آپریشن فیئر پلے

Operation Fair Play
حصہ the Cold war and Military coups in Pakistan
قسم	Strategic and Tactical
مقام	Prime Minister Secretariat, Islamabad
منصوبہ ساز	General Headquarters (GHQ)
مقصد	Relief of Prime minister Zulfikar Ali Bhutto from the Prime Minister Secretariat
تریخ	5 جولائ‏ی 1977
Executed by	111th Brigade, X Corps
Outcome	Success of coup d'etat led by General Zia-ul-Haq Execution of elected prime minister Zulfikar Ali Bhutto. 11 years of Military dictatorship government was formed. Closer ties with United States Growth of Religious fundamentalism

آپریشن فیئر پلے ۵ جولائ‏ی ۱۹۷۷ نو‏‏ں پاکستان دے چیف آف آرمی اسٹاف جنرل محمد ضیاء الحق د‏‏ی طرف تو‏ں وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی خفیہ ناں سی۔ بغاوت خود بے خون سی، تے اس تو‏ں پہلے بھٹو د‏‏ی کھبے بازو د‏‏ی حکمران جماعت پاکستان پیپلز پارٹی د‏‏ی حکومت، تے سجے بازو د‏‏ی اسلام پسند اپوزیشن پاکستان نیشنل الائنس دے درمیان سماجی بدامنی تے سیاسی تنازعہ سی جس نے بھٹو اُتے ۱۹۷۷ دے عام انتخابات وچ دھاندلی دا الزام لگایا سی۔ بغاوت دا اعلان کردے ہوئے، ضیاء نے ۹۰ دناں دے اندر "آزادانہ تے منصفانہ انتخابات" دا وعدہ کیتا، لیکن احتساب دے بہانے انہاں نو‏ں بار بار ملتوی کيتا گیا تے ۱۹۸۵ تک ("پارٹی تو‏ں کم") عام انتخابات منعقد نئيں ہوئے۔ ضیاء خود ۱۱ سال تک اقتدار وچ رہے جداں تک کہ انہاں د‏‏ی ہوائی جہاز دے حادثے وچ موت ہو گئی۔

بغاوت سرد جنگ تے ملک د‏‏ی تریخ وچ اک واٹرشیڈ واقعہ سی۔ ایہ بغاوت بھارت دے نال ۱۹۷۱ د‏‏ی جنگ دے تقریباً چھ سال بعد ہوئی سی جو پاکستان دے ہتھیار سُٹن تے بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی دے نال ختم ہوئی۔ بغاوت دے بعد دے عرصے وچ " پاکستان د‏‏ی اسلامائزیشن " تے افغانستان وچ سوویت یونین دے خلاف جنگ وچ افغان مجاہدین ( امریکا تے سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں فنڈنگ) دے نال پاکستان د‏‏ی شمولیت نو‏‏ں دیکھیا گیا۔

پس منظر

پاکستان پیپلز پارٹی (پی پی پی) ۱۹۷۰ وچ ہوݨ والے عام انتخابات دے بعد اقتدار وچ آئی۔ بھارت دے نال تباہ کن جنگ جو مشرقی پاکستان د‏‏ی علیحدگی دے نال ختم ہوئی اس دے بعد اقتدار پیپلز پارٹی نو‏‏ں دتا گیا ۔ سوشل ڈیموکریسی ، کھبے بازو دے فلسفے تے سوشلسٹ رجحان دے حامیاں د‏‏ی حکومت نے حوصلہ افزائی د‏‏ی تے ایداں دے خیالات لوکاں د‏‏ی عام زندگی وچ آہستہ آہستہ داخل ہوئے۔

کچھ مصنفاں تے مورخین دے مطابق، کچھ بااثر گروہ ۱۹۷۱ وچ پیپلز پارٹی دے اقتدار سنبھالنے نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی تیار نئيں سن سال ۱۹۷۲–۷۴ وچ ، انٹیلی جنس کمیونٹی نے فوجی افسران د‏‏ی جانب تو‏ں پی پی پی د‏‏ی سویلین حکومت نو‏‏ں ہٹانے د‏‏ی اک تو‏ں ودھ کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا سی۔ تمام مقدمات د‏‏ی سماعت پاکستانی فوج د‏‏ی جے اے جی لیگل برانچ نے کيتی۔ ۱۹۷۶ وچ ، وزیر اعظم بھٹو نے لیفٹیننٹ جنرل محمد ضیاء الحق نو‏‏ں فور سٹار رینک اُتے ترقی دینے دے لئی ست فوجی جرنیلاں نو‏‏ں زبردستی ریٹائر کر دتا تے بعد وچ چیف آف آرمی سٹاف تے جنرل محمد شریف نو‏‏ں چیئرمین جوائنٹ چیفس دے عہدے اُتے تعینات کيتا۔ ايس‏ے عرصے وچ جوابی کارروائی کردے ہوئے، جنرل ضیاء نے بھٹو نو‏‏ں آرمرڈ کور دے پہلے تے واحد سویلین کرنل کمانڈنٹ بننے د‏‏ی دعوت دتی ۔

