Pompei

Ina via da la citad sco ch’ella sa preschenta oz

Pompei (latin Pompeii, grec Πομπηΐα Pompeia, talian Pompei) era ina citad antica en la Campania, situada al Golf da Napoli, la quala è vegnida destruida l’onn 79 s.C. tar l’erupziun dal Vesuv.

En il decurs da si’istorgia da radund settschient onns è la citad da Pompei stada abitada e vegnida furmada dad Oscs, Samnits, Grecs, Etruscs e Romans. Tar in’erupziun dal Vesuv l’onn 79 è la citad vegnida sutterrada ensemen cun ulteriurs abitadis sut ina rasada da tschendra vulcanica e crappa. Là en las ruinas bain sa conservadas per gronda part; ma damai ch’ellas n’eran betg visiblas ad egl, è la citad ida en emblidanza cun l’ir dal temp. Suenter sia rescuverta en il 18avel tschientaner ha cumenzà la segunda istorgia da la citad. En il decurs dals ultims tschientaners è Pompei sa sviluppà ad in object central da l’archeologia e da la perscrutaziun dal mund antic. Pompei, ina da las citads da ruina da l’antica conservadas il meglier, è daventà in term enconuschent e recepì vastamain.

Posiziun geografica

Pompei sa chatta en la regiun taliana Campania, al pe dal Vesuv, al nord dal flum Sarno curt avant che quel sbucca en il Golf da Napoli. La citad antica sa chatta sin il territori da vischnanca da la citad moderna Pompei, da la quala ils edifizis tanschan fin a l’ur dal lieu d’exchavaziun.

La citad avev’ins erigì sin in plateau da lava ch’era sa furmà tras erupziuns pli veglias. Reconstrucziuns han mussà che la citad sa chattava en l’antica bundant pli datiers da la mar (radund 700 m) che oz. La sbuccada dal Sarno, ch’era navigabel, era apparentamain protegida tras lagunas e serviva gia als mariners grecs e fenizians sco port segir e plazza da transtgargiada per lur rauba. Ultra da quai era il terren da la regiun circumdanta ordvart fritgaivel, betg il davos pervi da las erupziuns dal Vesuv precedentas.^[1]

Istorgia

Istorgia tempriva da la citad

Exchavaziuns pli novas en vischinanza da la citad odierna Nola han mussà ch’igl existiva là dapi l’entschatta dal prim millenni a.C. ina culegna. Quella han ins però bandunà vers la fin dal 7avel tschientaner a.C. per la translocar pli datiers da la sbuccada dal flum.^[2] Tenor la tradiziun mitologica è quest nov abitadi – Pompei – vegnì fundà dal mez dieu Hercules. En realitad sa lascha la fundaziun probablamain attribuir als Oscs; il num dal lieu deriva numnadamain dal numeral osc pompe ‹tschintg›. Tenor Strabon consistiva la populaziun da la citad dal temp istoric dad Oscs, Etruscs, Pelasgs e Samnits.^[3] Davart l’istorgia da la citad dal temp da las cuntraversas tranter Grecs ed Etruscs en Campania n’è enconuschent nagut. Chats mussan ch’ins ha probablamain tgirà contacts cun omaduas varts; las relaziuns cun ils Etruscs paran però d’esser stadas pli stretgas. Il pli probabel èn ils Pompeians stads a l’entschatta sut influenza greca, quai ch’explitgescha daco ch’els han surpiglià ils dieus grecs ed in tempel dorian. L’onn 525 a.C. han ils Etruscs extendì lur sfera da pussanza fin a Pompei. Els han tranter auter surpiglià il cult d’Apollo che vegniva tgirà a Pompei. Suenter la sconfitta dals Etruscs cunter las flottas da Cumae e Syrakus (Battaglia da Cumae 474 a.C.) han danovamain ils Grecs dominà la Campania. Dapi il 5avel tschientaner tardiv è Pompei alura vegnì sut domini samnitic. L’onn 310 a.C. ha la citad anc pudì parair in’expediziun da sblundregiada da vart da schuldads da flotta romans, ils quals duevan conquistar la citad vischina Nuceria Alfaterna.^[4] L’onn 290 a.C. ha Pompei percunter stuì s’alliar ensemen cun tut las autras citads samniticas al sistem d’allianzas roman. Dal segund tschientaner a.C. han ins chattà pliras inscripziuns en lingua osca. Suenter e surtut durant il segund tschientaner a.C. han las citads en Campania passentà in temp da gronda fluriziun economica. Igl han pudì vegnir realisads numerus projects publics sco hallas da martgà u tempels. Ed er edifizis privats han per part cuntanschì dimensiuns imposantas.

Pompei dal temp roman

Tant dal temp da las guerras dals Samnits sco er durant las guerras dals confederads fascheva la citad da Pompei part dals adversaris da Roma. Sulla ha assedià la citad l’onn 89 a.C.; fastizs da l’artigliaria pon ins anc vesair oz. Ins ha er chattà vi da las paraids-chasa inscripziuns en lingua osca che duevan mussar la via als defensurs che n’eran betg dal lieu. La finala ha Pompei stuì succumber als Romans ed è vegnì transfurmà l’onn 80 a.C. da Sulla en ina colonia romana. La citad sa numnava uss Colonia Veneria Cornelia Pompeianorum. Apparentamain èn radund 2000 veterans romans cun lur famiglias vegnids domiciliads en in pli grond territori serrà situà al sidvest da la citad. En la perscrutaziun actuala èsi contestà, schebain ins ha exproprià per quest intent parts da la citad u singulas chasas. Ins po s’imaginar ch’ins ha attribuì a la gronda part dals colonisaturs terren ordaifer la citad, uschia che quels na vivevan betg en quella. Da quel temp derivan inscripziuns romanas che laschan supponer in’‹autoromanisaziun› da la citad. Sco cumprovà vala però ch’igl ha dà l’emprim conflicts tranter ils novs colonisaturs romans e la classa sociala superiura indigena; quels han perdurà sur plirs decennis. Fin en il temp dad Augustus paran las veglias famiglias d’avair pudì reconquistar lur influenza. Sa basond sin la chasa imperiala romana è il successur che Augustus aveva previs en ses uffizi, ses nev Marcellus, vegnì elegì sco patrun da la citad e venerà, tuttina sco Augustus, a moda cultica. Medemamain dal temp dad Augustus para la citad pitschna d’esser sa sviluppada ad in lieu da scuntrada da la classa superiura romana.

L’amfiteater da la citad purscheva plaz a fin a 20 000 aspectaturs. Durant in cumbat da gladiaturs l’onn 59 s.C. èn proruts en quel cravals sanguinus cun visitaders da la citad vischina Nuceria, sco che rapporta l’istoriograf Tacitus.^[5]. Sinaquai ha l’imperatur Nero scumandà per diesch onns tut ils gieus a Pompei. Ils motivs per la dispita èn probablamain da tschertgar en problems politics che tanschevan sur Pompei e Nuceria ora.

In grond terratrembel, dal qual Pompei n’era anc betg sa revegnì dal tuttafatg dal temp da sia spariziun, ha tutgà ils 5 da favrer 62 la regiun enturn il Vesuv e chaschunà a Pompei gronds donns.^[6] Sur lung temp èn ins stads da l’avis en la perscrutaziun che quest terratrembel haja manà en la citad ad ina pauperisaziun e proletarisaziun; la perscrutaziun pli nova resguarda quai però sco pauc probabel.

En las funtaunas anticas vegn la citad da Pompei titulada a moda irregulara sco urbs^[7] oppidum^[8] u municipium^[9]. La populaziun, da la quala ils burgais appartegnevan al tribus Menenia, vegn stimada dal temp da l’erupziun dal Vesuv sin ca. 8000 fin 10 000 persunas.^[10]

L’extincziun da la citad

Il terratrembel da l’onn 62 è eventualmain vegnì chaschunà tras ina part dal tetg da la chombra dal vulcan ch’è sa sbassada u tras ina sfessa ch’è s’averta en la profunditad. En mintga cas ha il terratrembel cumenzà a leventar il cugn che stuppava il chamin dal vulcan. En il decurs dals proxims onns è la resistenza da quel daventada adina pli pitschna, e quai pervi dals gas enserrads che chatschavan vers ensi sco er pervi da la pressiun creschenta da la vapur en la chombra da magma. Ils 24 d’avust 79 vers mezdi ha la pressiun a l’intern surmuntà la resistenza dal cugn. Quel è vegnì destruì e ses material bittà viadora cun in sfratg. Immediat suenter quest’explosiun èn sortidas entaifer curt temp grondas quantitads da craps-spungia e da tschendra. Il dolomit dal trias ch’è medemamain vegnì bittà ora deriva dal tetg dal furn e cumprova ch’il chamin è vegnì svidà fin fitg profund. Silsuenter ha in radi da gas suflà viadora material pulverisà che deriva da las paraids dal chamin.

Gia plirs dis avant avevi dà indizis ch’il Vesuv sa sveglia; perquai aveva ina part dals abitants gia bandunà la citad. L’erupziun sco tala – a moda uschè andetga e da tala dimensiun – para però d’esser stada ina vaira surpraisa. En quest connex na dastg’ins betg emblidar ch’il vulcan era stà inactiv durant 500 onns e ch’il Vesuv vegniva plitost resguardà sco muntogna che sco vulcan. Sulettamain Strabon aveva rendì attent a sumeglientschas tranter il Vesuv e l’Etna. Ed er il terratrembel da l’onn 62 a.C. na para betg d’esser vegnì interpretà sco indizi d’ina erupziun smanatschanta – sco che cumprovan las vastas mesiras da reconstrucziun e renovaziun ch’èn vegnidas instradadas.

Tras l’erupziun èn arrivadas en l’atmosfera immensas quantitads da tschendra, lava e gas. Quest nivel ha il vent purtà sur la terra en direcziun da Pompei. Immediat suenter l’erupziun hai cumenzà a plover craps-spungia. Tranter la pulvra da craps-spungia sa chattavan er craps pli gronds ch’èn crudads cun gronda spertadad per terra. Tras quai èn numerus tetgs dads ensemen, ischs èn vegnids bloccads ed abitants serrads en.

Igl è suandada ina curta pausa durant la quala il chamin era sa serrà; la proxima erupziun al ha puspè rumì. Quai è anc sa repetì ina giada, manond adina dapli magma dal profund si tras il chamin. Ils gas han manà ad explosiuns ch’èn stadas accumpagnadas d’immensas erupziuns da tschendra. Durant quest punct culminant vegni probablamain ad avair dà ulteriurs terratrembels. A medem temp ha ina plievgia d’erupziun transfurmà a la spunda vest dal vulcan grondas quantitads da tschendra en bovas.

Tras l’erupziun d’enormas quantitads da material piroclastic eran il chamin e la part superiura da la chombra da magma vegnids svidads. Sinaquai è il tetg da la chombra da magma rut en. Or d’ina da las lingias da ruptura è magma arrivà a la surfatscha ed è sa derasà sur las palids situadas en il nord dal Monte Somma. Tras il collaps da la tschima dal Vesuv è sa furmada ina chaldera d’in diameter da sis kilometers, en la quala è silsuenter sa sviluppà il tgeiel dal Vesuv odiern.

L’entira erupziun ha durà radund 18 uras. Suenter ch’il vulcan era puspè sa quietà, era la gronda part dals umans a Pompei gia stenschentada u vegnida sturnida tras crappa crudanta. Tuttina avevan intgins survivì fin a quest punct la catastrofa. Quests paucs survivents èn però daventads en curt temp l’unfrenda da lavinas da brastgida. Tranter las unfrendas sa chattava er il renumà scriptur roman Plinius il Vegl. El era staziunà sco prefect da la flotta romana a Misenum; incità da l’interess per las scienzas natiralas e dal giavisch da prestar agid, era el sa rendì en bastiment al lieu da la catastrofa. Avant Stabiae è el vegnì per la vita en las svapurs da zulper. Perditga dal succedì è daventà ses nev Plinius il Giuven. En duas brevs – drizzadas a l’istoriograf Tacitus ch’al aveva dumandà per material documentar – descriva el detagliadamain las singulas fasas da la catastrofa (cf. la versiun rumantscha).^[11] Il decurs specific da l’erupziun da vulcan vegn perquai er numnà ‹erupziun pliniana›.

Tenor Plinius il Giuven ha l’erupziun gì lieu ils 24 d’avust. I dat però divers indizis che laschan supponer che quella saja pir succedida dus mais pli tard (p.ex. las restanzas da mangiativas ch’èn vegnidas a la glisch). Eventualmain è la divergenza d’attribuir a copists dal temp medieval ch’han fatg sbagls cun scriver giu las brevs da Plinius.^[12]

Rescuverta e perscrutaziun moderna

Emprimas exchavaziuns

Gia curt suenter la spariziun da la citad han ins salvà or da differents edifizis objects da valur (t.a. diversas statuas da marmel). Durant ils proxims 17 tschientaners è il terren da l’anteriura citad be vegnì colonisà sporadicamain. En las ruinas ch’eran relativamain bain cuntanschiblas han rubadurs da fossas però adina puspè tschertgà suenter objects e spoglià quellas.

L’onn 1592 – a chaschun da lavurs da construcziun da chanals – ha Domenico Fontana chattà diversas inscripziuns, tavlas da marmel, munaidas ed auter; ma en la regiun nagin che pareva da s’interessar per quai. Dals indigens vegniva l’areal numnà La Civita – la citad. In general da chavallaria, prinzi d’Elboeuf, ha udì dals chats, ha cumprà terren al lieu e cumenzà cun exchavaziuns senza plan. Tranter auter èn vegnidas a la glisch trais statuas da marmel. Quellas èn l’emprim vegnidas en possess dal prinzi Eugen a Vienna e pli tard a la curt dal prinzi electur Friedrich August II, nua che la figlia da quel, Maria Amalia Christina, è s’entusiasmada per quellas. Cura che quella è maridada a Napoli, ha ella supplitgà ses um da reprender las exchavaziuns. Ils 6 d’avrigl 1748 han ins cumenzà uffizialmain e cun permissiun da la chasa roiala napolitana a far novas exchavaziuns; quellas èn vegnidas manadas dal colonel inschigner spagnol Rocque Joaquín de Alcubierre ch’aveva gia tschertgà stgazis il 1738 a Herculaneum e ch’era gia sa participà a las exchavaziuns dal prinzi d’Elboeuf a Pompei. L’emprim avevan quellas l’intent da salvar objects d’exposiziun e da valur. Alcubierre ha però be gì in pitschen success tar sias exchavaziuns, uschia ch’el ha puspè cumenzà a tschertgar il 1750 a Herculaneum. Tuttina ha el constatà ch’el stoppia avair chattà in abitadi pli grond. Damai ch’el è stà da l’avis ch’i sa tractia da Stabiae, ha el numnà il teater ch’è vegnì a la glisch Teatro Stabina. Quatter onns pli tard han ins reprendì las exchavaziuns, questa giada però sut surveglianza da l’Academia da Herculaneum. Ins era en tschertga da statuas, cliniez e metals prezius e surtut da picturas muralas, las qualas ins statgava e manava a Portici en in museum ch’era vegnì endrizzà aposta per quest intent.

