà il 1852 E.P. Smith da Rochester (Stadis Unids). El dueva però remplazzar pir bler pli tard il term usità ‹depescha telegrafica› (resp. il term ‹messadi a cabel/a fildarom› che vegniva medemamain duvrà per part).

Il secret postal valeva er per telegrams, quai vul dir ch’il collavuratur ch’al spediva u retschaveva na dastgava betg falsifitgar il cuntegn u al dar vinavant a terzas persunas.

La transmissiun d’in telegram succediva en trais pass: L’emprim dictava il speditur ses text (persunalmain u pli tard er via telefon) ad in collavuratur en il biro da posta resp. uffizi da telegraf. Quel nudava l’adressa dal destinatur, il text sco tal ed eventualmain in dals motivs decorativs tranter ils quals ins pudeva eleger. Pajar il telegram pudev’ins en il biro da posta, sur il quint dal telefon u cun bittar munaidas en il telefon public dal qual ins telefonava. Dal temp da fluriziun dal telegram eran il servetsch postal, il telegraf ed il telefon numnadamain colliads sut il medem tetg (perquai p.ex. il num ‹PTT› – ‹posta, telefon, telegraf› – sco denominaziun oriunda da la Posta svizra). En la correspundenza commerziala eri gia usità a partir da ca. 1900 d’avair in’adressa da telegram reducida che sa cumponiva d’in pled cun ina lunghezza maximala da 15 bustabs e che custava correspundentamain be la tariffa d’in singul pled (enstagl da num, via, lieu etc.). En in segund pass vegniva il messadi transmess, p.ex. cun agid d’in telescriptur, ad in uffizi da posta resp. da telegraf en la vischinanza dal retschavider. E sco davos pass vegniva la sdrima da palpiri dal telescriptur tatgada sin ina charta (ch’era eventualmain munida cun in motiv decorativ) e distribuida al retschavider entaifer duas uras (la notg quatter uras) suenter ch’il telegram era vegnì dà si.

Apparaturas da codar e da decodar il signal

Tasta da maun dal 1880

Apparatura per retschaiver il signal (1861)

Per codar il messadi vegniva fatg diever da la tasta da maun. Tar quella sa tracti – en la lingua electrica – d’in palpader. Models mez-automatics da pli tard producivan ils ‹puncts› a moda automatica, uschia ch’il telegrafist stueva be pli generar ils ‹stritgs›.

Applicaziuns modernas a basa da software pussibiliteschan da remplazzar la tastatura da standard dal computer. Uschia pon er persunas cun impediments corporals far diever dal computer cun agid d’ina simpla tasta speziala u schizunt cun agid da sensurs che vegnan fixads vi dal corp.

Mintga telegrafist sviluppava sias atgnas caracteristicas areguard las battidas e la spertadad – cumparegliabel a la scrittira individuala. Da quai ha per exempel fatg diever la marina da guerra giapunaisa tar l’attatga da surpraisa cunter ils Stadis Unids a Pearl Harbor (1941). Ils Americans enconuschevan ils segns caracteristics dals singuls telegrafists giapunais e localisavan a basa da quels las posiziuns dals bastiments adversaris. Avant l’attatga han ils Giapunais sapientivamain fatg midar plazza ils telegrafists, uschia ch’igl als è reussì d’engianar ils Americans.

Per retschaiver ils signals han ins gia sviluppà baud apparaturas che duevan cumplettar u remplazzar la recepziun auditiva cun retegnair il signal en furma scritta. L’apparat da scriver u apparat da Morse ha Samuel Morse gia laschà patentar il 1840. Quel producescha puncts e stritgs sin ina sdrima da palpiri.

A partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è suandà il telegraf a lantschetta. Quel era munì d’ina tavla cun bustabs e cifras; ina lantschetta inditgava mintgamai directamain il segn che vegniva telegrafà, uschia che er laics che n’enconuschevan betg il code da Morse eran buns da recepir ils messadis.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner duevan alura suandar divers apparats da telegrafar cun tastatura da bustabs u a basa da puncts da maletgs ch’han furmà ils predecessurs dal fax. Quest ultim dueva da sia vart vegnir substituì tras l’e-mail.

Colliaziun a raits

Spessezza da las lingias da viafier e da telegrafia vers il 1900

La telegrafia è stada l’emprima furma da traffic da datas adressà ch’è vegnida colliada ad ina rait mundiala. Silsuenter duevan la telefonia incl. fax e pli tard l’internet surpigliar questa funcziun e l’extender.

Avant pudevan infurmaziuns be vegnir purtadas ensemen u barattadas sche persunas u pachets postals midavan materialmain il lieu. In exempel: L’onn 1868 ha il scienzià da la terra Ferdinand von Hochstetter stgaffì per l’emprima giada ina connexiun tranter in terratrembel en il Peru ed undas lontanas en il Pacific, per exempel en la Nova Zelanda. El ha fatg quai cun agid da viadis surmar e retschertgas extendidas ed ha uschia descrit sco emprim il fenomen tsunami, e quai avant ch’igl eran avant maun raits da communicaziun en furma da cabels maritims u radiofonia. Silsuenter han las raits correspundentas levgià marcantamain talas perscrutaziuns a lunga distanza.

Litteratura

• Patrice Flichy: Tele – Geschichte der modernen Kommunikation. Campus, Francfurt a.M. / New York, NY 1994, ISBN 3-593-35011-4.
• Alfred Löhr: Elektrische Nachrichtentechnik. En: Bremen wird hell – 100 Jahre Leben und Arbeiten mit Elektrizität, Hausschild, Bremen 1993, p. 301–319, ISBN 3-926598-95-6.
• Franz Pichler: Elektrisches Schreiben in die Ferne: die Telegraphie in Österreich; technische Entwicklung 1846–1906. (Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik, tom 12), Trauner, Linz 2007, ISBN 978-3-85499-204-2.
• Tom Standage: The Victorian Internet. Berkley Trade, 1999, ISBN 0-425-17169-8 (tud.: Das viktorianische Internet: die erstaunliche Geschichte des Telegraphen und der Online-Pioniere des 19. Jahrhunderts. Translatà dad Annemarie Pumpernig, Midas, Son Gagl, Turitg 1999, ISBN 978-3-907100-72-1).
• Horst A. Wessel: Die Entwicklung des elektrischen Nachrichtenwesens in Deutschland und die rheinische Industrie. Von den Anfängen bis zum Ausbruch des Ersten Weltkrieges. (Zeitschrift für Unternehmensgeschichte, supplement 25), Steiner, Wiesbaden 1983, ISBN 3-515-03324-6.
• K. Ulrich: Die Anfänge der Kabeltelegrafie. En: Ausbau, tom 3/1960, p. 222–232, Paul-Christiani-Verlag, Constanza 1960.

Colliaziuns

 Commons: Telegrafia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• James B. Calvert: The Electromagnetic Telegraph: A technical history
• L’istorgia da la telegrafia
• Istorgia da la telegrafia en Svizra
• Die Kunst der Radiotelegrafie da William G. Pierpont (PDF, 3,6 MB) – manual per emprender il code da Morse
• Pagina davart il code da Morse dals radiofonists amaturs
• Telegrafia: exponats da museum
• «Repeat, please» – Die Verlegung des ersten Telegrafenkabels über den Atlantik da Christian Holtorf sin Telepolis dals 5 d’avust 2008