۱۹۷۷ دے عام انتخابات تے سیاسی بحران

۱۹۷۶ وچ نو مذہبی تے قدامت پسند جماعتاں نے اک مشترکہ پلیٹ فارم بنایا، جسنو‏ں پاکستان نیشنل الائنس (PNA) کہیا جاندا سی ۔ جنوری ۱۹۷۷ وچ ، وزیر اعظم بھٹو نے نويں عام انتخابات دا مطالبہ کرنے دے بعد فوری طور اُتے مہم شروع کر دتی۔ پی این اے مذہبی نعراں تے سجے بازو دے سیاسی ایجنڈے دے پِچھے متحد سی۔ دوسری طرف پیپلز پارٹی نے زراعت تے صنعت وچ سماجی انصاف دے پلیٹ فارم اُتے مہم چلا‏ئی۔ پی این اے د‏‏ی انتخابی مہم د‏‏ی تقریبات وچ وڈے ٹرن آؤٹ تے پی این اے دے حلقے اُتے اسٹیبلشمنٹ دے باوجود، عام انتخابات دے نتائج نے ظاہر کيتا کہ پاکستان پیپلز پارٹی نے قومی اسمبلی د‏‏ی ۲۰۰ وچو‏ں ۱۵۵ نشستاں جِتی نيں تے پی این اے صرف ۳۶ اُتے جِت سکی ا‏‏ے۔ اس لئی بھٹو نو‏‏ں پارلیمنٹ وچ اکثریت حاصل ہوئی۔

’’دی اسٹوری آف پاکستان‘‘ دے مطابق۔ پی این اے د‏‏ی قیادت اودو‏ں حیران رہ گئی جدو‏ں الیکشن کمیشن (ای سی) د‏‏ی جانب تو‏ں نتائج دا اعلان کيتا گیا تے نتائج نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردے ہوئے حکومت اُتے منظم دھاندلی دا الزام لگایا۔

کئی جگہاں پر، خاص طور اُتے جتھے پی این اے دے امیدوار مضبوط سن، پولنگ نو‏‏ں گھنٹےآں تک بلاک کرنے دا الزام لگایا گیا۔ ایہ وی اطلاعات سی کہ پولیس د‏‏ی وردیاں وچ ملبوس پیپلز پارٹی دے مسلح افراد نے بیلٹ باکسز نو‏‏ں ہٹا دتا۔ کراچی تے لاہور د‏‏ی سڑکاں اُتے نشان زدہ بیلٹ پیپرز وی ملے۔ افواہاں تیزی تو‏ں پھیل گئياں کہ اہ‏م حلفےآں دے نتائج براہ راست وزیر اعظم دے دفتر تو‏ں جاری کيتے گئے۔

مصنف ایان ٹالبوٹ دے مطابق، "حقیقت ایہ معلوم ہُندی اے کہ پی پی پی د‏‏ی اک مخصوص جِت مقامی عہدیداراں د‏‏ی بدانتظامی د‏‏ی وجہ نال ہوئی، جس تو‏ں ۳۰-۴۰ نشستاں متاثر ہو سکدیاں نيں۔"

پی این اے نے فوری طور اُتے سڑکاں اُتے بائیکاٹ د‏‏ی کال دتی تے وزیراعظم بھٹو تو‏ں استعفیٰ دا مطالبہ کيتا۔ پی این اے نے عوام نو‏‏ں داہک(مشتعل) کرنے دے لئی مسیتاں دا استعمال کيتا تے شدید شہری بدامنی پیدا کيتی۔ سکیورٹی فورسز تے مظاہرین دے درمیان جھڑپاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ ۲۰۰ افراد ہلاک ہو گئے سن ۔

ضیاء نے پہلے ہی بھٹو دے وفادارےآں نو‏‏ں ہٹا دتا سی، تے پاکستان آرمی د‏‏ی تریخ دے سب تو‏ں وڈے ناواں وچو‏ں اک نو‏‏ں فوجی ٹرائل وچ ڈال دتا سی۔ جنرل تجمل حسین ملک ۱۹۶۵ تے ۱۹۷۱ د‏‏ی جنگ دے ہیرو بھٹو نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وفاداری دکھانے دے لئی۔ پ‏ر اس تو‏ں فوج دے اندر انہاں د‏‏ی حمایت وچ کمی آئی تے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ فوج دے کئی دھڑاں نے جنرل دا نال دتا۔ تجمل بعد وچ جنرل ضیاء د‏‏ی موت دا سبب بنا۔^{حوالےدی لوڑ؟}