L’onn 1763 han ins chattà ina tavla cun l’inscripziun respublica Pompeianorum. Uschia era la citad vegnida identifitgada indubitablamain sco Pompei. Dapi il 1763 pudev’ins er visitar il territori d’exchavaziuns. Tar ils emprims objects d’exposiziun han tutgà il teater, il tempel dad Isis, la porta da Hercules e la villa da Diomedes davant la citad. Ils retgs napolitans Carlo VII e Ferdinando IV han fatg valair lur dretg exclusiv areguard ils stgazis che vegnivan chattads. A visitaders eri per exempel scumandà da malegiar las ruinas. Anc pli nausch per la perscrutaziun posteriura è stà il fatg ch’els han ordinà la destrucziun da las picturas muralas, e quai be per che nagin na possia sa patrunar da quellas. Pir il protest public da Johann Joachim Winckelmann ha sfurzà la chasa roiala da desister da questa pratica. Betg d’evitar è stada la disa da regalar objects squisits ad autras chasas roialas europeicas. Tranter l’elita europeica cursavan publicaziuns che cuntegnevan ina seria da gravuras cun il num Antichità di Ercolano. Grazia a quellas san ins oz almain tge stgazis d’art ch’èn ids a perder da quel temp.

Tras l’influenza da l’ovra da Winckelmann è sa midada a partir dal 1760 la schientscha entaifer la societad burgaisa: da s’occupar cun ils relicts dal temp roman è uss daventà ina confruntaziun cun l’atgna cultura europeica. Da qua davent è l’antica vegnida stilisada ed ins s’imaginava quella plaina d’edifizis pompus. Damai ch’ils chats a Pompei na correspundevan per ordinari betg a quest ideal e ch’il basegn dal museum roial era cuvert, ha l’interess per ulteriuras exchavaziuns al lieu laschà suenter in pau. Suenter la mort dad Alcubierre l’onn 1780 ha Francesco La Vega dirigì quellas. Visitaders prominents da Pompei en questa fasa d’exchavaziun tempriva han tranter auter furmà Johann Wolfgang Goethe («Igl èn capitadas bleras sventiras en il mund, ma paucas ch’avessan legrà talmain la posteriuritad»^[13]) e Wolfgang Amadeus Mozart.

In grond progress areguard las exchavaziuns hai dà cura ch’ils Franzos han occupà il 1799 Napoli e dominà l’entira Italia dal 1806 fin il 1815. Las exchavaziuns vegnivan uss dirigidas da vart franzosa ed èn vegnidas exequidas tenor plan. Sco emprim han ins exproprià il terren, sin il qual las ruinas sa chattan. Per part eran involvids fin a 700 lavurants en las exchavaziuns. Ins ha mess a la glisch parts dal Forum e medemamain la via principala ch’arriva dal nord, la Via Mercurio, e la Via del Foro che cuntinuescha vers il Forum. Uschia èsi reussì da colliar ina cun l’autra las parts al nord ed al sid ch’eran gia vegnidas exchavadas. Er en direcziun vest-ost han ins exchavà parts da la Via dell’Abbondanza. L’exchavaziun cumpletta dal mir da la citad che dueva pussibilitar in gir tras la citad n’è betg reussida fin la retratga dals Franzos l’onn 1815. Tuttina han ins gudagnà da quel temp per l’emprima giada in’impressiun da la grondezza e da l’aspect da la citad pitschna antica. Ils proxims onns han las exchavaziuns patì permanentamain sut mancanza da daners ed èn avanzadas be plaunsieu. Tuttina han ins fatg impurtantas scuvertas sco la Chasa da Faunus, la Chasa da Meleagros, la Chasa dal poet tragic e la Chasa dals Disocurs.

Giuseppe Fiorelli e l’entschatta da la perscrutaziun scientifica

Cun la nominaziun da Giuseppe Fiorelli sco soprintendente l’onn 1863 ha cumenzà ina nova epoca en la perscrutaziun da la citad. Ils proxims dudesch onns sut sia direcziun duevan esser ordvart decisivs. Insumma han las tecnicas d’exchavaziun fatg gronds progress durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner. La lavur è daventada adina pli scientifica e sa megliurada permanentamain. Ins ha per exempel cumenzà a far copias en gip dals morts. Fruntavan ils exchavaturs sin spazis vids che las baras avevan laschà enavos en il crap marventà, emplenivan els quellas precautamain cun gip. Suenter che quel era vegnì dir, sa laschavan ils morts enconuscher sco models da gip. Lur expressiun tanscha da l’agonia evidenta fin a l’impressiun d’in sa durmentar paschaivel. En il decurs dal temp è questa metoda vegnida perfecziunada, uschia ch’ina ha er pudì emplenir chaviertgs pli pitschens che cuntegnevan oriundamain material organic sco per exempel mobiglias da lain. Ins ha er cumenzà a deditgar dapli attenziun als plauns sura dals edifizis ed ha per part schizunt reconstruì quels. Las chasas vegnivan uss exchavadas da surengiu e betg nà da la vart. Quai manava a resultats scientifics pli clers, er areguard la construcziun dal tetg, e gidava ad evitar che las paraids collabeschian, quai ch’era savens capità pervi dal pais dal material cuntegnì a l’intern da las chasas. Ultra da quai èn ins sa deditgà a la preservaziun da las parts da la citad gia exchavadas; fin qua eran quellas be vegnidas conservadas malamain u insumma betg e smanatschavan d’ir en muschna.

Surtut sut il successur da Fiorelli, Michele Ruggiero, è la restauraziun daventada in’impurtanta part da la lavur. Fiorelli ha er introducì metodas da la documentaziun scientifica. El ha sutdividì la citad en ils quartiers (regiones) e blocs da chasas (insulae) che valan anc oz e numerà las entradas da las singulas chasas (domus), uschia che mintgina sa lascha identifitgar a basa da questas trais cifras, e quai ultra al num ch’ils exchavaturs han per ordinari dà a la chasa, p.ex. VI 15,1 (Casa dei Vettii). Cun il ‹Giornale degli Scavi› ha Fiorelli er edì l’emprima periodica cun rapports actuals davart las exchavaziuns. Sut ils successurs da Fiorelli han ins liberà las ulteriuras restanzas al vest da la Via Stabiana che n’eran anc betg vegnidas exchavadas. Uschia è stada terminada l’evaluaziun archeologica da l’entira part occidentala da la citad.

L’onn 1889 han l’archeolog Friedrich von Duhn e l’architect Louis Jacobi examinà stresas pli profundas da la citad ed èn fruntads sin in tempel doric dal 6avel tschientaner a.C. Tranter il 1907 ed il 1911 han ins chattà davant ils mirs da la citad duas necropolas or dal temp samnitic (5avel tschientaner a.C.). Vittorio Spinazzola ha manà tranter il 1911 ed il 1924 la perscrutaziun da l’entira Via dell’Abbondanza (er numnada via da bazar) fin a la Porta di Sarno. Las reconstrucziuns che Spinazzola ha realisà vi da las fatschadas dals edifizis da questa via èn però fitg contestadas en la scienza. Per proteger mirs, frescos, mosaics, inscripziuns etc. han ins gia erigì a partir da la fin dal 19avel tschientaner sin ils mirs pitschens tetgs da quadrels inclinads. Ins ha però fatg quai senza resguardar l’anteriura autezza dal local u plauns sura. Plinavant han ins installà ina rait da conducts d’aua e d’electricitad, per part per crear per ils visitaders effects tras funtaunas siglientas u glisch. Er il fatg ch’ins ha plantà da quel temp en las curts internas da las chasas plantas d’arbaja e palmas n’è, a lunga vista, betg stà da grond niz e chaschuna anc oz problems als archeologs. Er tar ils mirs na pon ins oz strusch pli differenziar tranter parts originalas e reconstrucziuns. Ma il pli grond problem da las lavurs da quel temp insumma furman las mesiras da mantegniment sezzas, las qualas van pli e pli en decadenza.

Archeologia moderna: dals onns 1920 fin oz

Sut Amedeo Maiuri, ch’ha manà durant bunamain 40 onns las exchavaziuns a Pompei, èn vegnidas fatgas a partir dals onns 1920 l’emprima giada exchavaziuns en stresas pli profundas che quella da 79 s.C. Ins vuleva uschia gudagnar enconuschientschas davart l’istorgia da la colonisaziun. La Segunda Guerra mundiala ha purtà ulteriuras destrucziuns, cura ch’aviuns alliads han bumbardà il settember 1943 Pompei. Pertutgadas èn surtut stadas las parts ch’eran vegnidas exchavadas da nov.^[14] Sut Maiuri han ins fatg ils onns 1950 las ultimas exchavaziuns da gronda surfatscha; ord vista scientifica èn quellas però vegnidas documentadas be malamain. Suenter las exchavaziuns da Maiuri eran uss er il sectur al sid da la Via dell’Abbondanza ed il decurs dal mir da la citad quasi scuvrids cumplettamain. La conservaziun è deplorablamain vegnida negligida e chaschuna als archeologs fin oz grondas difficultads. Precis quest sectur ch’era surbajegià fitg spess cun lavuratoris, albierts ed ustarias e che pudess dar in maletg precis da la vita en la citad fa oz in’impressiun senza vita e sterila. Per ina buna part è quai d’attribuir a reconstrucziuns dispitaivlas ch’han gì lieu ils onns 1980 e 1990 (suenter il grond terratrembel dals 23 da november 1980 ch’ha chaschunà grondas destrucziuns a Pompei). Er l’exchavaziun dal champ da fossas davant la Porta di Nocera croda en quest temp. Dapi lura sa restrenschan ins, abstrahà da pitschnas exchavaziuns da sondagi, sin ils territoris gia exchavads. En il fratemp èn scuvrids ca. dus terzs da la citad. Ulteriuras exchavaziuns en il grond stil n’èn betg previsas per il mument. Oz sa cuntentan ils archeologs cun lavurs da reconstrucziun e documentaziun ed emprovan da retegnair la decadenza progredenta da las ruinas. Pompei daventa er adina dapli in project da perscrutaziun internaziunal. Dapi il 1787 pon ins contemplar ils chats da Pompei en il Museo Archeologico Nazionale a Napoli; chats pli novs vegnan exponids al lieu en l’Antiquarium.

Svilup da la citad ed infrastructura

Vias, portas da citad e mirs da citad

Fin oz è il svilup da la citad da Pompei perscrutà be malamain, damai che las exchavaziuns sa restrenschan per ordinari a l’orizont da temp da l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 s.C. Sondagis pli profunds èn fin uss vegnids fatgs be en fitg paucs lieus, a chaschun da projects spezials e sa restrenschend ad objects specifics. Perquai sa laschan be trair conclusiuns parzialas areguard il svilup da la citad. Tar sondagis odierns da la citad vegn però er resguardada l’examinaziun da stresas pli profundas.

Anc oz sa lascha enconuscher sin il plan da Pompei il center oriund da la colonisaziun da la citad, la quala è vegnida erigida sin in plateau da lava en in lieu exponì. Las conturas da quest emprim abitadi en il sidvest da la citad èn caracterisadas da vias betg gulivas e betg ordinadas en in raster (sco che quai dueva esser il cas pli tard). Bain han vias grondas ch’èn vegnidas erigidas pli tard, surtut la Via dell’Abbondanza, er manà en il territori da la citad veglia; ma schizunt tar questas lavurs n’èsi betg stà pussaivel – pervi da la substanza architectonica avant maun – da schlargiar las axas a moda dal tuttafatg guliva.

Il fatg ch’ins ha concepì las vias ordaifer la citad veglia a moda sistematica, lascha supponer in’avertura planisada dal territori da colonisaziun pli nov. En la perscrutaziun èsi contestà cura ch’ha gì lieu quest pass. Tenor retschertgas pli novas pudess quai esser stà il cas gia vaira baud e pudessan esser vegnidas erigidas ensemen cun il sistem da vias er las portas ed ils mirs da la citad.

Cun guardar pli precis dat en egl che la citad da Pompei vegn percurrida da tschintg vias principalas. Quellas mainan per ordinari – sur diversas stortas u deturs – d’ina porta da la citad a l’autra. La suletta via che tanscha tras l’entira citad e che collia a moda absolutamain guliva ina porta da la citad cun l’autra è la Via Stabiana che maina en direcziun nord-sid. La suletta porta da la citad che na sa chattava betg sper ina da las vias grondas furmava la Porta di Ercolano situada en il nordvest da la citad. Malgrà che la gronda part da la citad è vegnida concepida tenor plan, divergeschan bleras lingias da las vias da l’axa nord-sid da la Via Stabiana.

A basa da las lingias da las vias sa lascha trair la conclusiun ch’ils quartiers situads en la part settentriunala da la citad veglia sajan vegnids concepids en il decurs dal 6avel tschientaner a.C. e surbajegiads parzialmain. L’extensiun dal territori da la citad sur la Via Stabiana ora vers ost n’ha probablamain betg gì lieu avant la fin dal quart tschientaner. Er qua datti duas differentas lingias da las vias, uschia che la colonisaziun da la part orientala vegn medemamain ad esser succedida en duas etappas. Surtut l’ultima etappa fa l’impressiun sco sch’in grond dumber da persunas fiss sa domiciliada qua a medem temp. Ins suppona ch’i sa tractia dals anteriurs abitants da la citad Nuceria Alfaterna, la quala Hannibal ha destrui l’onn 215 a.C.

Il fatg che la citad è creschida spertamain gia en il 6avel tschientaner a.C., pia dal temp da las trais emprimas generaziuns da colonisaziun, explitgescha er la decisiun d’eriger in emprim mir da defensiun. Questa construcziun da la mesadad dal 6avel tschientaner ch’era vaira bassa è gia vegnida spazzada a l’entschatta dal 5avel tschientaner e remplazzada tras ina nova construcziun massiva che consistiva da duas curtinas cun spazi intermediar emplenì. I n’è betg cler, schebain ina smanatscha reala (da vart da colonias vischinantas u nà da la retroterra) ha manà a l’erecziun dal mir.

Cumbain ch’ins sa be pauc da la colonisaziun preromana, pon ins dir ch’il temp dals Samnits (5avel/quart tschientaner a.C.) n’è betg stà segnà d’in grond svilup areguard la construcziun urbana. Cura ch’ils Romans han extendì lur influenza sin la Campania ed han empruvà da sblundregiar Pompei, èn ins sa decidids en la citad d’eriger in terz mir da la citad (or da quadrels da crap da chaltschina). A medem temp èn vegnidas erigidas la Porta di Sarno e la Porta di Nocera; pia para quest terren pir d’esser vegnì integrà da quel temp en la citad. Ussa aveva Pompei cuntanschì l’extensiun che la citad dueva mantegnair fin si’extincziun. Anc duas giadas èn ils mirs da la citad vegnids rinforzads: l’emprima giada en connex cun la smanatscha da vart da Hannibal e la segunda giada durant la confruntaziun cun Roma a chaschun da la Guerra dals confederads. L’ultima midada vi dal mir ha muntà l’erecziun da dudesch turs en il sidost, ost e nord. Quellas han ins mintgamai erigì a la fin da singulas vias, sinaquai ch’ils defensurs las cuntanschian il pli spert pussaivel.

