Wikipedysta:Botanik/brudnopis

Orchis anthropophora
	; Fragment kwiatostanu
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	jednoliścienne
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	storczyk
Gatunek	Orchis anthropophora
	Nazwa systematyczna
	Orchis anthropophora (L.) All.; Fl. Pedem. 2: 148 (1785)
Synonimy
	Aceras anthropomorphum (Pers.) Sm.; Aceras anthropophorum (L.) R.Br.; Arachnites anthropophorus (L.) F.W.Schmidt; Himantoglossum anthropophorum (L.) Spreng.; Loroglossum anthropophorum (L.) Rich.; Ophrys anthropomorpha Willd.; Ophrys anthropophora L.; Satyrium anthropomorphum Pers.; Satyrium anthropophorum (L.) Pers.; Serapias anthropophora (L.) Jundz.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Orchis anthropophora (L.) All. – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek atlantycko-śródziemnomorski. Występuje w Algierii, Maroku, Tunezji, na Cyprze, Wyspach Egejskich, w Libii, Syrii, Turcji, Austrii, Belgii, Niemczech, Holandii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Albanii, Grecji, we Włoszech, byłej Jugosławii, Francji, Portugalii i Hiszpanii^[2].

Morfologia

Łodyga: Jasnozielona, wzniesiona, pełna, obła, w górnej części delikatnie prążkowana, z tępymi, błoniastymi, bezlistnymi pochwami u nasady, do 50 cm wysokości.
Część podziemna: Dwie jajowate lub prawie kuliste bulwy długości 15-25 mm i szerokości 5-20 mm. Jedna z nich jest mniejsza, bielsza, bardziej jędrna i pokryta drobnymi włoskami. Powyżej bulw wyrastają grube, białe korzenie.
Liście: Różyczka liściowa złożona z 4-6 lancetowatych liści o długości około 15 cm i szerokości 2,5 cm. 4 dolne liście są skierowane do góry, pozostałe obejmują pęd kwiatostanowy i są mniejsze. Liście są szarozielone lub ciemnozielone, błyszczące, pokryte od spodu licznymi, białymi kropkami. Dolne liście podługowate lub podługowatolancetowate, całobrzegie, ostre, o długości 6-12 cm i szerokości 1,5-2,5 cm.
Kwiaty: Kształt kwiatów przypomina powieszonego człowieka. Kwiaty o długości około 15 mm, zebrane w kłos długości 4-14 cm i szerokości 1,5-3 cm ze średnią liczbą 50 kwiatów. Rozkwitają stopniowo przez dłuższy czas, od dołu kwiatostanu do góry. Słabo pachną świeżo skoszonym sianem. Przylistki błoniaste, jednonerwowe, o długości 2,5-8 cm i szerokości 1-2 cm, zwężające się w ostry wierzchołek. Kwiaty zielonkawożółte, często z czerwonawymi prążkami i obrzeżeniem. Zewnętrzne listki okwiatu jajowatolancetowate, jasnozielone, na brzegu fioletowe lub brązowoczerwone, jednonerwowe, długości 0,6-0,7 cm. Wewnętrzne listki okwiatu krótsze, równowąskie, zielonawe, tępe, jednonerwowe. Razem z zewnętrznymi listkami okwiatu tworzą krótki, kulisty lub jajowaty hełm. Warżka zielonawa lub żółtawa, czasem żółta lub czerwona, często z czerwonobrązowym obrzeżeniem, zwisająca, o długości 1,2-1,5 cm. Jest znacznie dłuższa od hełmu i jest trójłatkowa. Łatki boczne są równowąskie, o długości 4-6 mm i szerokości 1 mm. Łatka środkowa jest znacznie większa i podzielona na dwie łatki o długości 3-5 mm i szerokości 1 mm, czasami z ząbkiem pośrodku nich. Ostrogi brak. Słupek bardzo krótki. Pylniki żółtozielone, krótkie, jajowate, tępe, o długości około 1,2 mm. Pyłkowiny 2, siarkowożółte, rozdzielone u nasady przez krótkie rostellum. Trzoneczek przejrzysty, ciemnożółty. Tarczka nasadowa kulistawa, bezbarwna, lepka. Rostellum maleńkie. Zalążnia zielona, siedząca, wzniesiona, walcowata lub lekko trójgraniasta, skręcona, z sześcioma prążkami, długości 7-8,5 mm i szerokości 1,8-2,8 mm. Kwitnie w maju i czerwcu^[3].
Owoc: Torebka o długości 0,8-1,1 cm i średnicy 0,25-0,35 cm, zwężająca się ku podstawie, z zaznaczonymi prążkami. Nasiono o długości 0,4-0,5 mm i średnicy 0,15-0,2 mm. Zarodek o długości 100 μm i średnicy 70 μm. Masa nasienia > 0,01 μg.

