Koleje wąskotorowe w Polsce
Koleje wąskotorowe w Polsce – sieć linii kolejowych na terenie Polski, których rozstaw toru jest mniejszy niż 1435 mm.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Koleje wąskotorowe na ziemiach polskich budowane były od XIX wieku. Na kolejach wąskotorowych można stosować większe pochylenia oraz łuki o mniejszym promieniu niż na liniach kolei normalnotorowych. Zastosowanie takich rozwiązań technicznych powoduje znaczne obniżenie zdolności przewozowej, ale jednocześnie daje niższe koszty budowy oraz możliwości realizacji infrastruktury w trudnym terenie. W związku z tym linie wąskotorowe budowane były głównie na potrzeby lokalnego przemysłu: wydobywczego, hutnictwa, leśnictwa oraz obsługi dużych majątków ziemskich. Ważną rolę w powstawaniu sieci kolei wąskotorowych odegrała również I wojna światowa, gdy na terytorium ziem polskich powstało wiele linii przeznaczonych do obsługi zaopatrzenia niemieckich wojsk okupacyjnych i frontowych.
W Polsce na przestrzeni lat używano około 20 prześwitów wąskotorowych, od 435 do 1050 mm, z tego najpowszechniejsze były: 600 mm, 750 mm, 785 mm i 1000 mm. Najbardziej rozpowszechnionym i zarazem najmniejszym prześwitem na kolejach użytku publicznego był 600 mm. Od 1928 r. Ministerstwo Komunikacji rozpoczęło przebudowę kolei o torze 600 mm na szerokość 750 mm. Prace te postępowały powoli i kontynuowano je po wojnie, w latach 50. i 60. XX wieku[1].
W 1939 roku w Polsce było 350 km linii kolejowych użytku publicznego o szerokości 1000 mm (prywatnych lub samorządowych)[2]. Po znacjonalizowaniu tych linii i przejęciu 543 km linii na byłych terenach niemieckich po II wojnie światowej, PKP zarządzały 914 km linii o szerokości 1000 mm[2]. Przed wojną istniało również przynajmniej 50 km linii przemysłowych o tej szerokości toru, a po wojnie – 120 km[2].
Od początku lat 50. do końca XX w. wszystkie koleje użytku publicznego były uznawane za własność Polskich Kolei Państwowych i funkcjonowały w strukturach PKP[3]. Koleje wąskotorowe w Polsce podzielone były na trzy kategorie, prędkość maksymalna na liniach kategorii 1 wynosiła 40 km/h, kategorii 2 – 30–40 km/h, a kategorii 3 – poniżej 30 km/h; odpowiednio mniejsze też było roczne obciążenie linii[4].
W 1950 r. długość linii wąskotorowych użytku publicznego pod zarządem Polskich Kolei Państwowych wynosiła 4146 km, z tego 1293 km o prześwicie 600 mm. Z nich, 811 km przebudowano następnie na szerokość 750 mm. Spośród kolei przemysłowych, w 1950 r. było 951 km kolei leśnych i 724 km kolei cukrowniczych[1].
W 1999 r. pod zarządem Polskich Kolei Państwowych były 24 wąskotorowe linie kolejowe podlegające Dyrekcji Kolei Dojazdowych o łącznej długości 1572 km, w tym 968 km linii czynnych. Koleje podlegające zamiejscowemu wydziałowi Kolei Dojazdowych w Poznaniu w 1998 roku przewiozły jeszcze 285 004 t towarów i 303 021 osób[5]. Po 2000 r. w związku z restrukturyzacją Polskich Kolei Państwowych zarząd nad kolejami wąskotorowymi użytku publicznego przeszedł na samorządy lokalne. Zdecydowały się one przejąć na własność 12 linii o łącznej długości 968 km[6].
Jako wyjątek, w 2013 roku powstała zbudowana od podstaw nowa parkowa Krośnicka Kolej Wąskotorowa[7].
Najstarszą istniejącą sieć kolei wąskotorowych na ziemiach polskich i zarazem najstarszą nieprzerwanie działającą sieć takich kolei na świecie stanowią Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, których początek datuje się na 1853 rok[8]. Największym zarządcą kolei wąskotorowych w Polsce jest Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych.
W XXI wieku koleje wąskotorowe w Polsce spełniają w przeważającym zakresie jedynie funkcje turystyczne, kursując na ogół w weekendy od maja do października, ewentualnie codziennie w lipcu i sierpniu, kiedy przypada szczyt przewozów[9]. Jako wyjątek całoroczny ruch publiczny nadal prowadziła Pleszewska Kolej Dojazdowa (stan na 2020 rok – 7,1 tys. pasażerów)[9]. Łączna liczba pasażerów kolei wąskotorowych od 2007 roku nie spadała poniżej 480 tysięcy rocznie, z tendencją wzrostową od 2014 roku[9]. W rekordowym 2016 roku przewieziono 975,2 tysiąca pasażerów, a w 2019 roku 916,9 tysiąca[9]. W 2020 roku w Polsce funkcjonowało 25 wydzielonych czynnych linii wąskotorowych o łącznej długości 420,3 km, a dalsze cztery były nieczynne[9].
