Jerzy Harasymowicz

Jerzy Harasymowicz

Imię i nazwisko	Jerzy Tadeusz Harasymowicz
Data i miejsce urodzenia	24 lipca 1933 Puławy
Data i miejsce śmierci	21 sierpnia 1999 Kraków
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Nagrody
Nagroda Pierścienia (1964), Nagroda im. Stanisława Piętaka (1967), Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1971), Nagroda Miasta Krakowa (1973), nagroda II stopnia Ministra Kultury i Sztuki (1975), nagroda I stopnia Ministra Kultury i Sztuki (1985), nagroda państwowa II stopnia (1988)

Pomnik na Przełęczy Wyżnej

Tablica pamiątkowa na Cmentarzu Salwatorskim

Tablica pamiątkowa w Bibliotece Publicznej imienia Jerzego Harasymowicza w Komańczy

Jerzy Tadeusz Harasymowicz (ur. 24 lipca 1933 w Puławach, zm. 21 sierpnia 1999 w Krakowie) – polski poeta, przedstawiciel Pokolenia '56, założyciel grup poetyckich Muszyna i Barbarus.

Życiorys

Jerzy Harasymowicz urodził się jako pierwsze dziecko małżeństwa Ireny Danuty (z d. Grzelewskiej) i Stanisława Harasymowów (w 1947 r. nazwisko zostało zmienione na „Harasymowicz”). Matka Jerzego pochodziła z Chrzanowa. Była córką Karoliny (z domu Jachimczyk) i Jana Gabriela Grzelewskich. Dziadek poety był burmistrzem Chrzanowa w latach 30. XX w. Irena Danuta studiowała polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, ale studiów nie ukończyła. Stanisław Harasymów pochodził z Komarna (powiat Rudki, województwo lwowskie). Jego matka – Karolina (z domu Hennig) była Austriaczką lub Niemką, którą dziadek Harasymowicza – Józef, poznał, pracując jako urzędnik w sądzie w Wiedniu. Józef Harasymów zmarł już w 1911 r. i prawdopodobnie był pochodzenia rusińskiego lub ukraińskiego. Niewiele jednak zachowało się w dokumentach oraz pamięci rodziny na jego temat. Prawdopodobnie dlatego kwestie tożsamości i genealogii stały się jednym z najważniejszych motywów twórczości Jerzego Harasymowicza.

Stanisław Harasymów od 1919 r. był zawodowym wojskowym. W 1933 r. służył w stopniu kapitana w 32. Pułku Piechoty w Modlinie, a po awansie na stopień majora w maju 1938 r. został dowódcą 1 batalionu 53 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych w Stryju. We wrześniu 1939 r. został wzięty do niewoli i trafił do obozu w Laufen, następnie Braunschweig, ale większość wojny spędził w Offlagu 2c w Woldenbergu (dzisiejszy Dobiegniew w województwie lubuskim). W tym czasie Irena Danuta wraz z małym Jurkiem, jako rodzina polskiego oficera, uciekali przed represjami. W październiku urodziła się siostra Jerzego – Ewa, którą, dla bezpieczeństwa, matka przekazała na wychowanie rodzinie swojego męża. Danuta Irena z synem ukrywali się przez jakiś czas w Komarnie, potem na Podolu i w okolicach Łosiacza, w ostatnich latach wojny przedostali się do rodziny w Krzczonowie pod Krakowem, a finalnie przebywali w Dobrzechowie, w okolicach Rzeszowa. Szczęśliwie wszyscy przeżyli i po wojnie zamieszkali w Rzeszowie, gdzie Jerzy Harasymowicz kontynuował edukację rozpoczętą w czasie wojny w Komarnie.

Pod koniec lat 40. rodzina Harasymowiczów przeniosła się do Krakowa. Zamieszkali najpierw przy ulicy Skarbowej 4, a kilka lat później przeprowadzili się do kamienicy przy Łobzowskiej 12. Jerzy wysyłany był jednak do szkół z internatem, najpierw do Liceum Towarzystwa Salezjańskiego w Oświęcimiu, następnie Liceum Leśnego w Limanowej (przeniesionego później do Ojcowa, a obecnie znajdującego się w Lesku), z którego zaliczył właściwie tylko roczne praktyki w Muszynie, od których zaczynało się wówczas szkolenie leśników. Po dwóch miesiącach pierwszej klasy Harasymowicz porzucił Liceum Leśne i mieszkał przez jakiś czas w Muszynie, która zafascynowała go już podczas praktyk i stała się miejscem eksploracji poetyckich autora Powrotu do kraju łagodności.