Biologia

Fizjologia: Plastydy warżki zawierają dużo karotenoidów i mało chlorofilu, co powoduje niewielką produkcję ATP w warżce^[3].

Cechy fitochemiczne: Osobnik produkuje 10.57 ng zapachu kwiatowego na godzinę. Składa się on głównie z monoterpenów, seskwiterpenów, kwasów tłuszczowych oraz niewielkiej ilości nonanalu i undekanu^[3].

Rozwój: Bylina, geofit z zimozielonymi liśćmi. Kiełkuje dwa lata lub dłużej. Najpierw powstaje protokorm, z którego jesienią wyrasta korzeń. W trakcie kolejnego lata powstaje bulwa. Jesienią bulwa wytwarza odcinek kłącza i boczny korzeń. Wiosną wyrasta ulistniony pęd. W lecie u podstawy pędu tworzy się nowa bulwa. Dojrzała roślina co roku w styczniu zaczyna wytwarzać nowa bulwę potomną, która w porze kwitnienia jest już wielkości starej bulwy. W trakcie kwitnienia stara bulwa zamiera. Liście żółkną w maju i wkrótce potem zamierają. Korzenie zamierają w lecie. Od czerwca do września na powierzchni nie ma żadnych zielonych części rośliny. Nowe korzenie pojawiają się jesienią. W torebce znajdują się bardzo drobne i liczne nasiona. Średnia odległość na jaką są przenoszone to 1 m, mogą jednak być przenoszone na znaczne odległości. Udział roślin kwitnących w populacji waha się w zależności od roku od kilkunastu do przeszło 70%. Skłonność do zakwitania jest prawdopodobnie związana z obfitością i różnorodnością grzybów mikoryzowych. Średnia długość okresu życia osobnika to około 11 lat. Głównym przetrwalnikiem jest bulwa. Co roku stara bulwa jest zastępowana nową. Części nadziemne nie zawsze pojawiają się co roku; zdarza się przerwa w ich wytwarzaniu, trwająca rok lub dwa. Głównym sposobem rozmnażania jest rozmnażanie płciowe; rozmnażanie bezpłciowe jest ograniczone.^[3]. Do kiełkowania prawdopodobnie wymagana jest obecność innych osobników w otoczeniu^[4].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 42^[3].

Systematyka i zmienność

Gatunek tworzy mieszańce z innymi gatunkami z rodzaju storczyk: Orchis italica (O. × bivonae), storczykiem kukawką (O. × spuria), storczykiem purpurowym (O. × meilsheimeri) i O. simia (O. × bergonii). Prawdopodobnie tworzy także mieszańce z innymi rodzajami: Barlia robertiana (× Barlaceras terracioni), kukułką szerokolistną (× Dactyloceras helveticum) i Neotinea maculata (× Neotiaceras mattinatae), nie ma jednak danych morfometrycznych lub molekularnych potwierdzających ich istnienie^[3]. Mieszańce tworzą się bardzo rzadko^[4]. W przypadku krzyżowania storczyka purpurowego (matka) z Orchis antropophora (ojciec) mieszaniec wytwarza niewielką liczbę nasion o niewielkiej żywotności, ale wysokiej zdolności do kiełkowania^[5]. Mieszaniec Orchis × bergonii ma dwa i pół raza większe liście, produkuje 15 razy więcej zapachu kwiatowego, jest bardziej zainfekowany przez grzyby i wytwarza 10 razy mniej nasion niż jego rodzic Orchis antropophora^[6]. Cechy morfologiczne kwiatu u mieszańca są pośrednie w stosunku do obu rodziców; w stosunku do Orchis antropophora kwiaty są większe, mają większy hełm, dłuższe łatki warżki oraz dłuższy ząbek między łatkami łatki środkowej^[7].

