Natira

Cascada Shaqi en l’Armenia

Bachalpsee en la Part Sura Bernaisa

Erupziun dal vulcan Galunggung, Java 1982

La noziun natira (latin natura da nasci ‹sa furmar, nascher›, correspundenza semantica greca φύσις, physis, cf. ‹fisica›) designescha per ordinari quai che n’è betg vegnì stgaffì da l’uman.

Las pli impurtantas muntadas da la noziun ‹natira› èn:

• l’esser en general, il cosmos (univers)
• ina part da la realitad che vegn cuntrastada cun ina part betg natirala, p.ex. il divin, spiertal, cultural, artistic u tecnic
• ina qualitad/in tratg caracteristic da la realitad resp. d’ina part da quella
• l’esser/l’essenza d’in object.

Ins fa la differenza tranter la natira viva (biotic, p.ex. plantas, animals, cf. biologia) e la natira morta (abiotic, p.ex. crappa, liquids, gas). Las noziuns ‹viv› resp. ‹mort› èn en quest connex colliadas stretgamain cun las noziuns ‹creatira› e ‹vita› ed entretschadas en in context filosofic resp. da la concepziun dal mund.

La natira sco cuntrast tar la cultura

«Natira è quai che resta e na destruescha betg sasez. Tut auter èsi cun la cultura. Probablamain èn sias potenzas tecnicas, surtut militaras, ablas da destruir cun ina frida sasez e tut la vita terrestra.»

– Gregor Schiemann

Cun il term ‹natira›, sco categoria directiva da l’Occident, è en general manegià quai che n’è betg vegnì creà da l’uman, cuntrari a la cultura ch’è vegnida stgaffida da quel; uschia designescha per exempel la noziun ‹cuntrada culturala› ina cuntrada ch’è vegnida furmada a moda durabla tras l’uman.

Areguard la dumonda schebain l’uman tutgia sez tar la natira u betg na regia nagin consens entaifer la societad. En l’emprim cas discurr’ins er da la natira che circumdescha l’uman, per exprimer che l’uman fetschia uschiglio medemamain part da quella; en quest cas s’avischina la noziun da la natira a quella da l’ambient.

Tar ils fenomens da la natira tutgan tranter auter er la plievgia u uradis, il clima en general. Che er quests fenomens natirals èn daditg influenzads da la cultura da l’uman, na va betg dal tut a prà cun quest’idea. La moda e maniera co che l’uman utilisescha la natira daventa adina dapli l’object d’ina critica da cultura, da sistems socials u da regenzas.

Modas da dir che fan part da noss diever da la lingua – sco ‹natiralmain› (en il senn da ‹cler›) u ‹da natira ennà› – renvieschan a la muntada elementara da la noziun ‹natira›. Gia dal temp da la romantica era naschì, sco cuntramoviment a l’industrialisaziun, in grond interess per la natira, collià cun in’orientaziun vers il mund intern ed ils sentiments.

Ozendi sa tschentan en connex cun la definiziun ed utilisaziun da la natira pir che mai dumondas criticas: D’ina vart èn problems ecologics sco la stgarsezza da materias primas u la polluziun da l’ambient la consequenza da la surexplotaziun da resursas natiralas limitadas e regenerablas. Da l’autra vart pon er eveniments che l’uman n’è betg abel da dumagnar, sco terratrembels u erupziuns da vulcans, avair per l’uman consequenzas catastrofalas. La dumonda suenter intervenziuns en la natira per proteger l’uman da tals privels da la natira stat da sia vart en cuntrast cun la critica da cultura menziunada survart.

Sur lung temp en l’istorgia culturala occidentala è la natira er vegnida considerada sco ‹inimi› da l’uman: ella fascheva tema, era plain privels e smanatschas. Pir en il decurs da l’epoca da l’illuminissem ha il cuntramoviment gia menziunà manà entaifer la societad ad in’idealisaziun da la natira; quella è uss surtut daventada in exempel per estetica ed armonia. La rolla da l’uman è sa spustada da ‹situà sur la natira› a ‹situà sper la natira›. Cun il cumenzament dal moviment per la protecziun da l’ambient en il 20avel tschientaner è alura vegnida attribuida a l’uman adina dapli la rolla d’in factur da disturbi.