I dat en egl ch’i deva oriundamain strusch vias tschorvas en la citad. Pir tras midadas vi d’edifizis ch’èn vegnidas fatgas dal temp dals imperaturs èn intginas vias da transit daventadas vias tschorvas. Avant eran er tut las pitschnas vias lateralas transiblas e probablamain frequentadas fermamain. Uschia arrivav’ins senza problems da mintga punct da la citad al mir da defensiun, quai che n’era betg senza muntada en cas d’attatgas. Il territori surbajegià tanscheva er be en il vest e sidvest (citad veglia) fin al mir da la citad, en questas parts pia nua che quel era protegì supplementarmain tras ina paraid pendenta. En las ulteriuras parts da la citad era laschà liber in spazi davant il mir, il qual furmava uschia in rintg che tanscheva quasi enturn l’entira citad.

Las vias vegnivan surtut duvradas d’animals da sauma e da fachins. Per ils peduns devi per ordinari sin las axas principalas atgnas sendas. Malgrà las roderas profundas n’è il traffic cun manadiras probablamain betg stà uschè spess sco quai ch’ins ha pensà pli baud. Las roderas sin la sulada èn numnadamain sa furmadas en il decurs da radund 150 onns; ed en las vias lateralas na datti strusch fastizs d’isada tras rodas da chars. Probablamain transtgargiav’ins ils chars da vitgira gia davant la citad sin charrets a duas rodas, animals da sauma e fachins. Quai resulta er da tavlas da leschas ch’èn vegnidas a la glisch a Herculaneum: quellas restrenschan il traffic cun chars che vegnan tratgs sin las uras da notg; da di dastgavan be furniturs da projects da construcziun publics duvrar las vias. Persuenter datti indizis per in vast diever d’animals da sauma: En l’entira citad sa chattan a l’ur dal passape tschients foras che pudessan avair servì a fermar ils animals e per fixar las tendas da sulegl.

Vias per peduns devi a Pompei per ordinari be per lung da las vias principalas. En las vias lateralas tanschevan ils edifizis percunter fin a la via, uschia che l’entir traffic sa splegava sin quella. Ils passapes na paran betg d’esser vegnids erigids dal maun public. La ladezza e la sulada da quels varieschan numnadamain per lung da la medema via, e quai per ordinari al cunfin da las parcellas. Questas ‹mesiras per diminuir il traffic› na servivan apparentamain betg a diriger il traffic da peduns, mabain per sa fermar e contemplar la rauba exposta davant las butias.

Nums da vias n’èn enconuschents nagins dal temp antic; las denominaziuns odiernas derivan tuttas dal temp modern.

Provediment d’aua

Sur tschientaners ha il provediment d’aua da la citad da Pompei furmà in dals pli gronds problems. Accessibla libramain era l’aua be al flum Sarno u nà da las funtaunas al Vesuv. Vulev’ins avair a disposiziun aua directamain en la citad, stuevan vegnir endrizzadas cisternas u chavadas funtaunas fitg profundas (pervi da la posiziun da la citad sin in plateau). Questas funtaunas represchentan ina prestaziun tecnica respectabla. A la Porta di Ercolano è vegnida a la glisch ina funtauna che tanscha betg main che 35 meters en la profunditad. Sin l’entir territori da la citad han ins chattà pliras funtaunas, las qualas èn per ordinari situadas en lieus centrals (cruschadas). In dumber anc pli grond devi però sin las parcellas sezzas u, surtut en la fasa tardiva, schizunt a l’intern dals edifizis. Suenter l’erecziun da l’aquaduct n’han ins betg pli duvrà las funtaunas; per part han ins utilisà quellas sco foss da ruments. Ins suppona che la gronda part dals edifizis disponiva avant l’erecziun da l’aquaduct er d’ina cisterna. Probablamain servivan quellas però sco furnituras d’aua da diever (p.ex. per lavar, sauar ils curtins u bavrentar ils animals da niz).

En il decurs da l’emprim tschientaner a.C. è vegnì erigì in aquaduct, il qual ha meglierà decididamain il provediment da la citad cun aua frestga. A l’ost dal Vesuv han ins devià ina lingia laterala da la lingia da Serina gia existenta. Fin Pompei manava l’aquaduct l’aua surtut sut terra. A la Porta del Vesuvio, il punct da la citad situà il pli aut, sa chattava in edifizi da distribuziun. Là vegniva l’aua l’emprim nettegiada cun agid da dus gronds culs da plum e silsuenter distribuida sin trais lingias d’affluenza che consistivan da bischens da plum. L’emprima lingia era reservada al provediment d’aua public, la segunda manava en las termas e la terza serviva a la furniziun d’aua en las chasadas privatas. En cas da mancanza d’aua pudevan la segunda e la terza lingia vegnir serradas. L’aua vegniva distribuida sur ina rait da recipients ch’eran situads en in’autezza da fin a sis meters e che servivan a cumpensar la pressiun. Pervi da l’auta pressiun d’aua pari d’adina puspè avair dà donns vi dals bischens da plum, sco che mussan divers fastizs da reparaturas vi da las lingias.

Malgrà las numerusas lingias che manavan en chasadas privatas, avevan ils bigls publics mantegnì lur funcziun sco lieu principal dal provediment d’aua. Fin uss han ins localisà betg main che 42 bigls. Entant ch’il provediment d’aua era pia organisà detagliadamain, na pari d’avair dà nagin allontanament d’aua persa. Damai ch’i deva en la citad ina pendenza natirala, vegniva quella simplamain manada davent sur las vias.

Edifizis publics

Forum

Il Forum sa chatta entamez la citad veglia da Pompei. Ses edifizis derivan da differents temps – l’ensemble n’intermediescha perquai nagin’impressiun serrada ed omogena. La surfatscha libra dal Forum è da furma rectangulara. Surtut en il temp preroman vegn quel ad avair servì sco plazza da martgà. A l’entschatta aveva el er in’impurtanta funcziun sco lieu da radunanza; pli tard èn las radunanzas dal pievel probablamain vegnidas spustadas en il teater. Il portic da dus plauns che circumdescha la plazza (cun excepziun da la vart dal nord) deriva da ca. 100 a.C.

Capitol

Il sulet edifizi ch’era situà sin la plazza sezza era il capitolium (Capitol), il tempel per la trias capitolinica. L’emprim era quel be consecrà a Jupiter sco pli auta divinitad romana. Il Capitol è vegnì erigì vers la mesadad dal segund tschientaner a.C., dal temp ch’era il tempel d’Apollo (cf. sutvart) è vegnì renovà. Da quel temp ha il Jupiter roman remplazzà l’Apollo grec sco pli aut dieu da la citad. Quai mussa che Pompei è gia s’orientà vaira baud vers Roma. La grondezza dal tempel surpassava quella dal tempel d’Apollo; ed er areguard la moda da construir èn ins s’orientà a models romans e betg pli a models grecs sco tar il tempel d’Apollo. Il Capitol era ornà a moda pompusa; er en la cella – la part interna dal tempel che vegniva savens tegnida libra – han ins chattà statuas. A l’entschatta dal prim tschientaner a.C. han ins extendì la funcziun dal tempel e cumenzà a venerar – sper Jupiter – Juno e Minerva.

Macellum

En il nordost da la citad sa chattava il Macellum, vul dir la halla da martgà. En il decurs da las reconstrucziuns ch’han gì lieu durant il segund tschientaner era la funcziun dal Forum sa midada. Quel na furmava betg pli, sco pli baud, la plazza da martgà centrala. Quest’incumbensa han surpiglià autras plazzas da la citad ed uschia era il Macellum. A l’entschatta dal prim tschientaner era quest edifizi vegnì reconstruì da fund ensi; il terratrembel da l’onn 62 a.C. al ha però donnegià fermamain. En il Macellum vegniva en emprima lingia martgadà cun victualias, surtut cun pesch e charn. Ins ha scuvert numerusas restanzas dad ossa e restas, ma er stallas. En las tabernae situadas al nord ed al vest han ins chattà restanzas da puma, granezza e products da pasternarias.

Edifizi d’Eumachia

Da tut ils edifizis che cunfinavan cun il Forum furmava l’edifizi d’Eumachia il pli grond e quel ch’era ornà cun la fatschada la pli pompusa. Il num deriva da la donatura da l’edifizi, la sacerdota Eumachia. Sin duas inscripziuns cumparan ella e ses figl sco donaturs da l’edifizi; i na resorta però betg a tge intent che l’edifizi serviva. I vegn supponì che la parcella tutgava gia pli baud a la famiglia bainstanta Eumachius. Deditgà era l’edifizi a la dieua Concordia; probabel serviva el sco sala per festas en onur da la dieua.

Local electoral e locals d’uffizi

Il local electoral han ins erigì durant l’emprim temp da la colonia romana. Davart la funcziun da quest pitschen edifizi pon ins be specular. Pli baud vegniva el numnà comitium, ma sco lieu da sentupada per radunanzas popularas era el memia pitschen. Perquai vegn supponì ch’el serviva a dumbrar ils cedels electorals en cas da decisiuns dal pievel.

La vart meridiunala dal Forum furmavan trais locals d’uffizi. Eventualmain sa tractavi da trais edifizis, perquai che l’administraziun da la citad sa cumponiva da trais pitgas: ils quaestors (administraziun da finanzas), ils edils (fatgs da construcziun, urden public) ed ils duumviri iure dicundo che furmavan ils dus uffiziants superiurs areguard la giurisdicziun. Ils edifizis pon er avair servì sco sala da sesida dal cussegl da la citad e sco archiv per documents uffizials.

Basilica

Al sidvest dal Forum sa chattava la Basilica. Quella è vegnida erigida en la segunda mesadad dal segund tschientaner, en rom da la monumentalisaziun da la citad (ensemen cun l’erecziun dal tempel da Jupiter e la reconstrucziun dal tempel d’Apollo). La Basilica ha in plan orizontal rectangular cun trais navs. Tar quest edifizi èn vegnids duvrada l’emprima giada a Pompei quantitads pli grondas da quadrels brischads. Per cuntanscher ina parita represchentativa han ins surtratg a la fin las fatschadas cun stuc, il qual è vegnì gulivà e pulì. L’edifizi serviva tut tenor sco tribunal e per tractativas commerzialas; segiradas dal tuttafatg n’èn questas supposiziuns però betg.

Tempel d’Apollo

Il tempel d’Apollo furmava il pli vegl edifizi situà al Forum. Ins ha chattà fastizs d’in edifizi pli vegl dal 6avel tschientaner a.C. Il tempel ch’è sa mantegnì deriva però da la mesadad dal segund tschientaner a.C. ed è evidentamain vegnì erigi tenor models da Roma. Quest fatg è interessant sch’ins tira en consideraziun che Pompei era da quel temp be lià a moda lucca cun Roma e ch’i na deva nagina necessitad da s’orientar a la chapitala romana. Il stil architectonic dal tempel mussa quant ferm che Roma ha recepì da quel temp models grecs. Oriundamain era il tempel d’Apollo in simbol per l’influenza dals Etruscs sin la citad, damai che Apollo furmava ina da lur divinitads centralas. Perquai ha quest tempel furmà oriundamain l’edifizi sacral principal da la citad. Ma er suenter ch’èn vegnids erigids ulteriurs tempels, ha il cult d’Apollo mantegnì sia popularitad. Ins ha chattà qua diversas unfrendas privatas, ma er statuas da bronz d’Apollo e Diana sco er hermes (pitgas cun mess si chau) da Mercurius e (probablamain) sia mamma Maia. A l’entschatta dal temp dals imperaturs han ins erigì davant il tempel in’ura da sulegl.

Halla da martgà

En il nordvest, sper il Macellum, era situada in’ulteriura halla da martgà. Eventualmain vegniva martgadà qua cun victualias ed ulteriuras raubas dal diever quotidian. D’impurtanza speziala per la perscrutaziun è stà il chat d’ina maisa da controlla da mesiras chavorgias or da lain da ruver. Quella derivava anc dal temp preroman, damai ch’ins ha chattà sin quella inscripziuns en lingua osca. Dal temp dad Augustus èn sa mantegnidas inscripziuns che sa refereschan a refurmas ch’han gì lieu da quel temp sin il champ da las mesiras. In’ulteriura atgnadad furman las latrinas communablas situadas en il nord da la halla. Igl èn quai las sulettas ch’ins ha chattà a Pompei ordaifer las termas.

Statuas ed artgs d’onur

Da tut las varts dadens e dador il porticus han ins chattà las basas d’almain 25 statuas. I na sa lascha però betg pli reconstruir tge statua che sa chattava nua. Suenter la destrucziun da la citad tras l’erupziun dal Vesuv èn quellas vegnidas salvadas intenziunadamain ubain spogliadas. Las dimensiuns dals sochels laschan però concluder ch’i sa chattavan sin il Forum exclusivamain statuas a chaval da grondezza natirala, entant ch’eran plazzadas davant las colonnas a l’intern dal porticus las statuas en pe.

Il lieu il pli prominent sa chattava al sid dal Forum. Qua han ins remplazzà pli tard diesch statuas da chaval entras trais ensembles da statuas fitg gronds. Entamez sa chattava, tenor inscripziuns, ina statua da chaval d’Augustus ch’è vegnida legada d’in donatur l’onn 12 a.C. Las basas da las duas ulteriuras gruppas laschan supponer ch’i stevan qua duas quadrigas; quellas represchentavan per ordinari l’imperatur sco triumfader. In’ulteriura statua da gronda dimensiun – probablamain medemamain da l’imperatur – sa chattava entamez il Forum. Gia vers la fin dal prim tschientaner a.C. n’avevi strusch pli plaz per autras statuas. La vart lunga vegniva flancada da reproducziuns dals onuraturs da la citad; per lung da la vart dal frunt pli graschla eran plazzadas talas da la famiglia imperiala.

A la vart meridiunala dal Capitol avev’ins plazzà dad omaduas varts artgs d’onur. In terz artg è suandà dal temp da Tiberius al nord da la vart orientala. L’artg situà en il sid da la vart orientala è pli tard puspè vegnì disfatg, probablamain en consequenza dal terratrembel da l’onn 62 s.C. Ils artgs servivan a la propaganda dals imperaturs.

Tempels ed edifizis da cult

Forum triangolare: tempel da Hercules-Minerva e Heroon

Tras la lingia da la via per lung da l’anteriur mir da la citad veglia, il cunfin andetg en il sid ed ulteriurs edifizis ch’èn suandads pli tard en il vest hai dà ordaifer la citad veglia da Pompei e direct a l’ur sidvest da la citad ina surfatscha triangulara che vegn numnada ozendi Forum triangolare. La gronda part da questa plazza n’era betg surbajegiada; i deva qua be il tempel da Hercules-Minerva, il Heroon ed in pèr edifizis pli pitschens.

Il tempel da Hercules-Minerva furmava suenter quel d’Appol il segund vegl tempel da la citad. En ses lieu sa chattava pli baud in tempel doric. Tras sia posiziun exponida pudev’ins vesair quest tempel gia davent da la mar. Sia fatschada aveva – quai ch’è ina raritad en l’antica – in dumber spèr da colonnas (set). Quai vegn attribuì al fatg ch’il tempel serviva a duas divinitads. Sa basond sin illustraziuns ch’ins ha chattà sin tievlas dal tetg, suppon’ins ch’i sa tractava da Hercules e Minerva. Las tievlas derivan da ca. 300 a.C.; probablamain è l’edifizi vegnì renovà da quel temp da rudent.

Vers la fin dal segund tschientaner a.C. han ins endrizzà in bigl profund sur il qual ins ha construì in tempel radund. Apparentamain vegniva il bigl duvrà sco orachel. A medem temp han ins erigì duas novas retschas da colonnas, ina en il vest ed ina en l’ost, ed in portal d’entrada monumental en il nord.