Nazewnictwo

Nazwa gatunku w języku angielskim ("man orchid") nawiązuje do kształtu kwiatów^[3]. Epitet gatunkowy ma źródłosłów grecki i oznacza "niosący człowieka". Dawna nazwa rodzajowa Aceras także ma źródłosłów grecki i oznacza "bezrogi", co odnosi się do braku ostrogi^[8].

Ekologia

Roślina światłolubna. Rośnie od poziomu morza po 1650 m n.p.m. na obszarach o średniej temperaturze wynoszącej 3,6 °C dla stycznia i 16,3 °C dla lipca oraz średniej rocznej opadów wynoszącej 690 mm. Rośnie na murawach kserotermicznych, na glebach wytworzonych na kredzie, wapieniu, łupkach. Można go także spotkać na skrajach zarośli, gdzie jednak nie kwitnie. Dobrze znosi suszę oraz umiarkowany mróz. Może tworzyć populacje złożone z kilkuset osobników, często rosnąc w kępach złożonych z 2-5 osobników. Bywa zgryzany przez króliki. Zapylany jest przez Tenthredopsis, Arge thoracica, Cantharis rustica, Cidnopus pilosus, Cidnopus minutus, Isomira murina. Procent zapylonych kwiatów jest niski i tym samym liczba zawiązanych owoców jest niewielka. Współżyje z grzybami już od stadium nasienia, gdyż kiełkowanie wymaga obecności grzyba. Większość gatunków grzybów należy do rodziny śluzowoszczkowatych; zdarzają się także gatunki z rodziny podstawkorożkowatych^[3]. Gatunek może współżyć z 9 różnymi komponentami grzybowymi^[9].

Zagrożenia i ochrona

Gatunek umieszczony na czerwonej liście w Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii, Szwajcarii^[10] oraz w Niemczech^[11]. Najlepszą formą ochrony jest ochrona czynna siedlisk, polegająca na stosowaniu wypasu owiec. Wskazane jest także usuwanie krzewów i drzew. Wypalania nie należy stosować, gdyż prowadzi do uszkodzenia rozet liściowych i śmierci rośliny^[3].

Choroby i szkodniki

Jedynym fitofagiem zaobserwowanym na gatunku jest Aphis fabae. Ogólnie na storczykach obserwowano: larwy Olethreutes rivulana żerujące na kwiatach i pędach, larwy Adoxophyes privatana tkające pajęczynę na liściach, larwy Chyliza vittata ryjące w korzeniach i łodygach, Thrips klapaleki, larwy oraz imago Coccus pseudohesperidum i larwy Delina nigrita ryjące w korzeniach, łodygach i liściach^[3].