La natira sco noziun filosofica da l’Occident

Sguard profund en l’univers cun agid da Hubble

Gia il diever da la noziun ‹natira› en il mintgadi (cf. survart) mussa che quella sa lascha er applitgar en in senn pli vast, sa referind al caracter, a l’essenza d’in fatg u d’in object.

Augustinus da Hippo differenziescha tranter ina definiziun materiala ed ina definiziun formala da la natira. Per el è natira ‹esser› (essentia) e ‹substanza› (substantia). La teologia è s’occupada da vegl ennà cun la dumonda suenter la relaziun tranter natira e grazia surnatirala.

Ina debatta extendida entaifer il rom filosofic da l’estetica sa deditgescha a la ‹bellezza da la natira› resp. ‹bellezza da natira ennà› (en cuntrast cun la bellezza stgaffida en l’art).

Antica

En la filosofia antica greca vegniva ‹natira› duvrà en il senn dad ‹esser›, ‹caracter› e ‹princip intern›. Tar la gronda part dals filosofs antics, surtut tar Platon, tar ils stoichers e neplatonichers, sa referiva la noziun ‹natira› (grec vegl φύσις, physis) sin il caracter bainordinà dal mund en sia totalitad (grec vegl κόσμος, kosmos). Aristoteles percunter ha applitgà la noziun oravant tut sin objects singuls. Natira è per el quai che furma la finamira e l’intent da l’esser. Quella concerna tant las forzas cuntegnidas en ils objects (dynamis, energeia) sco er il lieu ed il moviment ch’è collià cun quellas: quai ch’è lev va ad aut, quai ch’è lev va a bass. L’antica ha però er gia enconuschì la differenza tranter natira e tschentament (lescha, grec vegl νόμος, nomos) en il senn da quai ch’è tschentà tras l’uman.

Temp medieval

En la scolastica medievala vegniva fatg la differenza tranter ils dus elements structurants dal dieu creatur perpeten – la natira che stgaffescha (natura naturans) – e da la natira stgaffida (natura naturata) ch’ha in’entschatta ed ina fin.

Temp modern

Cur ch’han cumenzà a sa sviluppar las scienzas natiralas, è la natira vegnida considerada sco la totalitad da corps extendids ch’èn suttamess a las leschas da la natira. L’idea antica che la natira determineschia l’essenza ed il svilup da tut esser, è be sa mantegnida areguard la ‹natira da l’uman›; er quella vegn però discutada l’ultim temp a moda cuntraversa. La noziun ‹natira› è vegnida duvrada adina dapli en il senn da quai che possia vegnir perscrutà, scuvert e dominà tras l’uman.

La discussiun odierna cumpiglia tant la natira sco fenomen che sa lascha percepir a moda emoziunala e ch’è collià cun valurs eticas (protecziun da la natira) sco er il ‹sistem natira› en in senn abstract, raziunal. Il filosof Ludwig Fischer di en quest connex: «L’uman è necessità da stuair pensar la natira a medem temp sco insatge ch’è dà avant a moda objectiva e ch’è concepì a moda culturala.»

Problems da la definiziun da natira

La dumonda tge che vegn considerà sco natiral (‹che deriva da la natira›) e tge sco betg natiral è adina influenzada da la relaziun da l’uman cun ses ambient.

La noziun ‹natira› n’è betg libra da valurs; uschia vegn er discurrì da catastrofas da la natira, privels da la natira e.a. La natira vegn messa en relaziun cun l’existenza umana. Questa relaziun è segnada da tenutas emoziunalas, esteticas u religiusas, pia da posiziuns valitantas, normativas.

La natira sco object da diever

Il Nil a Cairo, Egipta

La cumbinaziun da la chapientscha da la natira antropomorfa dal temp tempriv cun il maletg da l’uman tenor il Vegl Testament, il qual surdat a l’uman a medem temp l’incumbensa da dominar e da preservar la natira, ha manà en l’Europa dapi il temp medieval ad ina chapientscha da la natira tecnomorfa.