| Rok | Liczba pasażerów |
|---|---|
| 2013 | 482,0 tys.[10] |
| 2014 | 691,5 tys.[10] |
| 2015 | 725,1 tys.[10] |
| 2016 | 975,2 tys.[10] |
| 2017 | 856,1 tys.[10] |
| 2018 | 892,9 tys.[10] |
| 2019 | 916,9 tys.[10] |
| 2020 | 564,6 tys.[10] |
| 2021 | 890,3 tys.[10] |
| 2022 | 880,9 tys.[10] |
| 2023 | 948,0 tys.[11] |
Infrastruktura
[edytuj | edytuj kod]Infrastruktura kolei wąskotorowych cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem, związanym m.in. z historycznym tłem powstania danej linii. W latach 2014–2016 łączna długość takich linii wyniosła 649 km. W 2016 r. eksploatowano blisko 395 km. Znacznie mniejsza długość użytkowanych linii wynika najczęściej ze złego stanu technicznego infrastruktury uniemożliwiającego wykorzystanie dawnych szlaków[12].
Linie kolejowe
[edytuj | edytuj kod]
Lista kolei publicznych
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa obecna | Stan | Rozstaw obecny (mm) | Otwarcie | Zawieszenie ruchu | Likwidacja | Długość czynnego odcinka (km) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ełcka Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1913 | 15 | ||
| Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1883 | 25.09.2015 – 08.09.2019 | ||
| Górnośląskie Koleje Wąskotorowe | czynna | 785 | 1853 | 21 (Bytom) + 6 (Rudy) | ||
| Hrubieszowska Kolej Dojazdowa | nieczynna | 750 | 1901 | 1991 | 1993 | |
| Kaliska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 1914 | 30 | ||
| Koszalińska Kolej Wąskotorowa | czynna | 1000 | 1898 | 20 | ||
| Krośniewicka Kolej Dojazdowa | nieczynna | 750 | ||||
| Krotoszyńska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 (oraz 1435) | 1900 | 3 | ||
| Nadmorska Kolej Wąskotorowa | czynna | 1000 | 1896 | 41 | ||
| Mławska Kolej Dojazdowa | nieczynna | 750 | ||||
| Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa | czynna | 750 | 15 | |||
| Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa | czynna | 1000 | 14 | |||
| Przeworska Kolej Dojazdowa[13] | czynna | 750 | 1904 | 46 | ||
| Rogowska Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1915 | 49 | ||
| Sochaczewska Kolej Muzealna | czynna | 750 | 18 | |||
| Starachowicka Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1950 | 6 (Starachowice) + 7 (Iłża) | ||
| Śmigielska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 1901 | 2011 | 17 | |
| Średzka Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 14 | |||
| Świętokrzyska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 1915 | 31 | ||
| Wyrzyska Kolej Powiatowa | czynna | 600 | 11 | |||
| Żnińska Kolej Powiatowa | czynna | 600 | 1894 | 12 | ||
| Żuławska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 30 | |||
| Zwierzyniec – Biłgoraj | nieczynna | 750 | 1914 | 1971 | po 1971 | |
| Wrocławska Kolej Dojazdowa | zlikwidowana | 750 | 1899 | 1991 | 1991 |
Lista kolei leśnych
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa obecna | Stan | Rozstaw obecny (mm) | Otwarcie | Zawieszenie ruchu | Likwidacja | Długość czynnego odcinka (km) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Bieszczadzka Kolejka Leśna | czynna | 750 | 1895 | 33 | ||
| Kolej Leśna Puszczy Białowieskiej | czynna | 600 | 17 | |||
| Kolej Leśna Puszczy Kampinoskiej | zlikwidowana | 600 | 1916 | 1961 | 1961 | |
| Kolej leśna Puszczy Kozienickiej | zlikwidowana | 600 | 1916 | 1983 | 2010 | |
| Kolej Leśna w Lasach Janowskich | zlikwidowana | 600 | 1941 | 1984 | 1988 | |
| Wigierska Kolej Wąskotorowa | czynna | 600 | 10 |
Lista kolei parkowych i wojskowych
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa obecna | Stan | Rozstaw obecny (mm) | Otwarcie | Zawieszenie ruchu | Likwidacja | Długość czynnego odcinka (km) | Rodzaj kolejki |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kolejka Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu | czynna | 600 | parkowa (dawna wojskowa) | ||||
| Krośnicka Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 2013 | 3[7] | parkowa | ||
| Kolejka Parkowa Maltanka | czynna | 600 | 1972 | 3,5 | parkowa | ||