Tranter il tempel da Hercules-Minerva ed il Monopteros han ins erigì ca. 80 a.C. in Heroon, in cirquit circumdà da tuttas varts cun in mir, en il qual Hercules vegniva venerà sco erox.

Tempels dad Isis e d’Esculap-Salus

Il cult dad Isis è pir vegnì introducì a Pompei en il decurs dal segund tschientaner a.C. Isis vegniva probabel surtut venerada da la populaziun da la citad main bainstanta. Sco donaturs cumparan tar ils auters tempels per ordinari famiglias ritgas che vivevan gia daditg al lieu; tar il tempel dad Isis èn quai percunter plitost persunas da provegnientscha pli simpla. La popularitad dal cult dad Isis resulta er dal fatg che quel è vegnì reconstruì – sco in dals sulets edifizis publics – fitg svelt suenter il terratrembel da 62 a.C. Cura ch’ins ha exchavà quest tempel ils onns 1760 sco in dals emprims edifizis da Pompei, è la publicitad stada surstada da chattar en l’Italia in cult oriental. Tras quai è prorutta en l’Europa ina fascinaziun per l’Egipta, la quala è anc preschenta en il roman dad Edward Bulwer-Lytton dal 1837 davart la destrucziun da Pompei. Là vegn numnadamain dà entaifer il raquint bler spazi al cult dad Isis e ses sacerdot.

Il tempel dad Isis – er numnà Iseum – è vegnì erigì vers la fin dal segund tschientaner a.C. en in lieu exponì, directamain sper il teater, e quai sco in dals emprims stabiliments da quest gener en l’Italia. Cumbain ch’il cult deriva da la mitologia egipziana, correspunda la construcziun al stil roman – damai in’ulteriura perditga per in’orientaziun fitg tempriva vers Roma. Suenter lavurs da reconstrucziun èn vegnids agiuntads al pitschen tempel plirs locals accessorics. Ins n’ha betg be tschentà si in maletg da cult dad Isis, mabain er da Serapis, Harpokrates ed Anubis. Per lung da las varts davos dal porticus sa chattavan statuas e hermes dad Isis, Venus, Bacchus e da l’actur Norbanus Sorex. Sur in access en il nordost dal tempel arrivav’ins sut la terra, nua che vegniva conservada aua dal Nil per purificaziuns ritualas.

A l’ost dal tempel dad Isis sa chattava in ulteriur pitschen tempel ch’era deditgà a dieus esters (probablamain Esculap e Salud). Quest tempel deriva da l’entschatta da l’emprim tschientaner, pli u main dal temp d’arrivada dals novs colonisaturs; probabel è el vegnì realisà sin iniziativa da quels. Damai ch’igl era da quel temp difficil da chattar nov spazi da construcziun, han ins ‹encugnà› quel tranter chasas pli veglias. Divers altars e maletgs cumprovan ch’il cult era ordvart popular. La construcziun modesta mussa però er ch’il cult d’Esculap era plitost derasà entaifer las classas socialas pli povras da la citad.

Tempel da Venus

L’erecziun da quest tempel vegn situada en il temp da ca. 80 a.C., dal temp da la fundaziun da la colonia romana. Quest grond tempel è vegnì erigì en la citad veglia, tranter la Basilica e la porta vers il port. Da l’emprim edifizi n’è betg sa mantegnì bler, damai ch’il tempel è vegnì transfurmà dal temp dals imperaturs e destruì fermamain tras il terratrembel. Dal temp che la citad è vegnida sepulida, vegniva el anc adina renovà, uschia ch’il revestgiment da marmel manca.

Il fatg ch’ins ha erigì in tempel da Venus dal temp da la fundaziun da la colonia è significativ, furmava Venus gea la dieua protectura persunala dal conquistader Sulla; quai n’è betg be s’exprimì en l’erecziun dal tempel, mabain er en il nov num da la colonia, Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum. Venus è uschia daventada la nova patruna da la citad. Questa dieua era però er gia vegnida venerada pli baud en furma da la Venus Fisica, la dieua protectura dals contracts. Tras quai sa lascha explitgar il maletg da cult nunusità da la Venus en tunica lunga cun mantè, diadem e scepter.

Tempel da Fortuna

In pau al nord dal Forum, a la cruschada da la Via di Mercurio e da la Via della Fortuna, han ins erigì il tempel da la Fortuna, e quai circa dal temp ch’èn vegnids bajegiads sper il Forum ils edifizis che servan al cult da l’imperatur. Il tempel da Fortuna è vegnì construì sin in aut podest, en il stil da vegls tempels talians. Uschia dominescha el ils edifizis cunfinants.

Surtut sclavs ed anteriurs servs pratitgavan il cult da Fortuna. Er Mercurius vegniva venerà qua (sco gia en il Macellum). La finamira principala da quest tempel da la Fortuna Augusta era bain d’avischinar las classas socialas inferiuras al cult da l’imperatur, d’als integrar e da promover uschia la concordia.

Altars en la citad

A chaschun da las exchavaziuns èn vegnids a la glisch numerus pitschens altars, e quai surtut sin cruschadas. Savens sa tractavi da piedestals da crap u da nischas da cult improvisadas, mintgatant schizunt be da pictura murala vi da las fatschadas da las chasas. Quests pitschens altars servivan al vischinadi sco pitschens centers religius; ins tgirava qua surtut il cult dals lares compitales, vul dir dals protecturs da las cruschadas. In interessant aspect da quests altars è ch’il cult da l’imperatur, il qual vegniva celebrà directamain dals onuraturs, para d’esser stà main impurtant tar la glieud simpla ch’ils cults pli vegls.

Sper ils altars ch’eran accessibels publicamain vegnivan anc vitiers ils altars en chasas privatas, nua ch’ins venerava surtut las Lares e Penates.

Termas

Termas stabianas

La pli veglia terma deriva probablamain dal terz tschientaner a.C. Quella cumpigliava exclusivamain bogneras da seser. Il stabiliment era situà a la cruschada tranter la Via dell’Abbondanza e la Via Stabiana. Nà da l’entrada da la vart da la Via Stabiana arrivav’ins l’emprim en la gardaroba. En la proxima stanza da dimensiun pli gronda, l’apodyterion, devi nischas per deponer la vestgadira. Da qua entrav’ins en il tepidarium (il bogn temprà); a quel suandava il caldarium (il bogn chaud) u ch’ins pudeva ir en il laconicum (il suaduir). Tut questas stanzas eran d’ina dimensiun surprendenta, schizunt en il tepidarium devi ina bagnola per far bogn cun l’entir corp. Per sfradentar duvrav’ins probablamain il bogn en il caldarium; da quel temp na devi numnadamain anc nagin bogn d’aua fraida.

Durant ils emprims onns da la colonia è il bogn vegnì renovà e cumplettà vastamain cun meds publics. Tranter auter han ins erigì in destrictarium, in suaduir, en il qual ins pudeva sa nettegiar dad ieli e sablun. A chaschun d’ulteriuras renovaziuns a l’entschatta dal temp dals imperaturs è il laconicum vegnì transfurmà en in frigidarium (bogn d’aua fraida). Medemamain han ins fatg pli pitschna la palaestra ed erigì da vart dretga in grond batschigl da nudar (natatio). En il nordost sa chattava il bogn per dunnas. Quel era in pau pli pitschen e possedeva be in tepidarium ed in caldarium. Il bogn sa preschentava a moda pompusa, cumbain che las reparaturas n’eran anc betg terminadas suenter il terratrembel da l’onn 62 s.C.

Las termas dal Forum

Las termas dal Forum sa chattavan directamain al nord dal Forum. Inscripziuns che fan menziun da la finanziaziun publica dal stabiliment vegnan datadas en il temp da ca. 70 a.C. Las parts exteriuras da la terma servivan sco surfatscha da vendita per negozis; la segunda auzada vegniva probablamain affittada sco abitaziun. Ins suppona che questas mesiras servivan a generar entradas a favur da la terma.

L’emprim cumpigliava questa terma be in tract dad umens; il tract da las dunnas han ins cumplettà pli tard ed en furma in pau pli pitschna. Las termas dal Forum èn las sulettas ch’èn vegnidas reparadas vaira spert suenter il terratrembel da 62 s.C. e che guardavan or prest tuttina sco avant; il 79 s.C. eran ellas avertas.

Las termas situadas davant la citad

Gist dador la citad, a la porta dal vest che manava vers il port, han ins erigì a l’entschatta dal temp dals imperaturs in’ulteriura terma. Quella era vegnida construida tenor la pli nova savida dal temp e purscheva intgina raffinezza tecnica. Spezialmain interessantas eran las grondas fanestras ch’avrivan la vista vers la mar.

Oz èn questas termas surtut enconuschentas pervi da lur frescos erotics. Questas picturas ch’orneschan la gardaroba servivan sco orientaziun visuala per chattar l’atgna vestgadira; ellas s’orienteschan a la litteratura contemporana sco per exempel l’‹Ars amatoria› dad Ovid.

Las termas situadas davant la citad èn vegnidas donnegiadas fermamain tras rubadurs. A la fin da l’emprim millenni eran ellas schizunt abitadas. En il temp modern èn ellas gia vegnidas chattadas da Maiuri; ma las exchavà scientificamain e reconstruì han ins pir tranter il 1987 ed il 1992.

Ulteriuras termas

Suenter il terratrembel da 62 s.C. era previs d’eriger en in lieu relativamain central – a la cruschada da pliras vias, t.a. Via Stabiana e Via di Nola – novas termas, las termas centralas. L’onn 79 s.C. era pir erigida la construcziun criva; quella lascha però enconuscher ch’ins s’orientava a models da la citad da Roma.

Tar las termas republicanas sa tractavi da las termas las segund veglias, anc dal temp preroman, ma er da las termas las pli pitschnas da la citad. Quellas eran situadas visavi la Palaestra samnitica. Ins suppona che questas termas vegnivan surtut frequentadas dals sportists che sa trategnevan là. Eventualmain tutgavan las termas a l’entschatta schizunt tar ils implants da sport: ellas eran numnadamain situadas en in lieu relativamain decentral e na disponivan ultra da quai da nagin’atgna palestra. Questas termas sa cumponivan da dus tracts; il grond disponiva er d’in suaduir. Il pli tard dal temp dad Augustus han ins laschà scrudar questas termas.

Implants da sport

Forum triangolare

Sper sia muntada sco in dals centers sacrals da la citad (cf. survart), disponiva il Forum triangolare d’in spazi liber che vegniva utilisà sco implant da sport per la giuventetgna. Quel disponiva d’ina pista da currer e serviva al trenament sportiv-militar dals giuvens umens da la citad.

Palaestra samnitica

En il nordost cunfinava al Forum triangolare l’uschenumnada Palaestra samnitica. Il term ‹palaestra› deriva da la noziun greca πάλη (‹lutga›) e designava oriundamain il lieu da las lutgas, pli tard implants da sport en general.

En sia furma sco ch’ella sa preschenta anc oz deriva la Palestra samnitica dal temp dals imperaturs. La vart da l’ost da l’implant è avert, las ulteriuras varts èn flancadas da tschintg (en il vest) resp. otg colonnas (en il nord e sid). En ina fasa tempriva s’extendeva la palaestra pli lunsch vers ost, ha alura però stuì far plazza al tempel dad Isis. Al vest sa chattan trais locals che servivan sco gardaroba. En l’implant han ins chattà ina copia dal Doryphoros (ina famusa statua d’in porta-lantscha). Davant la basa da la statua sa chattava in altar, uschia ch’ins suppona ch’i vegnivan er fatg qua rituals religius.

Palaestra gronda (Campus)

Dal temp roman han ils implants da sport sin il Forum triangolare e la Palaestra samnitica pers pli e pli lur muntada (sco l’aspect dal trenament per intents militars insumma). Dapi il temp dad Augustus è vegnida en moda l’activitad sportiva per spir plaschair, e quai surtut tar la giuventetgna da la classa superiura. Per tegnair quint a las novas pretensiuns, han ins erigì in’immensa palaestra sin ina surfatscha libra al vest da l’amfiteater. Vers l’amfiteater han ins cunfinà quella cun in porticus avert a trais alas. En il center da l’implant sa chattava in grond batschigl da nudar. Ina pista da currer manca però.

Dal temp dals imperaturs dastgavan be ils gladiaturs exercitar en la citad cun armas. Lur center da trenament sa chattava en il sid dal teater, pia gist sper il Forum triangolare. En ils edifizis cunfinants han ils archeologs scuvert divers utensils che vegnivan duvrads dals gladiaturs.

Teater

Teater grond

Al cunfin meridiunal dal plateau da lava, en l’ost dal Forum triangolare, han ins erigì en il decurs dal segund tschientaner a.C. in grond teater. Igl è quai stà l’emprim edifizi en quest lieu; tut ils auters en vischinanza dal teater èn suandads pli tard e tegnend quint da la posiziun dominanta dal teater. Da l’emprima construcziun n’èn oz strusch pli sa mantegnidas restanzas. L’edifizi correspundeva l’emprim a la tradiziun greca: avant la tribuna era situada ina gronda surfatscha libra en furma radunda (orchestra) e las dimensiuns dal teater sco tal tanschevan levamain sur in mez rudè ora. Pir suenter pliras fasas da renovaziun e reconstrucziun è il teater vegnì adattà a las isanzas da teater romanas. Uschia han ins l’emprim auzà la tribuna; pli tard è la chasa da la tribuna (scaenae) vegnida erigida pli datiers dals plazs da seser, en pli han ins chavà in foss per pudair trair il sumbrival cun dapli effect e stgaffì a medem temp in pli grond spazi d’acziun per ils acturs. Ultra da quai è la fatschada da la tribuna vegnida refatga e travestgida cun marmel. Suenter il terratrembel da 62 s.C. han ins adattà in’ulteriura giada la fatschada, la cumplettond cun bleras nischas e colonnas. Cun questa chaschun han ins er empitschnì l’orchestra.

In ulteriur edifizi annex da muntada furmavan las loschas d’onur situadas da mintga vart. Da qua n’avevan ins bain betg la meglra vista sin la tribuna; pli impurtant che da vesair era però da vegnir vesì. Las loschas eran reservadas als magistrats ed als donaturs dals gieus. Ina gronda part da las reconstrucziuns èn vegnidas finanziadas da Marcus Holconius Rufus e da ses figl Marcus Holconius Celer, commembers d’ina da las pli ritgas e pussantas famiglias da la citad. Marcus Holconius Rufus ha schizunt survegnì in sez d’onur situà davant l’emprima ritscha da plazs da seser.

Teatrum tectum (Odeion)

Directamain al sidost dal teater grond sa chatta in teater pli pitschen. Or d’inscripziuns è quel enconuschent sco teatrum tectum (‹teater cuvert›). Quel è vegnì erigì durant ils emprims onns da la colonia romana. Responsabels per l’execuziun – per incumbensa dal cussegl da la citad – èn stads ils enconuschents uffiziants Marcus Porcius e Quinctius Valgus che n’eran omadus betg dal lieu. Da quel temp sa chattavan ils Romans che discurrivan latin anc en la minoritad. Ins suppona ch’ins ha erigì per els quest teater, entant ch’il teater grond vegniva duvrà vinavant dals Pompeians che discurrivan la lingua osca. Ultra da quai vegniva il teater pitschen probablamain duvrà sco lieu da reuniun per reglar las fatschentas da la citad.