Debiutował na ramach prasy 1 sierpnia 1953 r. w „Echu Tygodnia”, sobotnim dodatku do „Gazety Krakowskiej”. Kolejne wiersze opublikowane zostały tydzień później w tygodniku „Życie Literackie”, gdzie dwa lata później, w grudniu 1955 r. miała miejsce Prapremiera pięciu poetów. Była to prezentacja pięciu poetów młodego pokolenia, którzy nie wydali jeszcze swojej książki. Wiersze każdego z nich miał zapowiadać krótki tekst kogoś znanego ze świata literatury. I tak, o Mironie Białoszewskim pisał Artur Sandauer, o Zbigniewie Herbercie – Jan Błoński, o Stanisławie Czyczu – Ludwik Flaszen, o Bohdanie Drozdowskim – Julian Przyboś, a o Jerzym Harasymowiczu – Mieczysław Jastrun. Pierwszy tomik, zatytułowany Cuda, ukazał się rok później nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego.

Za życia Jerzego Harasymowicza ukazało się 59 książek z jego wierszami. 39 z nich to osobne tomiki, resztę stanowi 7 wznowień, 6 wyborów oraz 7 zbiorów tematycznych, na które składały się w większości wiersze drukowane już w poprzednich publikacjach oraz kilka lub kilkanaście nowych utworów. Harasymowicz był inicjatorem lub opiekunem kilku grup poetyckich: Muszyna (1957–1961), Barbarus (1967–1972) oraz Tylicz (1969–1976). Zdobył wiele nagród, m.in. Nagrody im. Stanisława Piętaka (1967), Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1971), głównej Nagrody Ministra Kultury i Sztuki (1975).

W 1970 r. Jerzy Harasymowicz poślubił Marię Górkiewicz, z którą miał dwie córki – Sławę i Kasię. Przez kilka lat mieszkali w kawalerce przy ul. Łobzowskiej, a pod koniec lat 70. przeprowadzili się do wieżowca przy ul. Lotniczej (dzisiejsza ul. Janusza Meissnera).

Jerzy Harasymowicz zmarł 21 sierpnia 1999 r. w swoim mieszkaniu. Zgodnie z wolą poety jego ciało zostało spopielone i rozsypane ze śmigłowca nad Bieszczadami. Na Przełęczy Wyżnej pod Połoniną Wetlińską stanął pomnik upamiętniający Harasymowicza, autorstwa Piotra Potoczki, a w Krakowie, na bramie Cmentarza Salwatorskiego wmurowano tablicę pamiątkowa poświęconą poecie.

Twórczość

Poezja Jerzego Harasymowicza najczęściej kojarzona jest z liryką górską, wierszami pejzażowymi, Krainą Łagodności, do której nawiązywali później w swoich piosenkach, nierzadko wykorzystując utwory lub charakterystyczną frazę poety, liczni artyści, m.in. Elżbieta Adamiak, Wojciech Belon, czy cały projekt muzyczny W górach jest wszystko co kocham. Janusz Szuber, poeta z Sanoka, mówił, że Harasymowicz stworzył wzorzec pisania i myślenia o Beskidach i Bieszczadach, które wcześniej były właściwie nieobecne w polskiej literaturze. Tym niemniej zafascynowanie Harasymowicza górami miało również inne wymiary: historyczny, tożsamościowy i metafizyczny. Wieloletnie zainteresowanie górami wiązało się przede wszystkim z kulturą Łemkowszczyzny (później również Bojkowszczyzny), co wynikało zarówno z tożsamości z krajobrazem dzieciństwa, jak i współodczuwaniem z tymi, którzy podobnie jak on zostali wypędzeni ze swojego domu. O Łemkach pisał Harasymowicz już na przełomie lat 50. i 60., m.in. w utworach: Leluchów, Elegie łemkowskie czy Lichtarz ruski, co nie było zgodne z ówczesną polityką historyczną i powodowało liczne problemy, w tym ingerencje cenzorskie oraz wezwania na przesłuchania przez Służbę Bezpieczeństwa. Wydanie książkowe poematu Lichtarz ruski, w którym poruszana była kwestia Akcji „Wisła”, czyli powojennych przymusowych przesiedleń ludności łemkowskiej, zostało opóźnione o 23 lata.

Ale Harasymowicz nie pisał tylko o górach. Lata 70. i początek 80. to okres szlachecki w twórczości poety, kiedy to na warsztat wziął zarówno historię Polski, jak i barokowe formy poetyckie (tomiki: Polowanie z sokołem, Barokowe czasy, Cudnów). Był znany jako wielbiciel Półwsia Zwierzynieckiego i baru przy placu Na Stawach (wiersz Bar Na Stawach). Podejmował też tematy małej stabilizacji lat 70. i powstających blokowisk, czyli jak pisał cywilizacji windy (tomiki: Na cały regulator, Córka rzeźnika, Z nogami na stole, Dronsky).

Jerzy Harasymowicz był także zagorzałym kibicem Klubu Sportowego Cracovia. Pisywał okolicznościowe wiersze o meczach i poszczególnych piłkarzach. Utwory te jednak nigdy nie trafiły do wydania książkowego. Niemniej motyw krakowskich „Pasów”, czyli Cracovii, pojawił się w kilku tomikach.