Dal temp da l’illuminissem han ins attribuì la natira dal tuttafatg a quai che l’uman duaja trair a niz per ses intents; e la natira selvadia è vegnida considerada sco ‹anc betg cultivada›. Questa tenuta tecnica-utilitara è alura però vegnida crititgada dapi Jean-Jacques Rousseau adina dapli sco perversiun dal stadi natiral; quasi sco cuntramoviment è quella vegnida percepida a moda sentimentala, senza però superar la spartiziun tranter l’uman e la «natira divina» (Hölderlin).

La discussiun tranter ils extrems d’in’utilisaziun sfranada, limitada be tras ils cunfins dal spiert d’invenziun da l’uman, ed ina utilisaziun raschunaivla da las resursas natiralas perdura fin oz. D’ina vart mussa per exempel il fatg ch’il stgaudament global cuntinuescha ubain la discussiun davart l’impronta ecologica che l’uman n’ha qua anc ditg betg fatg sias lezias. Da l’autra vart sa lascha percorscher ina schientscha creschenta en vastas parts da la societad per dumondas da la protecziun da l’ambient e da la natira en general; ed er il svilup tecnologic pussibilitescha adina dapli schliaziuns che sa cunfan cun la natira e na sa drizzan betg cunter quella (p.ex. energia solara).

La natira sco object estetic e simbolic

En la vita da mintgadi vegn la natira adina puspè percepida en contexts fitg divers sco object estetic e simbolic, per exempel:

• sche creatiras vegnan colliadas cun ina muntada simbolica (rosas cotschnas, gilgias alvas, il liun, la serp)
• sche creatiras servan sco simbol naziunal u regiunal (il capricorn en il Grischun, il kiwi en la Nova Zelanda)
• sch’in territori vegn considerà sut l’aspect da cuntrada selvadia ubain
• sch’in fenomen da la natira daventa l’object da la contemplaziun u imaginaziun estetica

En la tradiziun populara ed en ovras litteraras vegn la natira er circumscritta a moda allegorica sco «mamma natira» u «mamma da tutta vita».

Chapientscha integrativa da la natira

Entaifer las scienzas natirals vegn la natira chapida oz main sut l’aspect d’ina unitad nunmidabla, mabain sco grondezza dinamica ch’è suttamessa a midadas permanentas. En quest connex vegn er integrà adina dapli il fatg che l’uman influenzescha quella: La natira furma en quel senn in sistem avert, tar il qual tutga er l’uman cun sia cultura (chapientscha integrativa).

Tenor questa chapientscha èsi inditgà da surmuntar l’ideal diffus da la natira sco spazi selvadi u intact e da prender per enconuschientscha che er spazis da viver transfurmads fermamain da l’uman – per exempel citads – cuntegnan natira (u anc pli explicit: furman natira) ch’è degna da vegnir protegida.

La natira en la scienza

Tornado ad Oklahoma

Entaifer la scienza vegn la natira concepida a moda fitg differenta; per il pli partan ins da quai che las scienzas natiralas s’occupian da la natira u almain d’ina part da quella.

• Las scienzas umanas attribueschan sasezzas en lur occupaziun cun l’uman per part a las scienzas natiralas, per part s’occupan ellas però surtut cun il spiert.
• Las scienzas d’inschigneria s’avischinan en general a la tecnica, la quala vesa sasezza en cuntrast tar l’occupaziun cun la natira.
• La scienza natirala ecologia s’occupa cun la natira en vista ad organissems vivents e la relaziun da quels tar lur ambient.

En general sa lascha la moda e maniera co che la noziun ‹natira› vegn duvrada entaifer la filosofia da la scienza però designar sco fitg cuntraversa. Schematicamain sa laschan differenziar trais tips da basa areguard la rolla che vegn attribuida a la natira en la concepziun scientifica:

• La natira vegn messa a pèr cun l’esser insumma. La pretensiun ontologica respectiva sa cloma: ‹Tut quai ch’è è natira.› Entaifer la filosofia vegn questa posiziun designada sco natiralissem.
• La natira vegn cuntrastada sco part da l’esser u da la realitad cun autras parts. Questas autras parts vegnan alura savens designadas sco cultura u sco spiert.
• La natira en si’existenza objectiva vegn negada: ‹I na dat nagina natira›. Questa posiziun ch’è savens da chattar en il constructivissem subsummescha la natira sut construcziuns u fenomens puramain cognitivs u socials, dals quals ella na sa differenziescha alura betg qualitativamain.