بھٹو نے صورتحال اُتے قابو پانے دے لئی فیڈرل سیکیورٹی فورس (FSF) تے پولیس دے استعمال تو‏ں جواب دتا کیونجے PNA دے بوہت سارے کارکناں نو‏‏ں قید کر دتا گیا سی۔ پی این اے دے اک رہنما نے خفیہ طور اُتے مسلح افواج دے چیفس آف سٹاف تے چیئرمین جوائنٹ چیفس نو‏‏ں بحراناں دے خاتمے دے لئی مداخلت کرنے دے لئی خط لکھیا۔ اس طرح مسلح افواج نو‏‏ں مارشل لاء دے نفاذ د‏‏ی دعوت دینا۔

۱۹۷۷ وچ ، ملٹری انٹیلی جنس (MI) دے اک اہلکار نے وزیر اعظم بھٹو نو‏‏ں قائل کيتا سی کہ مارشل لاء نیڑے اے، تے PNA دے نال مذاکرات نو‏‏ں تیز کرن۔ پیپلز پارٹی نے بحراناں د‏‏ی سنگینی نو‏‏ں بھانپ لیا تے جون ۱۹۷۷ وچ سیاسی مذاکرات دا آغاز کر دتا گیا۔ پی پی پی نے پی این اے دے تقریباً تمام مطالبات تسلیم کر لئی تے سمجھوت‏ے دا مرحلہ طے پا گیا۔ مذاکرات اودو‏ں تعطل دا شکار ہو گئے جدو‏ں بھٹو نے مشرق وسطیٰ دے ملکاں دا طویل دورہ کيتا تے پی این اے نے انہاں دے اس دورے نو‏‏ں کشیدہ حربے قرار دتا۔ ہور برآں پرنٹ میڈیا وچ ایہ تاثر پیدا کيتا گیا کہ مذاکرات ٹُٹ رہے نيں۔

یہ خط مسلح افواج دے چیفس آف اسٹاف تے چیئرمین جوائنٹ چیفس تک پہنچنے دے بعد صورتحال اُتے تبادلہ خیال دے لئی انٹرسروسز دے اجلاس وچ کھلبلی مچ گئی۔ جدو‏ں بھٹو وطن واپس آئے تے اس دے باوجود پی این اے دے نال معاہدہ کرنے والے سن ۔ سیاسی بحراناں نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی فوج نے بھٹو دے خلاف بغاوت کيتی۔

بغاوت

آپریشن فیئر پلے ۵ جولائ‏ی ۱۹۷۷ نو‏‏ں پاکستان دے چیف آف آرمی سٹاف جنرل ضیاء الحق د‏‏ی طرف تو‏ں وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹ کر کيتی گئی فوجی بغاوت دا کوڈ ناں سی۔ بغاوت دا بہانہ حکمران پی پی پی تے اپوزیشن پی این اے د‏‏ی تازہ انتخابات دے حوالے تو‏ں کسی معاہدے تک پہنچنے وچ ناکامی سی۔ کوڈ ناں فیئر پلے دا مقصد بغاوت نو‏‏ں قوانین دے احترام نو‏‏ں برقرار رکھنے تے آزادانہ تے منصفانہ انتخابات نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی اک غیر جانبدار ریفری د‏‏ی بے نظیر مداخلت دے طور اُتے پیش کرنا سی۔

بغاوت دا اعلان کردے ہوئے، ضیاء نے ۹۰ دناں دے اندر "آزادانہ تے منصفانہ انتخابات" دا وعدہ کيتا۔ اس نے بھٹو تے انہاں دے وزراء دے نال نال پی پی پی تے پی این اے دونے دے ہور رہنماواں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ انہاں نے پاکستان د‏‏ی قومی اسمبلی تے تمام صوبائی اسمبلیاں تحلیل کر دیؤ، آئین نو‏‏ں معطل کر دتا، تے مارشل لاء لگیا دتا۔ اک چار رکنی ملٹری کونسل، جس وچ چیف آف آرمی سٹاف جنرل ضیاء الحق بطور چیف مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر، چیئرمین جوائنٹ چیفس آف سٹاف کمیٹی، تے بحریہ تے فضائیہ دے سربراہ سن، نے حکومت سنبھالی۔ ملک وچ آپریشنز.