Amfiteater

Pli u main a medem temp sco il teatrum tectum han ins er construì l’amfiteater ch’è situà en il chantun al sidost da la citad. Quel è medemamain vegnì exequì dals dus uffiziants numnads e purscheva plazza a 20 000 persunas. Damai ch’el era pli aut ch’il mir da la citad, furmava l’amfiteater l’emprim edifizi ch’ins veseva cun s’avischinar a la citad. Tar l’amfiteater da Pompei sa tracti dal pli vegl teater da quest gener ch’è insumma enconuschent (avant vegnivan els construids en lain e puspè allontanads suenter la represchentaziun). Cun quai ch’ins n’aveva anc nagina experientscha cun l’erecziun da tals edifizis, na dispona el betg anc da la tecnica raffinada da stabiliments sumegliants da pli tard, sco per exempel il Colosseum a Roma. Schizunt las stgalas tar ils plazs dals aspectaturs n’eran anc betg integradas en l’edifizi, mabain construidas ordaifer.

L’edifizi steva dal tuttafatg en il servetsch da sia funcziun, vul dir dal spectacul. L’impurtanza da l’amfiteater e surtut da las occurrenzas ch’avevan lieu là resorta dal grond dumber da graffitis ch’ins chatta vi da las paraids-chasa en la citad. Tranter quellas hai sgrifliezs da fans da singuls cumbattants sco «Nikanor, victorisescha!» u «Il noviz Spiculus or da la gruppa da gladiaturs da Nero ha gudagnà; il libertus (= sclav laschà liber) Aptonetus, cun 16 gieus, è vegnì per la vita». Dapertut en la citad chattan ins er avis sin ils gieus: «A chaschun da l’inauguraziun da l’archiv (vegnan gladiaturs) da Gnaeus Alleius Nigidius Maius a sa batter ils 13 da zercladur a Pompei. Cortegi, persecuziun d’animals, cumbat d’atlets; cun tenda da sulegl.»

Economia

Cumbain che Pompei furma la pli impurtanta e ritga funtauna areguard l’istorgia economica da l’antica, n’èsi betg adina simpel co interpretar ils chats. Entaifer la scienza è vegnì debattà ditg, schebain i sa tractava tar Pompei d’ina citad orientada a la producziun u al consum. Tenor las enconuschientschas actualas è ina furma maschadada la pli plausibla.

Provediment cun victualias

Il provediment da la citad cun victualias para d’esser vegnì effectuà almain parzialmain sur furniturs externs ch’eran sa stabilids en vischinanza da la citad (sco las Villae rusticae a Boscoreale). Quests manaschis eran probablamain spezialisads sin la producziun da products specifics. A Boscoreale han ins chattà 18 buts da terracotga (dolia) ch’eran laschadas en la terra, in grond torchel da vin ed in reservuar sutterran che pudeva tschiffar 10 000 liters vin. La viticultura furmava dapi l’emprim tschientaner a.C. in dals pli impurtants secturs economics da la regiun. Er da las famiglias Eumachius e Holconius è enconuschent ch’ellas possedevan dador la citad bains da vignas e che quels importavan gudogns considerabels. Il vin da la Campania vegniva er exportà; betg il davos retirava la citad da Roma ina cumpart respectabla (20 fin 25 %) da ses provediment da vin da la regiun dal Vesuv. Er a Pompei sez è cumprovada la viticultura: Sin l’Insula II 5, in terren quasi senza edifizis situà tranter la Via dell’Abbondanza e la part orientala dal mir da la citad, sa chattava ina plantascha da vin. Las foras da las vits han ins pudì cumprovar archeologicamain.

Sur il port situà a la sbuccada dal Sarno vegniva la citad medemamain provedida cun rauba, sco per exempel cun products da la pestga. La sosa da peschs garum, che furmava da quel temp in impurtanta cundiment, vegniva producida qua en implants pli gronds. Er la charn sto esser vegnida furnida d’ordaifer, damai che la citad sezza na purscheva nagin spazi per l’allevament d’animals, forsa cun excepziun da la tegnida da biestga manidla entaifer las zonas da las chasas.

Puma e legums derivava, almain parzialmain, direct dals curtins ch’eran situads en la citad sper las chasas. Dal temp da l’extincziun da la citad l’onn 79 s.C. èn cumprovads numerus ierts privats; en pli existivan entaifer la citad diversas surfatschas d’iert ch’ins utilisava communablamain. Pli probabel vegnivan questas purschidas anc cumplettadas tras furniturs d’ordaifer.

En las villas situadas ordaifer la citad han ins per ordinari chattà mulins a maun che laschan supponer ch’ins sa provediva qua sezs cun farina. Entaifer la citad mancan quellas però bunamain dal tuttafatg. Qua existan persuenter fitg bleras pasternarias, tschertinas cun ed autras senza mulin. Tut tenor furmavan questas ultimas er filialas da las pasternarias grondas che disponan per part da plirs mulins.

Mastergn ed artisanadi

Rauba da diever, materias primas, materialias da construcziun e products da metal mezfinids stuevan vegnir importads d’ordaifer la citad. Per la producziun da quadrels e da rauba da terracotga sco amforas eran ins dependents da chavas d’arschiglia. Tant da la famiglia Eumachius sco er da la famiglia Holconius è enconuschent ch’els possedevan talas chavas. La fabrica da quadrels da Lucius Eumachius furniva per exempel er a Boscoreale, quai che sa lascha cumprovar a basa dals buls da producziun. Durant ils mais avant la racolta vegnivan producidas las amforas, ils ulteriurs mais da l’onn eran reservads per la producziun da quadrels e tievlas.

Pli baud eran ins da l’avis che Pompei haja furmà in center local da l’industria da launa. Ins ha numnadamain chattà surfatschas da lavur correspundentas, avnauns per stgaudar liquids, zaivers e bigls per colurar, en pli èn vegnidas a la glisch en ina chasa radund 50 pais d’in taler. Tras graffitis èn cumprovadas professiuns sco fulladers, tenschiders e fieutraders. Oz èn ins plitost da l’avis che questa producziun bastava per l’autoprovediment, ma betg per la vendita ordaifer la citad. Il medem vala per auters secturs economics sco cuntscharias u l’elavuraziun da metals. D’intgins ferrers da Pompei èn sa mantegnids ils nums, sco Iunianus u Verus che fascheva lavurs en bronz e pitschens candelabers. Plinavant ha pudì vegnir cumprovà in lavuratori en il qual vegnivan producidas statuettas e statuas en grondezza natirala en tecnica da cul da bronz. I deva er juveliers (gemmarii) e ciseladers (caelatores). Tar ils ulteriurs manaschis da producziun ch’èn vegnids a la glisch tutgan ina fatschenta da pictur, in lavuratori da vaschler, ina parfumaria ed in lavuratori da lampas d’arschiglia.

Davant blers edifizis publics ed er davant bleras chasas privatas pli grondas sa chattavan retschas da negozis. En questa moda finanziava la citad projects ed er possessurs privats avevan uschia in’entrada accessorica. Exemplarica per questa cumbinaziun d’abitar e da viver è la Casa dei Postumii: L’edifizi cumpiglia ina gronda surfatscha e dispona da trais varts da tabernae. Ina part da quests negozis eran colliads directamain cun la chasa sezza. Ins suppona che (anteriurs) sclavs lavuravan qua per incumbensa dal possessur. Auters negozis na disponivan da nagina colliaziun cun la chasa centrala, ma persuenter d’in palantschieu intermediar; qua pudeva il possessur dal manaschi abitar cun si’entira famiglia. La chasa principala dispona er d’in access separat a la segunda auzada; probablamain aveva il possessur affittà quella. Intgins dals negozis han pudì vegnir identifitgads. Uschia devi ina cuschina da coier ed in lavuratori da metal. La cuschina da coier vegniva eventualmain provedida d’ina gronda cuschina che tutgava tar l’edifizi.

Prostituziun

A Pompei è medemamain cumprovada la prostituziun. Da muntada speziala è il fatg ch’ins ha chattà en la citad il sulet edifizi antic, il qual sa lascha identifitgar cun tschertezza sco lupanar (burdel). L’opiniun da pli baud che la citad cumpigliava in dumber pli grond da burdels na vegn betg sustegnida da la perscrutaziun pli nova. Savens han ins interpretà faussamain sco burdels edifizis, en ils quals ins ha chattà illustraziuns eroticas u sexualas ubain graffitis cun in cuntegn obscen u che sa referescha a la prostituziun. Tals maletgs eran però preschents dapertut e na pon betg valair sco indizis per edifizis correspundents. Ins suppona però che las prostituadas n’eran betg be activas en il burdel, mabain er en atgnas abitaziuns u stanzas affittadas. Ultra da quai eran bleras camarieras activas en questa professiun, uschia ch’era bleras ustarias avevan il caracter da burdels. Schizunt en quartiers pli bainvis sa lascha cumprovar a basa da graffitis la preschientscha da prostituadas; quellas avevan lur quartier en las etaschas superiuras da las chasas, las qualas n’èn oz betg pli avant maun. Grazia a quests graffitis, dals quals èn sa mantegnids tschients, èn er enconuschents ils nums da bleras prostituadas – per gronda part sclavas derivantas da l’ost; per part er umens – e la furmaziun dals pretschs.

Politica

Vi da las paraids-chasa ed ils mirs da la citad èn sa mantegnidas inscripziuns latinas tegnidas en cotschen e nair. Quellas che sa laschan interpretar il meglier sco appels electorals dattan in’invista en las relaziuns politicas da la citad. Suenter las elecziuns vegnivan questas inscripziuns normalmain puspè dadas si alv per far plaz per las proximas; dal temp da sia spariziun sa chattava la citad però gist en in cumbat electoral. Enturn ils candidats sa furmavan comités da sustegn che procuravan per las inscripziuns correspundentas. Quellas sa chattavan surtut vi da las fatschadas d’edifizis ch’eran situads a las vias principalas, sin plazzas publicas u en vischinanza dals negozis. I pudevan sa furmar gruppas da vischinadis u entiras associaziuns professiunalas che sustegnevan in candidat. Ils commerziants da puma da Pompei favurisavan per exempel il candidat Sallustius Capito. Interessantamain sa participavan er las dunnas intensivamain a la propaganda electorala, e quai cumbain ch’ellas na pudevan ni eleger ni vegnir elegidas. Ina da questas recumandaziuns sa cloma: «Pollia supplitgescha d’eleger Marcus Cerrinius»; in’autra, fitg directa: «Elegì Gaius Rufus!»

I dat en egl ch’ils appels na sa refereschan betg ad in program electoral u da partida. Ed er empermischuns electoralas na chatt’ins strusch. Partidas en il senn odiern n’existivan betg; ins deva la vusch plitost ad ina persunalitad che ad in program politic. Per in dals candidas, il Pompeian Helvius Sabinus, èsi stà pussaivel da cartar sin il territori da la citad il muster da derasaziun da sia propaganda electorala. En tut eran vegnids scrits en tut la citad dapli che 100 appels electorals a sia favur; Helvius vegniva sustegnì da gruppaziuns fitg differentas, quai che po esser in indizi per in aut grad da reputaziun.

Las parolas sezzas èn fitg differentas. Ellas tanschan da simplas abreviaziuns sco «OVF» (per oro vos faciatis, «Jau As supplitgesch d’eleger el») sur amis e cumpogns che fan reclama per lur candidats fin a furmas pli organisadas sco ils collegia, ils predecessurs antics da las uniuns. Auters appels derivan da pasterners, ustiers, giugaders da dats, damas d’animaziun u da magisters che fan reclama per lur scolars. Il placat sco med da publicitad n’era anc betg derasà. A Roma percunter vegnivan gia affischads sin plazzas publicas texts da lescha u tavlas da lain alvas cun communicaziuns uffizialas.

La procedura d’elecziun per ils radund 5000 fin 10 000 umens da Pompei cun dretg da vuschar sa lascha eruir a basa da relievs da munaidas u da funtaunas scrittas contemporanas. Ins sa radunava sin il Forum ed elegeva, en areals circumdads cun ina saiv, cun agid da tavlas da tschaira. En connex cun ils cumbats electorals en l’antica vegn savens discurrì da politica da clientella, nepotissem e schizunt da corrupziun averta. Quant giustifitgadas che questas reproschas èn, è grev da dir. Sustegn da vart da gruppas da professiun en spetga da recumpensas devi segiramain. Medemamain vegniva investì er da quel temp blers daners en il cumbat electoral – schizunt Julius Caesar ha stuì temair ina giada da far daivets pervi dals auts custs dal cumbat electoral. Da l’autra vart empermetta a Pompei Bruttius Balbius da «schanegiar la cassa da la citad» sch’el vegnia elegì. Tge ch’ins po constatar en general cun intercurir ils chats, è il fatg ch’i na vegniva betg fatg reclama cun politica innovativa, mabain plitost accentuà las tradiziuns e cuntinuitads e tematisà problems dal mintgadi. Almain ina tscherta cumpetenza areguard la politica economica para en mintga cas d’avair possedì il candidat, dal qual igl ha num Bonum panem fert («el porta bun paun»). Ed i deva er vuschs che na sa drizzavan betg a favur, mabain encunter tscherts candidats. Uschia hai num en connex cun Marcus Cerrinius che schizunt «assassins voteschan per el».

A l’entschatta dal temp dals imperaturs èn las elecziuns atgnamain vegnidas messas ord vigur; da princip vegniva uss tut decretà da vart da l’imperatur e tgi che dueva occupar ils uffizis vegniva decidì en circuls pitschens. En radund 2000 citads da l’Imperi roman – tranter auter a Pompei – ha però existì vinavant l’autodeterminaziun communala; e qua hai lura propi er dà dal temp dals imperaturs cumbats d’elecziun vivs ed autentics.

Dal temp da la republica romana vegnivan per ordinari manadas tras en las citads elecziuns politicas che servivan ad occupar il cussegl da la citad. Quel furmava il gremi d’autodeterminaziun locala ed era en in tschert senn ina copia dal Senat a Roma. Elegida per propi vegniva però mo ina pitschna part dal cussegl da la citad che sa cumponiva da 100 decuriones. La gronda part dals magistrats sa cumpravan cun ina tscherta summa en lur uffizis politics. Quest proceder – che para or da nossa optica dubius e nundemocratic – era tuttavia tipic per l’antica; ins era numnadamain da l’avis che las persunas che disponian da blers daners duain er decider en dumondas politicas.^[15] A Pompei avevan er lieu elecziuns per dus ulteriurs uffizis. Per l’ina per l’uffizi dals duumviri, il qual sa cumponiva da dus umens che vegnivan mintgamai elegids per in onn. Quels avevan grond’influenza sin la politica statala, presidiavan il cussegl da la citad e faschevan dretgira (dretg da citad). Per l’autra l’uffizi dals duumviri quinquennales che vegnivan – sco ch’il num di – elegids mintga tschintg onns. Quels s’occupavan da dumondas administrativas e manavan las glistas dals burgais. Las lavurs ch’ils duumviri exequivan vegnivan controlladas dal cussegl da la citad.