| Kolej parkowa w Parku Śląskim | nieczynna | 785 | 1958/2014 | 2011, 2017 | 1,05 | parkowa | |
| Kolejka parkowa w Cichowie „Grześ” | czynna | 241 | 2012 | 0,28 | lilipucia | ||
| Kolejka parkowa w Ostrowie Wielkopolskim | nieczynna | 600 | parkowa | ||||
| Kolejka w Parku Kolejowym na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej[14] | czynna | 184 | 0,652 | lilipucia | |||
| Myślęcińska Kolej Parkowa[15] | zlikwidowana | 600 | 1996 | 2011 | 2011 | parkowa | |
| Kolejka w Skansenie Maszyn Parowych w Tarnowskich Górach[16] | czynna | 184 | 2015 | 0,5 | lilipucia | ||
| Poligonowa kolej wąskotorowa w Toruniu | zlikwidowana | 600[potrzebny przypis] | 1884[potrzebny przypis] | koniec l. 60. XX w.[potrzebny przypis] | polowa | ||
| Żuławska Kolej Ogrodowa[17] | czynna | 400 | 2014 | ok 0,5 | lilipucia |
- Kolej wąskotorowa Cementowni Odra w Opolu
- Kolej wąskotorowa cukrowni w Brześciu Kujawskim
- Kolej wąskotorowa cukrowni w Zbiersku
- Kolej wąskotorowa Częstochowskiego Obszaru Rudonośnego
- Kolej wąskotorowa Huty Pokój w Rudzie Śląskiej
- Kolej wąskotorowa kopalni miedzi w Lubinie
- Kolej wąskotorowa kopalni miedzi w Polkowicach
- Kolej wąskotorowa kopalni węgla KWK Kazimierz-Juliusz w Sosnowcu
- Kolej Cukrowni Ostrowite
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Bogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce (dla toru szerokości 600 i 630 mm), Muzeum Ziemi Pałuckiej, Żnin, 2000, ISBN 83-910219-7-1.
- ↑ a b c Bogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe na tor 1000 mm, „Świat Kolei” nr 8/2010, s. 29.
- ↑ Marek Malczewski Wąskim torem w XXI wiek, s. 35.
- ↑ Krzysztof Soida. Wąskotorowe drogi. Lokomotywy parowe. „Młody Technik”. 6/1983. s. 11.
- ↑ Marek Malczewski. Wąskotorowa Polska cz. 1. „Świat Kolei”. Nr 1/1999. s. 29.
- ↑ Koleje Wąskotorowe – pasja czy dobry biznes?. kow.com.pl, 2011-03-15. [dostęp 2011-06-19]. (pol.).
- ↑ a b Paweł Jakuboszczak. Krośnicka Kolej Wąskotorowa. „Stalowe Szlaki”. nr 3/2013 (132). s. 14.
- ↑ Paweł Jakuboszczak. 150 lat Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. „Stalowe Szlaki”. nr 2/2014 (119). s. 9.
- ↑ a b c d e Koleje wąskotorowe w Polsce w 2020 r. Jak pandemia wpłynęła na ruch turystyczny?. Urząd Transportu Kolejowego, 2021-10-27.
- ↑ a b c d e f g h i j Urząd Transportu Kolejowego, Koleje Wąskotorowe w 2022 r., Warszawa 2023, s. 6 [dostęp 2024-03-26].
- ↑ Urząd Transportu Kolejowego, Koleje Wąskotorowe w 2023 r., Warszawa, 17 kwietnia 2024, s. 9 [dostęp 2024-04-20].
- ↑ Kolej wąskotorowa w Polsce, Urząd Transportu Kolejowego, s. 9.
- ↑ Andrzej Bożek. Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów. „Świat Kolei”. 12/2001, s. 20–27. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962.
- ↑ Park Kolejowy na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej.
- ↑ Likwidują kolejkę w Myślęcinku. rynek-kolejowy.pl, 2011-10-20. [dostęp 2012-06-30]. (pol.).
- ↑ Paweł Korcz Tarnowskie Góry – nowa kolejka lilipucia, Świat Kolei nr 10/2015.
- ↑ Redakcja, Żuławska Kolej Ogrodowa zaprasza 8 lipca [online], Dziennik Bałtycki, 3 lipca 2017 [dostęp 2021-02-08] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Judyta Kurowska-Ciechańska, Koleje, Ariel Ciechański, Warszawa: Wyd. Carta Blanca, 2009, ISBN 978-83-60887-80-6, ISBN 978-83-60887-23-3.
- Stalowe Szlaki, nr specjalny S1/2012, Wyd. Luxtorpeda Ekspres.pl, Warszawa 2012
- Stalowe Szlaki, nr specjalny S2/2013, Wyd. Luxtorpeda Ekspres.pl, Warszawa 2013
- Paweł Korcz, „Atlas wąskotorówek”, wydawca: Poznański Klub Modelarzy Kolejowych, Poznań 2006, ISBN 83-920757-3-0.
- Judyta Kurowska-Ciechańska, „Kolekcja Nasza Polska. Koleje Wąskotorowe”, wydawca: De Agostini Polska Sp. z o.o., 2011, ISBN 978-83-248-2638-4.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Koleje wąskotorowe w Polsce (nierozwijana)
- Koleje wąskotorowe na stronach UTK
- Forum miłośników kolei wąskotorowych
| Zagadnienia | |
|---|---|
| Tabor | |
| Linie kolejowe | |
| Stacje kolejowe |