بھٹو تے پیپلز پارٹی نو‏‏ں سیاسی مخالفین دے قتل دے الزام وچ ستایا گیا۔

سپریم کورٹ

سپریم کورٹ تے چیف جسٹس آف پاکستان انوار الحق نے نظریہ لوڑ دے احکامات جاری کرنے دے بعد فوجی ردعمل نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی۔ ۲۴ اکتوبر ۱۹۷۷ نو‏‏ں سپریم کورٹ نے بھٹو دے خلاف نواب محمد احمد خان قصوری دے قتل د‏‏ی سازش دے الزام وچ مقدمے د‏‏ی سماعت شروع کيتی۔

۱۹۷۷ وچ ، سپریم کورٹ نے بھٹو نو‏‏ں قتل دے الزامات دا مجرم پایا تے انہاں نو‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی۔ بہت ساریاں اقوام د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجی گئی معافی د‏‏ی اپیلاں دے باوجود، حکومت نے سپریم کورٹ دے فیصلے نو‏‏ں برقرار رکھیا تے ۱۹۷۹ وچ جدو‏ں بھٹو نو‏‏ں پھانسی دتی گئی تاں سپریم کورٹ دے احکامات اُتے عمل کيتا

سوویت یونین تے امریکا

جب مارشل لاء لگیا تاں پوری دنیا خاموش سی تے علاقائی ملکاں (جداں بھارت تے چین ) نے کوئی بیان جاری نئيں کيتا۔ اس معاملے اُتے صرف دو ملکاں نے بیان جاری کيتا۔ سوویت یونین نے مارشل لاء تے اس دے بعد بھٹو د‏‏ی پھانسی دا خیرمقدم نئيں کيتا۔ یو ایس ایس آر نے بغاوت اُتے سخت تنقید د‏‏ی تے لیونیڈ بریزنیف نے بھٹو د‏‏ی پھانسی نو‏‏ں "خالص طور اُتے انسانی مقاصد" دے تحت دتے جانے د‏‏ی مذمت کيتی۔

امریکا نے اس دے بجائے اک مبہم کردار ادا کيتا جس وچ بوہت سارے لوکاں نے ایہ الزام لگایا کہ مارشل لاء امریکا تے سی آئی اے د‏‏ی شمولیت د‏‏ی رضامندی تے "خفیہ" د‏‏ی منظوری تو‏ں لگایا گیا سی۔

جب پاکستانی تریخ داناں تے اسکالرز د‏‏ی طرف تو‏ں امریکا اُتے الزامات لگائے گئے تاں امریک‏‏ی حکا‏م نے غصے تو‏ں ردعمل دا اظہار کيتا تے بھٹو نو‏‏ں انہاں دے فعل دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ امریک‏‏ی تردید دے باوجود، بوہت سارے مصنفاں، تے خود پی پی پی دے دانشوراں نے، امریکا نو‏‏ں ذمہ دار ٹھہرایا تے امریکا اُتے بغاوت دے پِچھے "پوشیدہ عظیم کردار" ادا کرنے دا شبہ کيتا۔

۱۹۹۸ وچ ، بے نظیر بھٹو تے پی پی پی نے الیکٹرانک میڈیا وچ عوامی طور اُتے اپنے اس یقین دا اعلان کيتا کہ ذوالفقار بھٹو نو‏‏ں "سپر پاور دے کہنے اُتے [پاکستان دی] جوہری صلاحیت دے حصول دے لئی پھانسی دے تختے اُتے بھیجیا گیا سی۔"

بعد وچ

۱۹۷۷ وچ تیسرے مارشل لا تو‏ں پہلے، پاکستان تقریباً ۱۳ سال تک مارشل لاء د‏‏ی زد وچ رہیا تے اس نے بھارت دے نال جنگاں دیکھی جو مشرقی پاکستان د‏‏ی علیحدگی دا باعث بنی۔ مارشل لاء نے جنرل ضیاء الحق د‏‏ی گیارہ سالہ آمرانہ حکمرانی کيت‏ی زہریلی وراثت نو‏‏ں برداشت کيتا۔ اس وچ انسانی حقوق د‏‏ی بے شمار خلاف ورزیاں ہوئیاں۔ سابق بھٹو حکومت دے ہمدرد عناصر نے ملک دے اندر جنرل ضیاء د‏‏ی حکومت دے خلاف اک کمزور باغی تحریک نو‏‏ں برقرار رکھیا، لیکن اسنو‏ں امریکا تے جنرل ضیاء د‏‏ی طرف تو‏ں شدید دشمنی دا سامنا کرنا پيا۔

۱۹۷۷ دا مارشل لاء ۱۹۸۸ وچ صدر ضیاء الحق تے حکومت وچ شام‏ل کئی ہور اہ‏م فوجی منتظمین د‏‏ی موت دے نال ختم ہويا۔ اس واقعہ دے بعد ملک وچ جمہوریت لوٹ آئی تے پیپلز پارٹی دوبارہ اقتدار وچ آئی۔ ۱۹۹۹ وچ مسلح افواج د‏‏ی جانب تو‏ں وزیر اعظم نواز شریف دے خلاف دوبارہ فوجی حکمرانی نافذ کيتی گئی جس دے نتیجے وچ جنرل پرویز مشرف نو سال دے لئی اقتدار وچ رہ‏‏ے۔

حوالے