Poeta wykorzystywał cały wachlarz form poetyckich, od krótkich, kilkuwersowych wierszy białych (również w formie haiku w tomikach Żaglowiec i inne wiersze oraz W Botanicznym. Wiersze zen) przez dłuższe utwory rymowane, aż po poematy. W latach 50. pisywał również prozą poetycką. W 1968 r. na łamach Współczesności (1968, nr 9, s. 6–7) ukazało się z kolei opowiadanie Harasymowicza Po kolędzie.

Na początku lat 90. Harasymowicz napisał dwa dramaty: Worożycha i Schronisko. Pierwszy z nich został opublikowany w piśmie „Dialog” (1994, nr 12, s. 5–46), a drugi nie doczekał się publikacji, ale został zaadaptowany przez Macieja Szczawińskiego na słuchowisko radiowe, a następnie wyreżyserowany przez Antoniego Gryzika i zrealizowany przez Katowicki Teatr Wyobraźni na antenie Radia Katowice.

Publikacje

Tomiki poetyckie

• Cuda (1956)
• Powrót do kraju łagodności (1957, il. Jacek Gaj)
• Wieża melancholii (1958, il. Daniel Mróz)
• Przejęcie kopii (1958, fot. Marek Piasecki)
• Genealogia instrumentów (1959)
• Mit o świętym Jerzym (1959, il. Daniel Mróz)
• Ma się pod jesień (1962)
• Podsumowanie zieleni (1964)
• Budowanie lasu (1965)
• Pastorałki polskie (1966, 1980)
• Zielony majerz (1969)
• Madonny polskie (1969, 1973, 1977)
• Znaki nad domem (1971)
• Bar na Stawach (1972, 1974)
• Zielnik. Pascha Chrysta (1972)
• Polska weranda (1973)
• Córka rzeźnika (1974, il. Jan Młodożeniec)
• Żaglowiec i inne wiersze (1974)
• Barokowe czasy (1975)
• Banderia Prutenorum... (1976)
• Polowanie z sokołem (1977)
• Cudnów (1979)
• Wiersze miłosne (1979, 1982, 1986, III wyd. pt. Wiesz wszystko)
• Z nogami na stole (1981)
• Wesele rusałek (1982)
• Wiersze na igrzyska (1982)
• Wiersze sarmackie (1983)
• Dronsky (1983)
• Złockie niebo cerkiewne (1983)
• Klękajcie narody (1984)
• Na cały regulator (1985)
• Lichtarz ruski (1987)
• Ubrana tylko w trawy połonin (1988)
• Za co jutro kupimy chleb (1990)
• Kozackie buńczuki (1991)
• W botanicznym. Wiersze zen (1992)
• Czeremszanik (1993)
• Zimownik (1994)
• Samotny jastrząb (1995)
• Srebrne wesele (1997)
• Późne lato (2003)

Wybory wierszy

• Wybór wierszy (1967, część wierszy niepublikowanych wcześniej w wydaniach książkowych)
• Poezje wybrane (1971)
• Wybór wierszy (1975)
• Poeci polscy – miniatura (1978)
• Cała góra barwinków (1983)
• Poezje wybrane (1985)
• Wiersze beskidzkie (1986)
• Wybór wierszy (1986, dwutomowy)
• Erotyki (1992, 1994)
• Wiersze z połonin (1996)
• Miłość w górach (1997)
• Dom z wiatru i mgieł (1999)
• Wybór liryków (1999)
• Liryki najpiękniejsze (2001)
• Bieszczady (2003)

Bajki

• Bajka o królewnie, co spać nie chciała (1962)
• Kasia cała z czekolady i z cukierków ma rękawy (1980)

Dramaty

• Schronisko – powstał w pierwszej połowie lat 90. i został zaadaptowany przez Macieja Szczawińskiego na słuchowisko radiowe, zrealizowane przez Katowicki Teatr Wyobraźni na antenie Radia Katowice w reżyserii Antoniego Gryzika.
• Worożycha – opublikowany w piśmie „Dialog”, 1994, nr 12, s. 5–46.

Bibliografia

• Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku. Grzegorz Gazda (redaktor). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 348–349. ISBN 978-83-01-15724-1.
• Alan Weiss, Tak jak księżyc. Poetycki żywot Jerzego Harasymowicza, Wydawnictwo Fundacji im. Tymoteusza Karpowicza, Wrocław, 2019.
• Ewa Stańczyk, Contact Zone Identities in the Poetry of Jerzy Harasymowicz. A Postcolonial Analysis, Oxford, Bern, Berlin, Bruxelles, Frankfurt am Main, New York, Wien, 2012.
• Andrzej Kaliszewski, Książę z Kraju Łagodności. (O twórczości Jerzego Harasymowicza), Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1988.
• Jacek Łukasiewicz, Harasymowicz, traduit du polonais par Barbara Grzegorzewska, Varsovie [Warszawa], Agence des Auteurs et Czytelnik, 1983. [w jęz. fr.].

Linki zewnętrzne

• Mariusz Kubik – Jerzy Harasymowicz-poeta z kraju łagodności, „Gazeta Uniwersytecka UŚ” nr 4 (71)/styczeń 2000; Uniwersytet Śląski, Katowice