Przypisy

↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2014-01-30] (ang.).
↑ Orchis anthropophora na eMonocot [dostęp 2014-02-03].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Hans Jacquemyn, Rein Brys, Michael J. Hutchings. Biological flora of the British Isles: Orchis anthropophora (L.) All. (Aceras anthropophorum (L.) W.T. Aiton). „Journal of Ecology”. 99 (6), s. 1551–1565, 2011. DOI: 10.1111/j.1365-2745.2011.01897.x. ISSN 00220477. (ang.).
↑ ^a ^b Hans Jacquemyn, Rein Brys, Olivier Honnay, Isabel Roldán-Ruiz i inni. Nonrandom spatial structuring of orchids in a hybrid zone of three Orchis species. „New Phytologist”. 193 (2), s. 454–464, 2012. DOI: 10.1111/j.1469-8137.2011.03913.x. ISSN 0028646X. (ang.).
↑ H. Jacquemyn, R. Brys, B. P. A. Cammue, O. Honnay i inni. Mycorrhizal associations and reproductive isolation in three closely related Orchis species. „Annals of Botany”. 107 (3), s. 347–356, 2010. DOI: 10.1093/aob/mcq248. ISSN 0305-7364. (ang.).
↑ B. Schatz, A. Geoffroy, B. Dainat, J.-M. Bessiere i inni. A case study of modified interactions with symbionts in a hybrid mediterranean orchid. „American Journal of Botany”. 97 (8), s. 1278–1288, 2010. DOI: 10.3732/ajb.0900303. ISSN 0002-9122. (ang.).
↑ R.M. Bateman, O.S. Farrington. A morphometric study of × Orchiaceras bergonii (Nanteuil) Camus and its parents (Aceras anthropophorum (L.) Aiton f. and Orchis simia Lamarck) in Kent. „Watsonia”. 16, s. 397-407, 1987. (ang.).
↑ Anne Harrap, Simon Harrap: Orchids of Britain and Ireland : a field and site guide. 2009. ISBN 978-1-4081-0571-9.
↑ Hans Jacquemyn, Olivier Honnay, Bruno P. A. Cammue, Rein Brys i inni. Low specificity and nested subset structure characterize mycorrhizal associations in five closely related species of the genus Orchis. „Molecular Ecology”. 19 (18), s. 4086–4095, 2010. DOI: 10.1111/j.1365-294X.2010.04785.x. ISSN 09621083. (ang.). .
↑ Orchis anthropophora na info flora [dostęp 2014-02-14].
↑ Orchis antropophora na FloraWeb [dostęp 2014-02-14].

Kategoria:Storczykowe Kategoria:Rośliny chronione konwencją CITES

[apweb-1] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2014-01-30] (ang.).

[2] Orchis anthropophora na eMonocot [dostęp 2014-02-03].

[Jea2011JE-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Hans Jacquemyn, Rein Brys, Michael J. Hutchings. Biological flora of the British Isles: Orchis anthropophora (L.) All. (Aceras anthropophorum (L.) W.T. Aiton). „Journal of Ecology”. 99 (6), s. 1551–1565, 2011. DOI: 10.1111/j.1365-2745.2011.01897.x. ISSN 00220477. (ang.).

[Jea2012NP-4] Hans Jacquemyn, Rein Brys, Olivier Honnay, Isabel Roldán-Ruiz i inni. Nonrandom spatial structuring of orchids in a hybrid zone of three Orchis species. „New Phytologist”. 193 (2), s. 454–464, 2012. DOI: 10.1111/j.1469-8137.2011.03913.x. ISSN 0028646X. (ang.).

[Jea2010AB-5] H. Jacquemyn, R. Brys, B. P. A. Cammue, O. Honnay i inni. Mycorrhizal associations and reproductive isolation in three closely related Orchis species. „Annals of Botany”. 107 (3), s. 347–356, 2010. DOI: 10.1093/aob/mcq248. ISSN 0305-7364. (ang.).

[6] B. Schatz, A. Geoffroy, B. Dainat, J.-M. Bessiere i inni. A case study of modified interactions with symbionts in a hybrid mediterranean orchid. „American Journal of Botany”. 97 (8), s. 1278–1288, 2010. DOI: 10.3732/ajb.0900303. ISSN 0002-9122. (ang.).

[7] R.M. Bateman, O.S. Farrington. A morphometric study of × Orchiaceras bergonii (Nanteuil) Camus and its parents (Aceras anthropophorum (L.) Aiton f. and Orchis simia Lamarck) in Kent. „Watsonia”. 16, s. 397-407, 1987. (ang.).

[8] Anne Harrap, Simon Harrap: Orchids of Britain and Ireland : a field and site guide. 2009. ISBN 978-1-4081-0571-9.

[Jea2010ME-9] Hans Jacquemyn, Olivier Honnay, Bruno P. A. Cammue, Rein Brys i inni. Low specificity and nested subset structure characterize mycorrhizal associations in five closely related species of the genus Orchis. „Molecular Ecology”. 19 (18), s. 4086–4095, 2010. DOI: 10.1111/j.1365-294X.2010.04785.x. ISSN 09621083. (ang.). .

[10] Orchis anthropophora na info flora [dostęp 2014-02-14].

[11] Orchis antropophora na FloraWeb [dostęp 2014-02-14].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]