Litteratura

• Klaus Eder: Die Vergesellschaftung der Natur. Studien zur sozialen Evolution der praktischen Vernunft. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1988, ISBN 3-518-28314-6.
• Brigitte Falkenburg 2017: Natur, en: Naturphilosophie. Ein Lehr- und Studienbuch. UTB / Mohr Siebeck, Tübingen, p. 96–102.
• Ludwig Fischer (ed.): Projektionsfläche Natur. Zum Zusammenhang von Naturbildern und gesellschaftlichen Verhältnissen. Hamburg University Press, Hamburg 2004, ISBN 3-937816-01-1.
• Antje Flade: Natur psychologisch betrachtet. Huber, Berna 2010, ISBN 978-3-456-84877-8.
• Karen Gloy: Das Verständnis der Natur. Tom 1: Die Geschichte des wissenschaftlichen Denkens. Beck, Minca 1995, ISBN 3-406-38550-8.
• Karen Gloy: Das Verständnis der Natur. Tom 2: Die Geschichte des ganzheitlichen Denkens. Beck, Minca 1996, ISBN 3-406-38551-6.
• Brian Greene: Der Stoff, aus dem der Kosmos ist. Minca 2004, ISBN 3-88680-738-X.
• Götz Großklaus, Ernst Oldemeyer (ed.): Natur als Gegenwelt – Beiträge zur Kulturgeschichte der Natur. Loeper, Karlsruhe 1983, ISBN 3-88652-010-2.
• Thomas Sören Hoffmann: Philosophische Physiologie. Eine Systematik des Begriffs der Natur im Spiegel der Geschichte der Philosophie. Bad Cannstatt 2003, ISBN 3-7728-2204-5.
• Markus Holzinger: Natur als sozialer Akteur. Realismus und Konstruktivismus in der Wissenschafts- und Gesellschaftstheorie. VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2004, ISBN 3-8100-4089-4.
• Thomas Kirchhoff, Ludwig Trepl (ed.): Vieldeutige Natur. Landschaft, Wildnis und Ökosystem als kulturgeschichtliche Phänomene. Transcript, Bielefeld 2009, ISBN 978-3-89942-944-2.
• Joachim Ritter, Karlfried Gründer (ed.): Historisches Wörterbuch der Philosophie. Tom 6, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt:
  • F.P. Hager: Natur I. Antike, p. 421–441.
  • T. Gregory: Natur II. Frühes Mittelalter, p. 441–447.
  • A. Maierù: Natur III. Hochmittelalter, p. 447–455.
  • G. Stabile: Natur IV. Humanismus und Renaissance, p. 455–468.
  • F. Kaulbach: Natur V. Neuzeit, p. 468–478.
• Lothar Schäfer, Elisabeth Ströker (ed.): Naturauffassungen in Philosophie, Wissenschaft, Technik. Alber, Freiburg/Minca.
  • Tom I: Antike und Mittelalter. 1993, ISBN 3-495-47771-3.
  • Tom II: Renaissance und frühe Neuzeit. 1994, ISBN 3-495-47772-1.
  • Tom III: Aufklärung und späte Neuzeit. 1995, ISBN 3-495-47773-X.
  • Tom IV: Gegenwart. 1996, ISBN 3-495-47800-0.
• Alfred Schmidt: Der Begriff der Natur in der Lehre von Marx. 4. ediziun extendida. Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 1993, ISBN 3-434-46209-0.
• Robert Spaemann: Natur. En: H. Krings, H.M. Baumgartner, C. Wild (ed.): Handbuch philosophischer Grundbegriffe. Tom II: Gesetz – Relation. Kösel & Pustet, Minca 1973, ISBN 3-466-40052-X, p. 956–969.
• Edward O. Wilson: Die Zukunft des Lebens. Berlin 2002, ISBN 3-88680-621-9.

Colliaziuns

 Commons: Natira – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Gregor Schiemann: Natur, en: www.naturphilosophie.org.