Daspera vegnivan elegids candidats per posts da caracter puramain administrativ. Ils uschenumnads aedils, ch’eran subordinads als duumvirs, manavan l’administraziun. Tar lur incumbensas tutgavan per exempel l’administraziun da la construcziun da vias, la realisaziun da gieus sco er il mantegniment d’edifizis publics.^[16]

Sco electurs vegnivan admess tut ils umens libers sur 30 onns ch’avevan il dretg da burgais roman. Dunnas, sclavs e persunas da l’exteriur na dastgavan betg sa participar.^[17]

Chasas privatas

Abitar a Pompei dal temp preroman

Tar ina gronda part dals edifizis da la citad sa tractavi da simplas chasas d’abitar, savens cun in lavuratori u in negozi annex. Ses fitg bun renum aveva Pompei surtut d’engraziar a las chasas luxuriusas da la classa superiura. Blers da quests cumplexs cun caracter da palaz èn gia vegnids erigids dal temp dals Samnits ed eran da quel temp lunsch ordavant als edifizis romans cumparegliabels. Intginas chasas, per exempel la Chasa dal Faunus, avevan ina surfatscha da basa da 2500 m² e disponivan supplementarmain d’ina segunda auzada. Questas villas pudevan uschia concurrer cun ils palazs dals regents hellenistics en la part orientala da la Mar Mediterrana. Pir cun l’expansiun romana en il decurs dal segund tschientaner a.C. è quest luxus er arrivà en la chapitala romana.

Ina caracteristica da las chasas da quel temp è ch’ins ha er empruvà d’eriger sin parcellas pli pitschnas in peristil – ina curt circumdada sin tuttas vart cun colonnas – u almain in portic. La moda da construir ils edifizis era fitg rigida. Uschia han ins per exempel empruvà d’ordinar ils ischs da las chombras che cunfinavan cun l’atrium a moda simmetrica e regulara. Blers ischs muntavan da quel temp che la chasa saja gronda ed il possessur bainstant. En edifizis pli pitschens vegnivan perquai savens malegiads ischs apparents vi da las paraids. Tscherts elements da construcziun sco tecnicas da far mir han ins surpiglià directamain dals edifizis da represchentaziun publics. Sper las picturas èn ils mirs er segnads da stuccaturas preziusas. En la perscrutaziun vegn quest stil da decorar las paraids numnà l’‹emprim stil pompeian›.

Cuntrari a la situaziun sco ch’ella sa preschenta tar ils edifizis gronds, èn las chasas simplas segnadas da svilups be minimals. Bleras dad ellas eran vegnidas concepidas sco chasas en lingia. Pitschnas curts avertas eran la regla, atriums percunter n’èn strusch avant maun. La curt interna serviva probablamain sco pitschen iert e per tegnair pitschens animals da chasa sco giaglinas u eventualmain er in portg u ina nursa. En general san ins relativamain pauc davart las chasas simplas, damai che la scienza n’è ditg betg s’interessada per quellas e che exchavaziuns negligentas da pli baud na lubeschan betg pli da reconstruir ils detagls.

Abitar a Pompei dal temp republican

Suenter ch’ils veterans romans e lur famiglias èn sa domiciliads a Pompei, hai cun gronda probabilitad dà grondas midadas en la citad. Schebain quai sa lascha cumprovar a basa dals chats archeologics è ina da las bleras dumondas che sa tschentan en connex cun la perscrutaziun da la citad.

Ensemen cun ils novs colonisaturs arriva er ina nova furma da decorar las paraids en la citad (il segund stil pompeian). Las stuccaturas plasticas da l’emprim stil han fatg plazza a frescos da gronda surfatscha. Sa mantegnida è però la finamira da stgaffir ina paraid ch’era architectonicamain uschè plastica sco pussaivel e structurada ritgamain. Las paraids eran picturadas cun colonnas, elements geometrics e vistas enramadas ch’eran a medem temp illusiunisticas e natiralisticas. Illustrads vegnivan per exempel areals cun sanctuaris u simplamain be bellas cuntradas fantasticas. In impurtant med stilistic furmava la lavur cun illusiuns opticas e reducziuns che funcziunavan be perquai ch’ins aveva mantegnì las mesiras e proporziuns da l’emprim stil.

En il vest e sidvest da la citad han ins allontanà il mir da la citad e stgaffì uschia nov spazi; ultra da quai ha la posiziun a la spunda stippa pussibilità d’eriger chasas en furma da terrassa. Vers la mar han ins endrizzà porticus u saluns cun grondas fanestras ch’avrivan ina vista magnifica vers il golf, l’insla e la muntogna.

D’eriger cumplexs pli gronds a l’intern da la citad era pli grev, damai ch’ins stueva acquistar per quest intent pliras parcellas vischinantas. Nua che quai è stà il cas, han ins per ordinari stgaffì nov spazi da viver e peristils. L’exempel il pli impressiunant en quest reguard furma la Chasa dal labirint. En il sid sa chattava ina veglia chasa cun atrium, entamez il curtin e lunsch davent da l’entrada, en il nord, in cirquit da saluns erigids da nov. Giasts stuevan pia percurrer l’entira chasa e duevan segiramain vegnir impressiunads tras l’entir cumplex che sa preschentava a moda ordvart ritga e che renviava uschia a la ritgezza dal patrun-chasa.

En bleras chasas sa laschan cumprovar per l’entir emprim tschientaner a.C. pitschnas e grondas renovaziuns e cumplettaziuns. Betg cler è er qua la situaziun en ils bains pli pitschens, damai che quests chats n’èn betg documentads suffizientamain.

Abitar a Pompei dal temp dals imperaturs

Dal temp dals imperaturs n’è documentada nagina construcziun nova d’ina chasa pli gronda. Tuttina èsi surtut l’apparientscha da las chasas da questa perioda ch’ha influenzà l’imaginaziun da l’abitar a Pompei. En egl dat per ordinari l’emprova dals possessurs d’integrar sper restanzas d’architectura e decoraziun pli veglia er elements novs, moderns. Uschia chatt’ins savens ina cumbinaziun da pitschnas hallas d’entrada, da vasts curtins e frescos en colurs glischantas sper elements architectonics pli vegls.

Ina novaziun evidenta da l’entschatta dal temp dals imperaturs furma per exempel la revalitaziun da l’atrium. Per ordinari han ins renovà ils palantschieus ed ils roms dals recipients da l’aua da plievgia ed installà gieus d’aua. Quests ultims eran savens endrizzads en furma da figuras, da las qualas sortiva (da la bucca, dal bec etc.) in radi d’aua. Quests gieus d’aua vegnivan plazzads uschia ch’els figuravan sco attirasguard per visitaders. Davos il gieu d’aua sa chattava normalmain ina maisa da marmel (resp. en chasas pli simplas ina maisa mirada, embellida cun stuc). La funcziun da quella n’è betg dal tut clera, eventualmain preschentav’ins là tscherts objects da valur. Savens vegniva l’atrium transfurmà supplementarmain en in curtin pittoresc. Per endrizzar gieus d’aua stuevan vegnir messas lingias da pressiun e dumandà ordavant la lubientscha da l’aedil. Las salas da mangiar èn vegnidas endrizzadas da quel temp a moda pli generusa e sche pussaivel cun vista sin il peristil.

Er tar las picturas muralas hai dà intginas novaziuns. Il terz stil pompeian sa differenziescha fermamain da l’emprim e dal segund. En general pon ins dir che tut è daventà pli simmetric. Ils elements da maletg eran uss savens enramads en ina colur e structurads tras pitgas miniaturisadas. Las paraids eran adina tripartidas; en la part centrala mussavan ellas savens cuntradas cun sanctuaris, ma adina dapli er scenas mitologicas – populars eran surtut temas dionisics e represchentaziuns eroticas.

Er en l’orticultura sa lascha constatar in’orientaziun vers furmas pli simmetricas e geometricas. Schizunt ils pumers vegnivan plantads tenor tscherts musters. Sendas per passar tras il curtin n’eran betg avant maun; quel dueva be vegnir contemplà d’ordaifer. Statuettas e hermes accentuavan supplementarmain l’impressiun d’in mund fantastic ed absent.

Quest’abundanza d’elements sin pitschen spazi furma era la caracteristica centrala da las picturas dal quart stil pompeian. La pictura fa in’impressiun gracila, filigrana; savens èn represchentadas scenas eroticas u miticas. Las figuras vegnan mussadas en la moda actuala, uschia ch’ins po supponer ch’ils possessurs da las chasas hajan indirectamain laschà represchentar els sezs.

Necropolas

Davant pli u main tut las portas da la citad eran situadas pitschnas u er pli grondas citads da morts, las qualas mintga novarrivà stueva traversar. Ils pli gronds da quests stabiliments sa chattavan davant la Porta di Norcea e surtut davant la Porta di Ercolano. Pli impurtanta che la persuna sepulida era, e pli datiers da la citad che sia fossa sa chatta. In tschancun da ca. 30 meters davant la citad era reservà al cussegl da la citad per surdar fossas d’onur.

Spezialmain tschertgads ston esser stads ils plazs davant la Porta di Ercolano. Qua èn las chasas sepulcralas vegnidas bajegiadas fitg spess ina vi da l’autra. Quellas na furmavan betg be in lieu da la memoria ed in simbol da status, mabain er in lieu da propaganda politica e sociala. Ins chatta edifizis fitg marcants e singulars – savens da las famiglias bainstantas da la citad – che cumbattevan anc cun ils commembers morts da la famiglia per attenziun.

Per far plazza a novas chasas sepulcralas vegnivan las veglias per ordinari ruttas giu; perquai n’han ins chattà praticamain nagins edifizis pli vegls. Igl èn però sa mantegnids intgins exempels che cumprovan la tgira da las fossas pli veglias d’onuraturs da la citad ch’ins venerava. Uschia è vegnì a la glisch in edifizi sepulcral cubic, en il qual ins aveva sepulì Marcus Porcius, l’emprim onuratur da la nova colonia romana. Questa fossa vegniva er anc tgirada bundant tschient onns suenter sia mort, e quai cumbain ch’è enconuschenta nagina descendenza da sia vart.

Sper questa fossa pli veglia han ins erigì a l’entschatta dal temp dals imperaturs dus novs edifizis, numnadamain las fossas per Aulus Veius e per la sacerdota da Venus Mamia. Omadus èn vegnids endrizzads en furma da bancs mez radunds cun vista vers la mar. Per cuntanscher per sai ina posiziun pli datiers dal mir da la citad desistivan intgins patruns da construcziun schizunt da laschar eriger lur fossa sper la via e sa cuntentavan cun la segunda retscha. Directamain davos las fossas menziunadas sa chattava il monument a duas auzadas da la famiglia Istacidia. Avant la Porta di Nocera ha la famiglia Eumachius medemamain laschà eriger in edifizi spezialmain grond; quel n’è però betg fitg aut mabain s’extenda orizontalmain. Sur pliras generaziuns ha l’edifizi servì als commembers da la famiglia sco mausoleum.

En il temp suenter Augustus para questa concurrenza però da prender ina fin. Ils cirquits da fossas vegnivan uss plitost construids a moda unitara. Ins als cunfinava cun mirs bass e pitschnas turs da chantun. Entamez sa chattava in piedestal per las urnas. Da quel temp entravan ils parents be pli per tschertas occurrenzas en quests cirquits da fossas. L’element il pli impurtant furmava uss l’altar da la fossa ch’era construì a moda ordvart ritga e faschond diever da marmel prezius. Qua sa chattava er l’inscripziun che ludava ils merits e la pietusadad dal defunct. Entant che las fossas dal temp republican e dad Augustus regordan surtut als onuraturs da la citad, datti pli tard schizunt fossas da sclavs ch’eran vegnids relaschads en libertad (liberti).

Apparentamain vegnivan edifizis da fossas savens malduvrads sco latrina. Or da la ‹Cena Trimalchionis› san ins che quel vuleva schizunt postar ina guardia sper sia fossa per prevegnir ad in tal abus. Perditga da quai dat er in’inscripziun sin in crap-fossa davant ils mirs da Pompei che sa drizza directamain a talas persunas senza pietad.

‹Graffitis›

A Pompei han ins chattà radund 10 000 inscripziuns per las qualas ins duvrass oz il term ‹graffitis› e che represchentan er oz ina furma usitada da la communicaziun quotidiana. Numerus sgrifliezs anc pli vegls èn gia vegnids a la glisch en la Veglia Egipta. Cun quest term n’èn sa chapescha betg manegiadas las picturas da paraid en ils tempels e las fossas, mabain inscripziuns privatas, sgrifliezs vi d’edifizis, sin la grippa u vi da statuas. Tar ils Romans vegnivan quellas be darar fatgas cun cotgla u crida. Per ordinari vegniva fatg diever d’in stilus, in griffel giz che serviva a scriver sin tavlas da tschaira. Talas tavlas eran en diever en il mintgadi per pudair far sveltamain notizias. L’utensil da scriver da metal penetrava però er senza problem mintga liadira. Cuntrari als graffitis odierns ch’èn per ordinari da gronda dimensiun, ston ins però guardar bain per chattar adagur ils fins sgrifliezs.

Sin l’emprim plaz dals temas che vegnan tractads sa chattan la sexualitad e l’erotica; stilisticamain tanscha la paletta d’obscen fin a romantic-elegic. Sin il segund plaz suondan ils cumbats dals gladiaturs. Blers fans han quasi duvrà quests sgrifliezs per far la contabilitad da las victorias da lur cumbattants preferids. Plinavant datti ina gronda gruppa da sgrifliezs che tractan chaussas dal mintgadi sco pretschs da victualias, la naschientscha d’in asen, ch’in sclav saja scappà, ch’in actur famus saja stà en la citad etc.

Documentaziun e recepziun

Documentaziun

En la perscrutaziun pli nova han ins savens crititgà che la documentaziun dal temp avant Fiorelli saja stada manglusa. Igl è correct che quella è vegnida fatga en intervals irregulars; ma surtut il nivel da la represchentaziun figurativa era per part gia fitg aut.

Dapi ils onns 1760 n’han ins betg mo documentà singuls frescos, mabain entiras paraids confurm a la scala ed a moda fitg exacta. Bleras da questas lavurs n’èn però mai vegnidas publitgadas u sa chattan en publicaziuns ch’èn grev d’obtegnair. Dapi ils onns 1820 èn adina er stads engaschads dissegnaders d’exchavaziun. Damai che blers chats – surtut picturas muralas – èn vegnids ‹restaurads en paglia› en il decurs dals onns, furman questas documentaziuns precisas impurtantas funtaunas per la scienza odierna. Er in model da corc da la citad en la scala 1:48 ch’è vegnì fatg dapi il 1806 e che mussa tut las tecnicas da far mir, decoraziuns da paraids etc. è oz – en furma dals rests ch’èn sa mantegnids – da fitg gronda valur.

Cun endrizzar in diari d’exchavaziuns e fundar l’emprima publicaziun regulara, il ‹Giornale degli Scavi di Pompei› (1868–1879), è la documentaziun daventada pli scientifica e detagliada. Fiorelli ha er fatg diever dal nov medium da la fotografia per documentar las exchavaziuns.

Cartografia

Cun la cartografica archeologica han ins fatg a Pompei lavur da piunier. Anc oz furman veglias chartas impurtants meds auxiliars da l’archeologia per pudair reconstruir chats destruids u sfalsifitgads. Gia Francesco La Vega ha fatg in emprim plan. Quel è bain manglus areguard la situaziun generala da las exchavaziuns, ma represchenta persuenter singuls detagls a moda fitg precisa. Il medem vala per il plan da la citad da Francesco Piranesi ch’ha furmà sur lung temp il sulet plan ch’ins pudeva cumprar. Quel è vegnì edì tranter il 1785 ed il 1793 en trais differentas versiuns.

En il decurs dals onns 1820 èn suandads plans ch’eran fitg precis tenor ils criteris da la geodesia, ma che n’èn betg vegnids publitgads. Percunter han quels furmà la basa per numerus plans da la citad a la scala 1:3000 ch’èn savens vegnids agiuntads a la litteratura descriptiva. Il 1885 ha Giacomo Tascone fatg per incumbensa da Fiorelli in nov e precis plan a la scala 1:1000. Quel vala da princip fin oz e furma la basa da la gronda part da las publicaziuns pli novas. A basa da mesiraziuns fotogrammetricas han ins sviluppà in ulteriur plan a la scala 1:1000, il Corpus Topographicum Pompeianum; quel è però vegnì publitgà fin oz be parzialmain.

Architectura

En l’architectura èn ins sa referids be darar a models pompeians. Ina grond’excepziun furma il Pompejanum ad Aschaffenburg che Friedrich von Gärtner ha laschà eriger tenor l’exempel da la Casa dei Dioscuri. Singuls elements architectonics èn er vegnids duvrads en auters lieus, uschia per exempel en il Palais de Prince Napoleon a Paris (che n’exista betg pli). L’idea da reconstruir a Napoli intginas chasas (p.ex. la Casa di Pansa e la Chasa dal Faunus) confurm a l’original e cumplettamain è vegnida tratga en consideraziun pliras giadas, ma ha fin uss adina fatg naufragi.

Bundant pli savens han ins reproducì l’ornamentica e l’art pitschen, schebain per ordinari en furma modifitgada. Tuttina ha la moda d’endrizzar stanzas tenor il model da Pompei furma in’emprima recepziun da l’art pompeian en il sectur d’abitar. Questa moda è sa mantegnida fin la mesadad dal 19avel tschientaner.

Art figurativ

In problem per la represchentaziun artistica da las ruinas da Pompei èn stadas las determinaziuns ordvart restrictivas dal temp dals Bourbons. Betg be las visitas eran reglamentadas, mabain er il scumond per ils giasts da malegiar en las ruinas ha impedì ulteriuras illustraziuns. Per il rapport da viadi da l’ambassadur britannic William Hamilton ha Pietro Fabris creà dissegns. Curt avant sia mort il 1778 ha Giovanni Battista Piranesi stgaffì plans e maletgs da la citad. Quels èn vegnids publitgads il 1804 da ses figl Francesco. Vers la fin dal 18avel tschientaner han ins creà pitschnas serias da vedutas coluradas tenor il model da Louis Jean Desprez e Philipp Hackert; quellas vegnivan vendidas als visitaders dal lieu d’exchavaziun.

François Mazois ha lavurà plirs onns vi d’ina represchentaziun monumentala da Pompei che resguardava surtut l’architectura; quella è cumparida il 1838 en quatter toms. En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner èn er vegnidas sin il martgà emprimas serias fotografias, per exempel da Brogi e dad Alinari. En il decurs dal temp è il stil sa midà adina dapli d’ina represchentaziun pittoresca da singuls chats a la documentaziun e per part reconstrucziun da la moda da viver antica. En quest context è surtut da menziunar la retscha ‹Pompei. Pitture e Mosaici› (11 toms) ed il project tudestg ‹Häuser in Pompeji› ch’illustreschan las parts da la citad gia exchavadas cun represchentaziuns opulentas.

En la pictura è Pompei, abstrahà d’intginas paucas excepziuns temprivas, pir daventà in tema en il decurs dal 19avel tschientaner. In effect spezialmain grond ha gì il maletg ‹Il davos di da Pompei› (1827 fin 1833) dal Russ Karl Pawlowitsch Brjullow; suenter che quel è stà terminà è el vegnì exponì cun grond success en pliras citads europeicas. Il maletg da Brjullow, ch’è concepì sco drama da famiglia, na persvada betg be tras sia represchentaziun intensiva, mabain er perquai ch’el reproducescha ils chats archeologics a moda detagliada ed exacta. L’influenza dal maletg è stà talmain grond ch’el ha schizunt figurà sco model per la laterna magica da pli tard; ed er il roman da Bulwer-Lytton (cf. sutvart) è vegnì inspirà dal maletg.

Picturs da pli tard, uschia per exempel Théodore Chassériau, han localisà scenas da gener istoricas en las culissas da la citad. Er la fotografia ch’è sa sviluppada da quel temp è sa deditgada tant a moda documentara (cf. survart) sco er a moda artistica a Pompei. Lawrence Alma-Tadema ha per exempel cumplettà intginas skizzas cun fotografias. Er scenas da costum istoricas èn vegnidas realisadas en la citad.

Litteratura

En la litteratura èn las exchavaziuns da Pompei pir vegnidas recepidas cun in tschert retard. In dals emprims ch’è sa deditgà a la tematica è stà il 1796 Friedrich Schiller cun si’elegia ‹Pompeji und Herkulaneum›. Qua sco er tar Johann Isaak von Gerning (cun l’oda ‹Pompeji›, 1802) e Johann Jakob Jägle (cun l’elegia ‹Pompeji›, 1797) han las exchavaziuns a Pompei (ed a Herculaneum) furmà in simbol per laschar reviver l’antica greca e romana. Jägle è er stà l’emprim ad interpretar la resurrecziun da la citad en in senn religius-cristian. La gronda part da las ovras da quel temp che sa refereschan a Pompei èn vegnidas inspiradas tras ina visita al lieu, uschia tranter auter las poesias da Friederike Brun, Gustav von Ingenheim, Giacomo Leopardi e Wilhelm Waiblinger.

Savens èn las impressiuns dals visitaders stadas autras che quai ch’ins aveva spetgà e las ruinas na pudevan betg tegnair pitg a l’imaginaziun d’in’auta classica. Surtut pervi dals edifizis senza fanestras e las picturas ch’han savens fatg sin ils visitaders in’impressiun obscena ha Pompei survegnì cun il temp in renum in pau infam. L’idea faussa ch’il num concedì a la citad tras Sulla, Colonia Veneria Cornelia, laschia concluder che Pompei saja stà ina citad da la dieua Venus ha anc attribuì il ses. Uschia na fai betg surstar che Karl Ludwig Nicolai ha duvrà sco emprim en ses roman en furma da brevs ‹Das Grab am Vesuv› Pompei sco culissa per in travasch infam.

En il decurs dal temp èn sa sviluppads en la litteratura quatter temas principals:

Pompei sco lieu da la reflexiun istorica
Pompei sco la citad da Venus
Pompei sco motiv da la resurrecziun cristiana
Pompei sco cuntrast tranter l’art elevà e la vita da mintgadi

L’ovra dad Edward Bulwer-Lytton ‹The Last Days of Pompeii› (1834) ha mess ad ir il nov gener dal roman archeologic-istoric. Gia curt temp suenter sia publicaziun è l’ovra vegnida translatada en pliras linguas ed è sa sviluppada ad in bestseller ch’ha influenzà tut ils ulteriurs romans ch’èn situads en il medem ambient. Il success sa lascha explitgar a basa da la cumbinaziun d’enconuschientschas archeologicas cumprovadas, da la reconstrucziun fitg detagliada da las restanzas da la citad e betg il davos dals elements da la gothic novel. Il conflict construì tranter in clerus ‹pajaun› ed ina cuminanza cristiana (ch’ins n’ha betg pudì cumprovar fin qua) finescha cun la destrucziun da la citad plain putgads ed il salvament dals cristians; quest motiv è vegnì surpiglià da blers auters auturs, sco Woldemar Kaden (‹In der Morgenröte›, 1882) e Gustav Adolf Müller (‹Das sterbende Pompeji›, 1910). Pli darar, sco en il roman da Thomas Gray ‹The Vestal or a Tale of Pompeji› (1830), è la citad er daventada la fossa per ils cristians. Las copias en gip ch’èn vegnidas fatgas dapi Fiorelli e che mussan il suffrir e murir dals abitants da Pompei, parevan be da cumprovar l’imaginaziun da Pompei sco dretgira nauscha. A moda spezialmain ferma è questa vista cristiana sin la citad amorala resortida en la litteratura d’uffants e giuvenils. Cudeschs sco ‹Marcus Charinus, der junge Christ in Pompeji› dad Eduard Alberti descrivan be pli il conflict tranter buns cristians e pajauns immorals.

En la litteratura dal 20avel tschientaner na cumpara Pompei betg pli uschè savens. Per l’ina ha il turissem da massa pussibilità a blers umans da visitar sezs las ruinas; per l’autra n’attiravan ils romans plain clischés moralisants betg pli il public. Pir vers la fin dal tschientaner ha la renaschientscha dal roman istoric puspè fatg da Pompei in lieu d’acziun. Enconuschents èn surtut ils romans ‹Der Pompejaner› da Philipp Vandenberg (1986) e ‹Pompeji› da Robert Harris (2003).

Film

Gia curt suenter l’invenziun dal film è quest nov medium s’interessà per la tematica da Pompei. Il 1898 han ins filmà l’emprima giada en las ruinas, en furma d’ina represchentaziun da saut sin il Forum (‹Neapolitan Dance at the Ancient Forum of Pompeii›). L’onn 1900 ha il Brit Robert W. Paul realisà in’emprima versiun filmica da l’extincziun da la citad (‹The Last Days of Pompeii›). Ulteriurs films – savens a basa dal roman da Bulwer-Lytton ‹The Last Days of Pompeii› – èn suandads ils onns 1906, 1908, 1913, 1935 (sut la reschia dals specialists da trics Ernest B. Schoedsack e Merian C. Cooper), 1950 e 1962. Populara è surtut daventada la versiun cinematografica da Mario Bonnard e Sergio Leone cun Steve Reeves, Christine Kaufmann e Fernando Rey da l’onn 1959; ultra da quai la pitschna seria filmica da l’emettur da televisiun american ABC sut la reschia da Peter R. Hunt (1984). Qua è il roman da Bulwer-Lytton vegnì represchentà cun blers stars ed a moda fitg detagliada.

In inscunter particular tranter la cultura da pop moderna e la culissa antica ha gì lieu il 1971, cura che la band da rock Pink Floyd ha dà in concert en las ruinas da Pompei. Il concert ha gì lieu en l’amfiteater, e quai senza public; el è però vegnì registrà per il film da musica ‹Live at Pompeii›.

Muntada, situaziun actuala e sguard en l’avegnir

En il decurs dals ultims onns han bleras ideas che prevalevan en connex cun Pompei stuì vegnir revedidas. In exempel prominent furma l’impressiun ch’i sa tractia tar Pompei d’ina citad romana represchentativa che saja quasi vegnida ‹sigillada› entamez la vita. Quai sto vegnir curregì en quel senn ch’ins ha gia allontanà dal temp roman e suenter adina puspè chats represchentativs tras exchavaziuns d’enguladitsch. Ils emprims tschient onns d’exchavaziun è il material da rumida ultra da quai puspè vegnì deponì en il conturn u schizunt a l’intern da la chasa ch’era vegnida chavada ora. Damai ch’ins era da quel temp be en tschertga da chats represchentativs, fruntan ins uss sin chats ‹secundars› che n’èn betg pli situads al lieu original.

I na constat er betg dal tut ch’ils abitants da Pompei sajan vegnids surprais tuttenina e senza avertiment da l’erupziun dal Vesuv. Quella era gia s’annunziada dis avant e blers Pompeians avevan bandunà la citad cun famiglia e cun lur possess. En pli na dastg’ins betg emblidar che la citad n’era anc betg reconstruida a fin suenter il terratrembel da l’onn 62 s.C. Er per quel motiv datti chats nunusitads sco stanzas d’abitar che vegnan duvradas sco deposits, edifizis mez finids u schizunt ruinas che na stattan betg en connex cun l’erupziun dal vulcan.

Il territori da la citad exchavà cumpiglia oz 44 hectaras e furma la pli gronda ruina d’ina citad coerenta ch’è enconuschenta en tut il mund. Per ils archeologs odierns munta la conservaziun da la citad ina sfida che n’è quasi betg da dumagnar. Ina gronda part dals edifizis sa chattan en in nausch stadi e van per part en decadenza. Da spendrar las ruinas è be pussaivel en furma d’ina collavuraziun internaziunala. Er il stadi talian ha reagì e surdà a l’administraziun da Pompei ina vasta autonomia organisatorica e finanziala. Dapi il 1997 fa Pompei ultra da quai part dal Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. Actualmain n’èn ils archeologs, perscrutaders da construcziun, tgiraders da monuments e restauraturs betg occupads en emprima lingia cun ulteriuras exchavaziuns, mabain cun mesiras da conservaziun. Quellas duain impedir che la citad giaja en decadenza, ma tuttina garantir che las ruinas restian avertas permanentamain a la publicitad. Malgrà tuttas stentas sa lascha quai realisar be parzialmain; uschia èn parts considerablas da la citad serradas per il public.

Tranter auter pervi da respargns drastics en il preventiv da cultura è il process da decadenza s’avanzà rapidamain. Suenter ina plievgia intensiva, e malgrà ils avertiments dals archeologs, è la Schola Armaturarum situada a la Via dell’Abbondanza dada ensemen ils 6 da november 2010. Uschia è quest edifizi, ch’era gia vegnì donnegià durant la Segunda Guerra mundiala, vegnì destruì cumplettamain. Tar ulteriuras sbalunadas èsi vegnì ils 6 ed ils 30 da november 2010 vi da la Casa del Moralista e vi da la Casa di Trebio Valente. En la publicitad taliana vegn il stadi desolat da Pompei discutà pli e pli sco emblematic per ina politica da cultura sbagliada. Er l’october 2011, suenter ina greva daratga, èsi vegnì tar donns vi d’in mir. Per il 2011 ha l’Uniun europeica mess a disposiziun 105 milliuns euros per lavurs da restauraziun urgentas a Pompei.

Mintg’onn visitan radund 2 milliuns persunas la citad. Ils turists da Pompei furman in impurtant factur economic en la regiun.

Lieus d’exchavaziuns situads en il conturn da Pompei

Sper Pompei èn er auters abitadis en Campania daventads l’unfrenda da l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 s.C. Sper lieus pli pitschens – Stabiae ed Oplontis – è surtut da numnar en quest connex la citad da Herculaneum.

Herculaneum

Istorgia

Davart l’istorgia da la citad en il temp preroman-osc na san ins betg bler. Il num Herculaneum renviescha a Heracles e lascha supponer ch’i sa tractia oriundamain d’ina fundaziun greca. E propi cumpara la citad l’emprima giada sut il num ‹Herakleion› (Theophrast, 314 a.C.). Er la furma rectangulara da l’entir cumplex regorda a las colonias grecas. Herculaneum era circumdà d’in mir che cumpigliava in territori da radund 20 hectaras; la citad era situada a la via da la costa che manava da Napoli per lung dal golf a Pompei e Stabiae (il trassé da la Via Domitiana da pli tard).

Dapi l’onn 307 a.C. tutgava Herculaneum tar il territori d’influenza roman. En la Guerra dals confederads (91–88 a.C.) è la citad vegnida occupada l’onn 89 a.C. sut Papius Mutilus; curt temp suenter è ella però vegnida reconquistada senza gronda resistenza d’in legat da Sulla. Cuntrari ad intginas autras citads vischinantas ha Herculaneum pudì mantegnair il status d’in municipium. Sco a Pompei sa chattava l’administraziun da la citad en ils mauns dals duumviri.

Dal temp da l’erupziun dal Vesuv vivevan a Herculaneum radund 4000 persunas. La citad era pia bundant pli pitschna che Pompei. I sa tractava d’ina citadina da port, en la quala il commerzi na giugava betg ina gronda rolla; ins viveva surtut da la pestga, da l’agricultura e da la mastergnanza. Las chasas ch’èn vegnidas a la glisch mussan però ch’ils abitants eran per part ordvart bainstants. Pervi da sia bellezza natirala, cun la vista magnifica sin il Golf da Napoli e l’aria pura che vegniva ludada da divers scripturs da l’antica, era Herculaneum in lieu tschertgà sco residenza da stad. Blers Romans bainstants han erigì lur villas e vivevan là cun lur sclavs e mastergnants. La pli famusa è la Villa dei Papiri, numnada tenor la biblioteca da rollas da papirus ch’ins ha chattà là (e las qualas sa laschan per part anc leger).

Erupziun dal Vesuv

Da l’emprima fasa da l’erupziun è Herculaneum, ch’è situà en il vest dal Vesuv, strusch stà pertutgà. Entant ch’ils tetgs da las chasas èn dads ensemen a Pompei sut la chargia da tschendra, èn crudads a Herculaneum be paucs centimeters tschendra – avunda però per far scappar en prescha la gronda part dals abitants. Sur lung temp èn ins stads da l’avis che praticamain tut ils abitants sajan vegnids da mitschar, damai ch’ins è fruntà en ils secturs exchavads sin be paucs skelets. Quai è però sa midà cura ch’ins ha extendì il 1982 las exchavaziuns sin il port antic da Herculaneum. A l’intern da dudesch remisas da bartgas èn ins fruntà sin pitschen spazi sin radund 250 skelets. Pertge che las persunas ch’èn vegnidas per la vita en quest lieu n’eran betg fugidas cun ils auters abitants n’è betg cler. Eventualmain speravan els da pudair mitschar sur la mar, forsa pensavan els er d’esser protegids sut ils arvieuts relativamain ferms da las remisas da bartgas da plievgia da tschendra e craps-spungia. Ils skelets mussan però er surproporziunalmain bleras anomalias che renvieschan a vegliadetgna, impediments u malsognas. Probablamain n’eran questas persunas betg stadas ablas da fugir a temp ensemen cun il rest da la populaziun.

Durant la notg è il nivel d’erupziun ch’era muntà fin en la stratosfera dà ensemen; il material ch’era vegnì bittà ora è crudà enavos sin las spundas dal Vesuv. Vers l’ina da la notg è in current piroclastic – ina maschaida da tschendra, tocs da crappa e gas – s’avischinada a Herculaneum cun ina spertadad tranter 100 e 300 km/h ed ina temperatura da bundant 400 °C. Cura che quest current ha cuntanschì las remisas da bartgas èn las persunas ch’eran restadas là mortas entaifer secundas d’in schoc termic. Ils edifizis da Herculaneum èn però vegnids donnegiads be pauc da quest emprim current, damai ch’el na manava betg cun sai bler material. In’ura pli tard è però suandà in segund current cun bler material, il qual ha tutgà ils edifizis cun gronda forza. La damaun è suandà in terz e vers mezdi in quart current. Il material da quests dus ultims currents era spess e viscus ed ha emplenì ils edifizis. Herculaneum è uschia vegnì sutterrà dal tuttafatg sut ina stresa da fin 20 m spessezza. Cura che quest material è sa sfradentà, è el sa transfurmà en ina spessa massa da crap da tuf. A la successiun d’eveniments descritta è d’engraziar il fatg ch’ils edifizis da Herculaneum e lur inventari èn sa mantegnids relativamain bain:

Avant ch’ils edifizis èn vegnids cuverts cun tschendra era l’intern da quels gia vegnì emplenì cun material, uschia ch’ils tetgs n’èn betg dads ensemen.
La chalur dal current piroclastic ha carbonisà las materialias organicas a la surfatscha e retratg da quellas l’aua.
Sut la spessa massa da crap da tuf è la citad quasi vegnida conservada a moda ermetica.

Rescuverta ed exchavaziuns

La Getty Villa en vischinanza da Los Angeles (California) furma in’imitaziun libra da la Villa dei Papiri

En il decurs dals tschientaners era l’enconuschientscha exacta davart la posiziun da la citad sutterrada ida a perder. En il temp medieval èn las restanzas da la citad per part vegnidas surbajegiads tras la citadina Resina (ch’è vegnida renumnada pir il 1969 en Ercolano). Bain avev’ins gia chattà en il 16avel tschientaner intginas sculpturas ed inscripziuns, ma pir il 1709 è in pur fruntà casualmain – cun chavar in foss per in bigl – sin restanzas dal teater da Herculaneum. L’areal è vegnì cumprà dal prinzi d’Elboeuf ch’ha instradà emprimas exchavaziuns (cf. las expectoraziuns fatgas survart en connex cun l’istorgia d’exchavaziun da Pompei).

A partir dal 1738 ha Carlo VII, retg da Napoli, realisà exchavaziuns sistematicas cun agid da schuldads ed en furma da lavur sfurzada. Ins ha chavà vaus fin a l’autezza da la via antica ed è alura avanzà cun agid da galarias en lieus che permettevan ritga racolta. Las exchavaziuns èn vegnidas dirigidas e survegliadas dal militar napolitan. Chats spezialmain custaivels han ins transferì en in’ala da la residenza roiala a Portici, nua ch’ins ha endrizzà a partir dal 1758 il Museo Ercolanese.

Il 1750 avev’ins – medemamain cun vulair endrizzar in bigl – chattà la Villa dei Papiri, quai ch’ha dà nov schlantsch a las lavurs d’exchavaziun. Dal 1750 fin il 1761 ed il 1764/65 han ins fatg sin l’areal da questa villa e da l’uschenumnada Basilica exchavaziuns sistematicas ch’èn surtut vegnidas manadas da l’inschigner militar svizzer Karl Weber. Weber ha fatg plans precis che lubeschan oz d’identifitgar il decurs da las exchavaziuns ed il lieu da chat da las singulas ovras. L’onn 1765 è però sortì gas en las galarias, quai ch’ha sfurzà d’interrumper las lavurs e da sigillar las entradas.

L’onn 1828 ha Francesco I reprendì las lavurs, e quai per l’emprima giada en furma d’exchavaziuns al liber. Sin in areal da 900 m² ch’il stadi aveva acquistà han las exchavaziuns cuntinuà fin il 1855. Ils onns 1869 fin 1875, cun sustegn dal retg talian Vittorio Emanuele II, è l’entira stresa vulcanica vegnida allontanada en in pitschen sectur dal territori d’exchavaziun; damai che quai è stà ina lavur fitg stentusa e colliada cun gronds custs, han silsuenter pliras emprovas da cuntinuar cun las lavurs fatg naufragi. Pir il 1924 ha cumenzà sut la direcziun dad Amedeo Maiuri la proxima fasa d’exchavaziun. Abstrahà da curtas interrupziuns perdura quella fin oz. Sut Maiuri era vegnì exproprià in territori da nov hectaras; l’ulteriura extensiun dal territori d’exchavaziun tanscha fin al cunfin da la zona surbajegiada da la citad odierna. Dal 1982 al 1988 ha l’archeologa americana Sara C. Bisel manà in’exchavaziun ch’è surtut sa concentrada sin la zona dal port e da la riva. A chaschun da quella èn vegnids a la glisch ils skelets numnads survart, ils quals han pussibilità vastas analisas paleopatologicas e paleodemograficas da la populaziun d’ina citad antica.

Sper chasas privatas ch’èn per part bain mantegnidas (inclusiv l’inventari), han ins er scuvert a Herculaneum edifizis publics e villas situadas davant las portas da la citad. La gronda part dals chats è exponida en il Museum naziunal d’archeologia a Napoli.

Annotaziuns

↑ Areguard la geografia cf. t.a. Jens-Arne Dickmann: Pompeji. Archäologie und Geschichte. C.H. Beck, Minca 2005, p. 15–16.
↑ Dickmann: Pompeji, p. 16.
↑ Strabon: Geographie 5, 4, 8 (transl. englaisa).
↑ Dickmann: Pompeji, p. 19s.; Titus Livius 9, 38, 2s.
↑ Tacitus: Annales 14, 17.
↑ Seneca: Naturales Quaestiones 6, 1, 1. Tacitus: Annales 15, 22, 2.
↑ Seneca: Naturales Quaestiones 6, 1, 1.
↑ Tacitus: Annales 15, 22, 2.
↑ Plinius il Vegl: Naturalis historia 2, 137.
↑ Coarelli: Pompeji. Archäologischer Führer, p. 46.
↑ Plinius il Giuven: Epistulae 6,16 e 20.
↑ Grete Stefani: Das Datum des Vesuvausbruchs 79 n. Chr., en: Harald Meller, Jens-Arne Dickmann (ed.): Pompeji – Nola – Herculaneum – Katastrophen am Vesuv. Minca 2011, p. 81–84.
↑ Italienische Reise, Pompeji.
↑ Cf. War in the Treasure House. En: Time dals 21 da favrer 1944.
↑ Eschebach, Hans: Pompeji. Erlebte antike Welt, Lipsia 1984, p. 10s.
↑ Weeber, Karl-Wilhelm: Wahlkampf im Alten Rom, Düsseldorf 2007, p. 14s.
↑ Eschebach, Hans: Pompeji. Erlebte antike Welt, Lipsia 1984, p. 17s.

Litteratura

Ovras da survista

Mary Beard: The Fires of Vesuvius: Pompeii Lost and Found. Harvard University Press, 2008, ISBN 1-86197-516-3.
Filippo Coarelli (ed.), Eugenio La Rocca, Mariette de Vos Raajimakers, Arnold de Vos: Pompeji. Archäologischer Führer. Lübbe, Bergisch Gladbach 1993, ISBN 3-404-64121-3.
Filippo Coarelli (ed.): Pompeji. Hirmer, Minca 2002, ISBN 3-7774-9530-1.
Egon Caesar Conte Corti, Theodor Kraus (ed.): Untergang und Auferstehung von Pompeji und Herculaneum. Mit einem Anhang: Die jüngsten Entdeckungen in den Vesuvstädten. 9. ed. surlav. Bruckmann, Minca 1978, ISBN 3-7654-1714-9.
Jens-Arne Dickmann: Pompeji. Archäologie und Geschichte. C.H. Beck, Minca 2005, ISBN 3-406-50887-1.
Liselotte Eschebach (ed.): Gebäudeverzeichnis und Stadtplan der antiken Stadt Pompeji. Böhlau, Cologna/Weimar/Vienna 1993.
Robert Étienne: Pompeji. Das Leben in einer antiken Stadt. 5. ed. Reclam, Stuttgart 1998, ISBN 3-15-010370-3.
Michael Grant: Pompeji, Herculaneum. Untergang und Auferstehung der Städte am Vesuv. Gondrom, Bindlach 1988, ISBN 3-8112-0602-8.
Ciro Nappo: Pompeji. Die versunkene Stadt. Verlag Karl Müller, Cologna 2004, ISBN 3-89893-563-9.
Fausto e Felice Niccolini: The Houses and Monuments of Pompeji. Taschen Verlag, Cologna 2016, ISBN 978-3-8365-5687-3.
Umberto Pappalardo: Pompeji. Leben am Vulkan (= Zaberns Bildbände zur Archäologie). Zabern, Mainz 2010, ISBN 978-3-8053-4240-7.
Marisa Ranieri Panetta: Pompeji. Geschichte, Kunst und Leben in der versunkenen Stadt. Belser Verlag, Stuttgart 2005, ISBN 978-3-7630-2266-3.
Dieter Richter (ed.): Pompeji und Herculaneum. Ein Reisebegleiter (= Insel-Taschenbücher, tom 3099). Insel Verlag, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-458-34799-2.
Paul Zanker: Pompeji. Stadtbild und Wohngeschmack (= Kulturgeschichte der antiken Welt, tom 61). Zabern, Mainz 1995, ISBN 3-8053-1685-2.

Recepziun

Thorsten Fitzon: Reisen in das befremdliche Pompeji (= Quellen und Forschungen zur Literatur- und Kulturgeschichte, tom 29). Walter de Gruyter, Berlin/New York 2004, ISBN 3-11-017898-2.
Hans-Joachim Glücklich: Pompeji lebt. 2000 Jahre Texte, Bilder, Opern und Filme. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2008, ISBN 978-3-525-25758-6.
Eric M. Moormann: Pompeii’s Ashes. The Reception of the Cities Buried by Vesuvius in Literature, Music, and Drama. de Gruyter, Boston e.a. 2015, ISBN 978-1-61451-885-3.

Inscripziuns e graffitis

Arno Hüttemann: Pompejanische Inschriften, der heutige Bestand vor Ort im Stadtgebiet und in den Nekropolen. Lateinisch/Deutsch. Verlag Philipp Reclam jun., Stuttgart 2010, ISBN 978-3-15-018769-2.
Vincent Hunink: Glücklich ist dieser Ort! 1000 Graffiti aus Pompeji. Lateinisch/Deutsch. Verlag Philipp Reclam jun., Stuttgart 2011, ISBN 978-3-15-018842-2.
Werner Krenkel: Pompejanische Inschriften. 2. ed. Koehler & Amelang, Lipsia 1963.
Joseph Georg Wolf: Aus dem neuen pompejanischen Urkundenfund. Gesammelte Aufsätze (= Freiburger Rechtsgeschichtliche Abhandlungen, tom 60). Duncker & Humblot, Berlin 2010, ISBN 978-3-428-13355-0.

Colliaziuns

Commons: Pompei – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Infurmaziuns generalas:

Litteratura:

Illustraziuns:

[1] Areguard la geografia cf. t.a. Jens-Arne Dickmann: Pompeji. Archäologie und Geschichte. C.H. Beck, Minca 2005, p. 15–16.

[2] Dickmann: Pompeji, p. 16.

[3] Strabon: Geographie 5, 4, 8 (transl. englaisa).

[4] Dickmann: Pompeji, p. 19s.; Titus Livius 9, 38, 2s.

[5] Tacitus: Annales 14, 17.

[6] Seneca: Naturales Quaestiones 6, 1, 1. Tacitus: Annales 15, 22, 2.

[7] Seneca: Naturales Quaestiones 6, 1, 1.

[8] Tacitus: Annales 15, 22, 2.

[9] Plinius il Vegl: Naturalis historia 2, 137.

[10] Coarelli: Pompeji. Archäologischer Führer, p. 46.

[11] Plinius il Giuven: Epistulae 6,16 e 20.

[12] Grete Stefani: Das Datum des Vesuvausbruchs 79 n. Chr., en: Harald Meller, Jens-Arne Dickmann (ed.): Pompeji – Nola – Herculaneum – Katastrophen am Vesuv. Minca 2011, p. 81–84.

[13] Italienische Reise, Pompeji.

[14] Cf. War in the Treasure House. En: Time dals 21 da favrer 1944.

[15] Eschebach, Hans: Pompeji. Erlebte antike Welt, Lipsia 1984, p. 10s.

[16] Weeber, Karl-Wilhelm: Wahlkampf im Alten Rom, Düsseldorf 2007, p. 14s.

[17] Eschebach, Hans: Pompeji. Erlebte antike Welt, Lipsia 1984, p. 17s.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]